Wykaz zagadnień egzaminacyjnych z Socjologii

1. Definicja socjologii i jej przedmiot.

2. Podział socjologii (socjologia ogólna i szczegółowa).

3. Funkcje socjologii.

4. Tak zwana socjologia praktyczna.

5. Etapy rozwoju socjologii, podstawowe kierunki.

6. Pojęcie osobowości społecznej, elementy składowe.

7. Jaźń.

8. Rola społeczna.

9. Kształtowanie się więzi społecznej - ogólna charakterystyka.

10. Styczności.

11. Stosunki i zależności społeczne.

12. Instytucje społeczne.

13. Kontrola społeczna

14. Zbiór, kategoria społeczna, zbiorowości społeczne.

15. Rodzaje zbiorowości społecznych.

16. Grupa.

17. Typologie grup

18. Zbiorowości lokalne.

19. Zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań.

20. Socjologiczna problematyka rodziny.

21. Pojęcie procesów społecznych, rodzaje.

22. Ruchliwość społeczna.

23. Konflikty społeczne.

24. Rozwój społeczny i jego czynniki.

25. Metodologiczna problematyka uprawiania socjologii.

26. Podstawowe zasady prowadzenia badań socjologicznych.

27. Ogólna charakterystyka technik badawczych stosowanych w socjologii.

28. Obserwacja.

29. Ankieta i wywiad.

30. Badanie materiałów urzędowych.

31. Badanie biograficzne.

32. Eksperyment w socjologii.

33. Badania sondażowe.

34. Statystyka w badaniach socjologicznych.

35. Podstawowe obszary badań socjologicznych prowadzonych w Polsce

36. Socjologiczna analiza życia społecznego (przykłady w oparciu o badania prowadzone w Polsce)

37. Socjologia prawa - podstawowe zagadnienia

1. DEFINICJA SOCJOLOGII I JEJ PRZEDMIOT

Słowo „socjologia" pochodzi od łacińskiego socius (zbiorowość, społeczeństwo) oraz greckiego logos (wiedza, mądrość). Termin ten po raz pierwszy został użyty przez Augusta Comte w 1837 r. w dziele ”Kurs filozofii pozytywnej”. Wcześniej używano takich terminów jak: „filozofia społeczna" i „fizyka społeczna".

Comte w swoim dziele, poza nadaniem nazwy określił m.in. przedmiot badań i metody badawcze, aparat pojęciowy. A ponieważ są to podstawowe warunki, które musi spełniać każda dyscyplina by ją można było uważać za naukę, to w zasadzie od tego czasu można mówić o socjologii jako o nauce.

Socjologia- jest to:

• nauka o zjawiskach, procesach społecznych i społeczeństwie, czyli zbiorowości ludzkiej znajdującej się na ograniczonej przestrzeni, współpracującej ze sobą w taki sposób, by zapewnić swym członkom istnienie i rozwój.

• nauka całościowa, badająca prawa współzależności między różnymi dziedzinami życia społecznego
  i uogólniająca wszelkie aspekty wiedzy o społeczeństwie.

• to nauka badająca w systematyczny sposób funkcjonowanie i zmianę społeczeństwa. Socjologowie badają społeczne reguły, procesy i struktury, które łączą i dzielą ludzi, tworzą lub są przejawem więzi między ludźmi, a także proces ich zmian.

Przedmiotem badań nauki o społeczeństwie jest grupa społeczna ujęta w kategoriach stanu i zmiany. Socjologowie badają zarówno jednostki uwikłane w grupy społeczne, jak i międzyludzkie relacje (np. rodzinę, wspólnoty, stowarzyszenia, zrzeszenia itp.). Relacje międzyludzkie ujęte w społecznej dynamice mogą ludzi łączyć tworząc grupy społeczne, instytucje czy całe społeczeństwa, lub dzielić przez społeczne podziały.

Socjologowie badają jednostki o tyle o ile są one w jakiś wewnętrznych relacjach między sobą. Jednostka jako indywiduum nie jest przedmiotem badań socjologii, a zajmuje się nią nauka zwana psychologią. Przedmiotem badań socjologii są również nowoczesność i społeczeństwo przemysłowe.

Przedmiotem socjologii są więc:

1. Społeczne uwarunkowania człowieka, cechy osobowości społecznej,

2. Społeczne działania (oddziaływania) ludzi:

• stosunki społeczne pomiędzy ludźmi

• stosunki społeczne pomiędzy grupami, zbiorowościami

• stosunki społeczne wewnątrz nich

• konflikty, walka, współpraca, współdziałanie

3. Rozwój współżycia społecznego - procesy społeczne

4. Kultura (wytwory działalności ludzkiej materialne i niematerialne)

5. Formy współżycia (struktura społeczna)

W innym ujęciu można powiedzieć, że socjologia zajmuje się:

• instytucjami (wychowawczymi, prawnymi, religijnymi, artystycznymi, politycznymi)

• zbiorowościami : grupami społecznymi, zawodowymi, zbiorowościami terytorialnymi; tłumem, publicznością czyli grupami trwale lub przypadkowo wyodrębnionymi i zorganizowanymi

• procesami: industrializacją, urbanizacją, ruchliwością społeczną, migracjami, masową kulturą i masową komunikacją

• patologiami: alkoholizmem, przestępczością, rozwodami narkomanią

• stosunkami: działaniami społecznymi, interakcjami, więzią społeczną, konfliktami

• zjawiskami kulturowymi: normy, wartości, cele kulturowe, ideologie, konsumologie itp.

• ruchami społecznymi: zawodowymi, religijnymi, politycznymi

• świadomością społeczną: przekonaniami, autorytetemi, samoidentyfikacją

2. PODZIAŁ SOCJOLOGII (SOCJOLOGIA OGÓLNA I SZCZEGÓŁOWA)

Socjologia ogólna (teoretyczna) - tworzy teorie obejmujące ogół zjawisk, występujących w całych społeczeństwach, które służą wyjaśnieniu zjawisk i procesów ważnych dla wszystkich dziedzin życia społecznego. Dostarcza socjologii szczegółowej i naukom pokrewnym teorii i aparatu pojęciowego, ogólnych dyrektyw i metod badawczych.

Główne teorie socjologii ogólnej:

1. Teoria struktur społecznych (teoria społeczeństwa - statyka społeczna) - uogólniając wyniki badań wskazuje ogólne zasady i prawidłowości budowy grup i innych zbiorowości oraz ich wzajemne powiązania. Poszukuje odpowiedzi na pytanie, jak jest zbudowane społeczeństwo, które z warstw społecznych są w hierarchii wyżej, które niżej.

2. Teoria zmian społecznych (dynamika społeczna) - uogólnia wyniki badań nad zjawiskami i procesami zachodzącymi w grupach i zbiorowościach, opisuje przebieg procesów i wskazuje prawidłowości tworzenia się i rozpadu grup; poszukuje odpowiedzi na pytanie, czy społeczeństwo zmienia się i rozwija, w jaki sposób te zmiany przejawiają się, co jest źródłem tych zmian.

3. Teoria zachowania społecznego jednostki

4. Teoria zachowania społecznego zbiorowości

Socjologia szczegółowa (empiryczna) - zajmuje się systematycznym opisem poszczególnych dziedzin i wyjaśnianiem zachodzących w nich zjawisk. Bada realnie istniejącą rzeczywistość społeczną - poszczególne dziedziny życia społecznego ludzi, np. praca, kultura, religia, polityka, władza. Ma powiązania z socjologią ogólną, weryfikuje jej założenia teoretyczne w badaniach praktycznych wzbogacając ogólną teorię socjologiczną poprzez wyprowadzenie uogólnień.

Socjologia szczegółowa dzieli się na tzw. subdyscypliny odpowiadające wybranym segmentom rzeczywistości społecznej. Subdyscypliny zaczęły kształtować się w końcu XIX wieku. Obecnie w Polsce istnieje ponad 30 (m.in. socjologia pracy i przemysłu, miasta, wsi i rolnictwa).

Socjologia szczegółowa korzysta z inspiracji i założeń teoretyczno-metodologicznych socjologii ogólnej, a socjologia ogólna weryfikując osiągnięcia badawcze socjologii szczegółowej wyprowadza uogólnienia wzbogacające ogólną teorię socjologiczną.

Między socjologią ogólną i szczegółową istnieją sprzężenia zwrotne i komplementarne powiązania.

3. SPOŁECZNE FUNKCJE SOCJOLOGII.

Podstawowe funkcje społeczne:

1. humanistyczno - poznawcza - realizowana przez wzbogacenie wiedzy o społeczeństwie
   i o człowieku jako istocie psychospołecznej.

2. inżynieryjno - organizatorską - przejawia się w praktycznych działaniach, opierających się na wiedzy socjologicznej, mających na celu modyfikację zachowań jednostek i zbiorowości.

Funkcje socjologii wg koncepcji Malewskiego (rozwijał teorią zachowań społecznych na gruncie polskiej socjologii):

1. Diagnostyczna - polega na dostarczaniu praktykom wiedzy o sytuacji, w obrębie której zamierzają działać. Badacz dostarcza wiedzy celem:

• usunięcie niepożądanego stanu rzeczy

• oceny skuteczności określonej akcji

• zebrania danych ogólnych

2. Ideologiczna - uwidocznia się wpływem na cele stawianym przez działające jednostki.
Środki realizacji funkcji:

• wprowadzenie do prac naukowych norm i ocen oraz terminów zabarwionych emocjonalnie, które służą do opisu faktów bądź wyrażenia wobec nich postaw emocjonalnych.

• plastyczne i sugestywne opisy badanych faktów, zjawisk, postaci historycznych, instytucji bądź kategorii zawodowych.

• powtarzanie odpowiednich twierdzeń w celu wywołania poczucia zagrożenia, niepewności, zniechęcenia lub dodania otuchy.

3. Prognostyczna - polega na wykazaniu, że określone warunki wywołują odpowiednie następstwa.

Istotą funkcji prognostycznej jest znajomość praw warunkowych. Aby ją stosować należy formułować swe prawa jasno i jednoznacznie. Prawa sprzeczne z rzeczywistością należy doskonalić podobnie jak doskonalona jest rzeczywistość.

Funkcje socjologii wg A. Podgóreckiego (zwolennik behawioralnego traktowania socjologii, akcentuje praktyczną rolę socjologii):

1. Diagnostyczna - badacz śledząc określone zjawisko i procesy społeczne stara się określić czasowo - przestrzenny zasięg ich występowania i ustalić rządzące nimi prawidłowości.

2. Apologetyczna - badacz zbierając dane celowo pomija niektóre, aby zgromadzić tylko te z nich, które mogą stanowić empiryczną podstawą do wychwalania określonych celów, sytuacji itp.

3. Demaskatorska - polega na wykrywaniu i ukazywaniu zakonspirowanych cech lub aspektów badanej rzeczywistości oraz ustalaniu faktycznych motywacji ludzkiej aktywności lub jej braku. Demaskowanie działań pozornych i instrumentalnych sposobów traktowania wartości.

4. Teoretyczna - polega na konstruowaniu koncepcji i modeli teoretycznych niezbędnych do uporządkowania i wzajemnego powiązania danych empirycznych oraz do wyjaśnienia opisywanych zależności występujących w wielokierunkowych układach życia społecznego.

5. Socjotechniczna - badacz wykorzystuje teorie socjologiczne do formułowania zaleceń podsuwanych praktykom profesjonalnie zajmujących się kształtowaniem i modyfikacją postaw i zachowań.

4. TAK ZWANA SOCJOLOGIA PRAKTYCZNA

Socjologia praktyczna -jest to funkcjonująca w społeczeństwie nienaukowa wiedza dotycząca tych kwestii, którymi socjologia jako nauka naukowo się zajmuje.

Socjologia praktyczna jest oparta na zdrowym rozsądku, na uogólnieniu codziennych doświadczeń w sposób często emocjonalny, niesystematyczny i niezweryfikowany. Ogarnia tylko wycinek rzeczywistości. Subiektywne jej wyobrażenia praktyka np. administratora lub polityka, uznaje za fakty a skuteczność interweniowania traktuje jak podstawę prawdziwości swoich przekonań. Porażki w działaniu na daną zbiorowość traktuje jak wyjątki i ignoruje je.

W odróżnieniu od socjologii praktycznej socjologia naukowa opiera się na systematycznych badaniach, na posługiwaniu się ustalonym aparatem pojęciowym, na sprawdzaniu hipotez i twierdzeń. Różnice między nimi mogą być nieraz uderzające.

W.I. Thomas i F. Znaniecki wskazali, że socjologia praktyczna przyjmuje trzy mylne założenia:

• Pierwszy błąd to założenie, że znamy rzeczywistość, ponieważ w niej żyjemy, i że na tej podstawie możemy przyjąć jako pewne nasze wiadomości o stosunkach społecznych. Jednakże praktyk zna tylko pewną niewielką część rzeczywistości społecznej, a o selekcji tych fragmentów, które zna, decydują względy przypadkowe i jego cechy subiektywne (jak zainteresowania itp.).

• Drugi błąd polega na stosowaniu niewłaściwej metody, gdyż jej uwaga skupia się zawsze na osiągnięciu jakiegoś praktycznego celu. Praktyk stosuje pewne normy, zakłada, że rzeczywistość się do nich stosuje, a w okresach szybkich przemian społecznych, kiedy normy zawodzą, staje się bezradny (np. bezradność polityków wobec niespodziewanych ruchów rewolucyjnych).

• Trzecim błędem tej socjologii praktycznej jest rozpatrywanie faktów w izolacji od szerszych całości społecznych. Praktyk, znający tylko swoją dziedzinę, nie szuka przyczyn i wyjaśnień w zjawiskach wykraczających poza praktyczną sferę jego działalności. Np. prawnik skłonny jest szukać przyczyn przestępczości w niedostatkach systemu prawa.

Thomas i Znaniecki wskazują ponadto dwa inne błędne założenia:

• Ludzie reagują w ten sam sposób na te same wpływy, bez względu na swą indywidualną przeszłość w życiu zbiorowym i dlatego jest możliwe wywoływanie identycznego zachowania u różnych osobników przy pomocy identycznych środków,

• Ludzie rozwijają spontanicznie, bez wpływu z zewnątrz, pewne tendencje, które czynią ich zdolnymi do korzystania w pełni i w jednolity sposób z danych warunków, i dlatego wystarcza stworzyć warunki sprzyjające lub usunąć niesprzyjające, ażeby wywołać lub stłumić te tendencje.

Typowym przykładem było wprowadzenie prohibicji w Stanach Zjednoczonych. Prohibicja miała spowodować zanik spożywania alkoholu i zlikwidować wszystkie ujemne jego skutki. Tymczasem zamiast zlikwidować pijaństwo spowodowała jego wzrost, stworzyła nielegalną produkcję i przemyt oraz wywołała ogromną falę przestępczości przedtem nieznanej. Te błędy praktyki społecznej autorzy tłumaczą brakiem obiektywnych i wolnych od praktycznych celów badań społecznych.

Widzimy więc, że socjologia zdrowego rozsądku nie wystarcza dla rozwinięcia socjologii naukowej, tzn. dla prowadzenia badań zgodnie z regułami metodologii nauk i do stworzenia poprawnej teorii wyjaśniającej zjawiska i procesy zachodzące w życiu zbiorowym.

Podsumowując: podstawowe błędy w stosowaniu socjologii praktycznej to:

• używanie języka potocznego - rozumiemy co socjolodzy mówią, wiec uważamy że mamy wiedzę na ten temat

• przekonanie, że jak się w czymś uczestniczy, to się na tym zna, a przynajmniej się orientuje,

• używanie różnych technik badawczych - w nauce dążymy do odkrycia prawdy i prawidłowości a potem zastanawiamy się, co z tym zrobić - a w życiu codziennym dążymy do rozwiązywania własnych problemów.

5. ETAPY ROZWOJU SOCJOLOGII, PODSTAWOWE KIERUNKI

Pomimo iż socjologia jest nauką młodą bo licząca niecałe dwa wieki, dzieje jej są znacznie dłuższe. Można wyróżnić dwa podstawowe etapy:

• przednaukowy, obejmujący formowanie się podstaw socjologii opartej na wiedzy ludowej,

• etap naukowy.

Źródła przednaukowe czerpią z kultury społeczeństw pierwotnych. Odzwierciedlają je dawne zasady i nakazy o magiczno - religijnej treści, ustalające wzory zachowania członków zbiorowości wobec siebie i wobec całej grupy. Przedteoretyczna wiedza socjologiczna zawiera:

• wiedzę potoczną (nie spełnia ona warunków naukowości, ma tendencje do moralizatorstwa, nie ma odcieni szarości, albo ktoś jest dobry albo zły, charakterystyczne są tu tendencje do uogólniania),

• sztukę (dzięki kulturze można się dużo dowiedzieć o relacjach społecznych),

• filozofię społeczną (nosi znamiona naukowości, mogła powstać gdy zauważono, że człowiek nie jest częścią natury)

Zainteresowanie systemami społeczno-prawnymi i wykazywali już starożytni myśliciele. Platon i Arystoteles zajmowali się problemami związków jednostka-społeczeństwo, zagadnieniami prawa i państwa, mechanizmami zdobywania, sprawowania władzy. W średniowieczu myśl chrześcijańską rozwijał św. Augustyn, jednak najbardziej reprezentatywnym przedstawicielem tego okresu był św. Tomasz z Akwinu - uważał że społeczeństwo składa się z ludzi modlących się, wojujących i panujących.

Znaczący wkład w rozwój myśli socjologicznej wniósł w okresie odrodzenia Niccolo Machiaveli, który zapoczątkował świecką teorię państwa (dzieło pt. Książe). Zgodnie z jego poglądami społeczno-politycznymi zasadniczym motywem ludzkich działań jest żądza władzy i posiadania. Na przełomie XVII i XVIII wieku Gaimbatiista Vico dowodził, że rozwój społeczeństwa i jego dzieje odbywa się jako jeden proces przebiegający według stałych prawidłowości.

Socjologia jako nauka powstała w czasach przemian wywołanych:

• rewolucją przemysłową,

• ruchem intelektualnym znanym pod nazwą oświecenie,

• szokiem spowodowanym niszczycielską siłą rewolucji francuskiej w 1789 r oraz gwałtownymi przemianami które wywołała.

Socjologia jako odrębna dziedzina, zaczęła istnieć w 1837 roku - właśnie wtedy ukazała się książka Augusta Comte'a „Kurs filozofii pozytywnej” i po raz pierwszy pojawiła się nazwa socjologia. Nastąpiło rozróżnienie człowieka od natury i oddzielenie społeczeństwa od państwa. Socjologia miała być nauką nie tylko badającą społeczeństwo, ale również miała je zmieniać, reformować.

Podstawowe kierunki w socjologii

Pozytywizm (najstarszy kierunek) A. Comte, H. Spencer, E. Durkheim, V. Pareto. Założenia:

• społeczeństwo ludzkie to system równy organizmowi biologicznemu,

• rozwój społeczeństwa przebiega zgodnie z ewolucją biologiczną,

• społeczeństwo należy badać metodami w sposób typowy dla przyrody.

Neopozytywizm - program ograniczania badań socjologicznych do tego, co jest dostrzegalne, doskonalenie metod szczegółowych badań empirycznych,

Behawioryzm (dotyczy zachowań ludzkich) P. Lazarsfeld, A. Freud. Założenia:

• przedmiotem socjologii są zachowania ludzkie,

• zachowania można zrozumieć jeśli znamy ich strukturę i obserwujemy je zarówno w warunkach naturalnych i eksperymentalnych,

• zachowania człowieka manifestują się przede wszystkim w postawach,

• socjologa interesuje postawa zbiorowości, rozkład jakościowy tej postawy, jej siła i natężenie,

• socjolog badając postawy zbiorowości nie musi badać wszystkich jej członków, wystarczy próba reprezentatywna.

Ewolucjonizm - społeczeństwo jest częścią natury.

Neoewolucjonizm J. Steward, Soroki. Założenia:

• Konieczność procesu rozwoju organizmu biologicznego i społecznego wynika z immanentnych ich właściwości, które umożliwiają mu istnienie i dziejową ciągłość rozwoju socjologii,

Do najważniejszych współczesnych orientacji teoretyczno - metodologicznych należą:

• teoria konfliktu

• teoria wymiany

• teoria symbolicznej interakcji

• funkcjonalizm

• Teoria konfliktu (Marks, Simml, Weber) -Zmiana społeczna nie jest niczym patologicznym, lecz normalnym stanem każdego społeczeństwa. Konflikt społeczny jest oparty na braku zgody co do zasadniczych wartości, interesów, celów grupowych i nie jest dysfunkcjonalny czy rzadki, lecz pełni pozytywne funkcje, prowadząc do przekształceń społeczeństwa w kierunku postępowym. Społeczeństwo to podporządkowani i podporządkowujący. Konflikt lub zagrożenie zewnętrzne sprzyjają integracji wewnątrzgrupowej, są więc funkcjonalne

• Teoria wymiany społecznej - nawiązuje do tradycji behawioryzmu. Społeczeństwo to nie system, lecz sieć międzyludzkich wzajemnych oddziaływań - interakcji. Zachowanie każdego pojedynczego człowieka jest interpretowane jako wyuczona reakcja na zachowanie innych ludzi kierowana dążeniem do maksymalizacji nagród i minimalizacji kar, a całokształt życia społecznego. Według TWS istnieją dwa poziomy życia społecznego: subinstytucjonalny (wymiana nagród i kar występuje bezpośrednio między partnerami, a nagrody i kary mają charakter wzmocnień pierwotnych) i instytucjonalny (wymiana ma charakter bardziej złożony i następuje za pośrednictwem wielu osób powiązanych w łańcuchy interakcji, a same nagrody i kary przybierają częściej postać wzmocnień wtórnych, czerpiąc swoją siłę nagradzającą lub karzącą z uznanych w danym społeczeństwie norm, wartości, wzorów zachowania.)

• Funkcjonalistyczna (Kingsley Davis, Wilbert Moor, Talcott Parsons, Robert Merton... współcześni Niklas Luhmann w RFN) -Społeczeństwo to system wydzielony z całości przyrody, posiadający podsystemy jak: podsystem kulturowy, polityczny, ekonomiczny, które utrzymują całość w równowadze, zaspokajając potrzeby systemu. Zjawisko nierówność społecznej jest niezbędnością funkcjonalną dla utrzymania równowagi i ciągłości społeczeństwa (np. kompetentna kadra na najwyższym szczeblu systemu). W centrum zainteresowania funkcjonalizmu leży zagadnienie porządku społecznego, a celem badań jest wyjaśnienie, w jaki sposób wewnętrzne powiązania różnych elementów społecznych przyczyniają się do utrzymania takiego porządku.

• Symboliczny interakcjonizm (Charles H. Cooley, George Mead... współ. Herbert Blumer, Anselm Strauss) - Człowiek postrzegany jest jako jednostka aktywna, posiadająca jaźń czyli refleksyjny stosunek do siebie i swoich czynów, selektywnie i twórczo odnosząca się do sytuacji w jakiej się znajduje. Społeczeństwo nie jest niczym innym jak wytworzoną w procesie wzajemnego dopasowywania działań siatką interakcji - jest wiecznie zmiennym procesem.




6. POJĘCIE OSOBOWOŚCI SPOŁECZNEJ, elementy składowe

Osobowość to system potrzeb - dyspozycji człowieka, a więc pewnych wyznaczonych (nie wrodzonych) tendencji do orientacji i działania, których celem jest zarówno bezpośrednia jak
i przyszła gratyfikacja potrzeb. Rozwija się w toku dwóch procesów: identyfikacji i indywidualizacji. 
Znaniecki powiedział "cała osobowość jest dynamiczną, historyczną syntezą wszystkich jej ról społecznych. Osobowość jest elementem społecznym w człowieku. Jej kształt może wpływać na powodzenia i niepowodzenia w życiu społecznym człowieka.

Osobowość społeczna to:

• zespół trwałych cech jednostki, wpływających na jej postępowanie, wyrastających na podbudowie cech biologicznych i psychicznych, pochodzących z wpływu kultury i struktury zbiorowości, w których jednostka została wychowana i w których uczestniczy,

• zintegrowana i zinternalizowana kultura nadbudowana nad biologiczną naturą człowieka,

• zintegrowana całość elementów biogenicznych, psychogennych i socjogennych.

Komponenty osobowości:

• elementy biogenne - przekazywane dziedzicznie wyposażenie biologiczne jak anatomia, wzrost, budowa organizmu, właściwości fizjologiczne, działalność gruczołów (relatywnie stałe),

• elementy psychogenne - pamięć, wola, wyobraźnia, uczucia, inteligencja itp. (relatywnie zmienne);

• elementy socjogenne:

• kulturowy ideał osobowości - zależy od klas społecznych, kategorii wiekowych, zawodowych itd., zespół nakazów jakimi członek danej zbiorowości powinien się kierować aby zyskać uznanie i pozytywną ocenę (narzucany jednostkom w sposób ogólny).

• role społeczne wykonywane w różnych zbiorowościach

• jaźń subiektywna - wytworzone pod wpływem oddziaływania innych wyobrażenie o własnej osobie

• jaźń odzwierciedlona - zespół wyobrażeń o sobie odtworzonych z wyobrażeń innych ludzi o nas samych.

Zgodnie z psychoanalityczna teoria osobowości Z. Freuda - osobowość człowieka składa się z trzech pierwotnych dziedzin (układów):

1. „id" - ono - zespół nieuświadomionych instynktowych popędów, które często domagają się natychmiastowego zaspokojenia

2. „ego" - jaźń - zorganizowany składnik osobowości obejmujący funkcje psychiczne (tj. postrzegania, uczenie się, pamięć); centralna część kontrolująca ślepe siły „id" i zaspokajająca je zgodnie z wymaganiami świata zewnętrznego.

3. „superego" - nadjaźń - składa się z zespołu cech moralnych i norm postępowania (ustala wzory moralne dla jaźni) oraz sumienia (kontroluje zgodność działań jaźni z wzorami).

Integracja osobowości - oznacza brak konfliktów między poszczególnymi składnikami (elementami) składowymi osobowości (biogeniczne, psychogeniczne, socjogeniczne).

Normalna osobowość to:

1. osobowość przeciętna w statystycznym sensie

2. osobowość przystosowana i zachowująca się w ramach ustalonych kryteriów społecznych

3. osobowość zintegrowana




7. JAŹŃ

Pojęcie jaźni zostało wprowadzone do filozofii przez św. Augustyna na określenie pewności własnego istnienia. Podstawą tej pewności jest wiedza o tym, że myślę - "jestem, gdyż myślę, wątpię, rozumiem, sądzę". Podstawą jaźni jest nie ciało, lecz dusza, stąd też wyrazem jaźni jest czynna wola.

W socjologii jaźnie społeczne są to sposoby przewidywania samego siebie, identyfikacja własnej tożsamości.

Podgórecki wyróżnia 4 rodzaje jaźni:

1. Fasadowa - identyfikacja naszej tożsamości dla innych, przejawia się w reklamowaniu własnej osoby np samochwalstwo, tytułomania, bycie modnym, powoływanie się na znajomości.

2. Odzwierciedlona - zawiera elementy opisowe, które dotyczą wyobrażeń jakie każdy z nas wytwarza sobie na podstawie ocen otoczenia, tego co sami sobie wyobrażamy, że inni sądzą o nas. Kształtowana jest przez interpretację reakcji innych ludzi w stosunku do własnej osoby. Na przykład jeśli inni często mówią mi, że jestem piękną kobietą, to w mojej samowiedzy pojawią się informacje o tym, że jestem piękną kobietą. Jeśli inni będą mi mówić, że mnie lubią, będę myślała, że jestem osobą lubianą. Można powiedzieć, że jednym ze źródeł samowiedzy jest "społeczne lustro" - interpretacja zachowań i wypowiedzi innych na nasz temat staje się podstawą tego co myślimy o sobie.

3. Jaźń subiektywna jest to część jaźni, która jest odpowiedzialna za subiektywne postrzeganie jednostki przez samą siebie i przeciwstawiona jest jaźni odzwierciedlonej (wyobrażenie o własnej osobie, samoocena). W niektórych założeniach jaźń subiektywna utożsamiana jest z pojęciem ego jako elementu wyodrębnianego w triadzie id - ego - superego.

4. Pierwiastkowa - osobisty, wewnętrzny pogląd na siebie samego siebie bez względu na to co sądzą o nas inni ludzie i jak nas traktują)

5. Zobiektywizowana - suma wiedzy, mądrości, doświadczenia, które jednostka zdobyła w procesie socjalizacji i dalszego rozwoju osobniczego. Globalna ocena nas samych, zobiektywizowane spojrzenie na siebie samego.

Ideał wychowawczy- poszczególne poziomy jaźni są ze sobą zintegrowane.

Zjawisko kompensowania - niedostatki na jednym poziomie są uzupełniane przez naddatki na innym poziomie (pozytywna dezintegracja osobowości).




8. ROLA SPOŁECZNA.

Rola społeczna jest to:

• zespół oczekiwań wobec jednostki związany z posiadaniem określonego statusu społecznego,

• zespół praw i obowiązków wynikających z zajmowania pozycji społecznej,

• system spójnych zachowań wynikających z przynależności jednostki do określonych grup
  i innych zbiorowości, będących reakcją na zachowania i oczekiwania innych ludzi, przebiegających wg mniej lub bardziej wyraźnie ustalonego wzoru.

Każda rola posiada swoje nakazy, zakazy i wyznacza margines swobody. Role mieć charakter przypisany i osiągany. Jest istotnym elementem osobowości. Pełnienie roli społecznej ujawnia typ i rzeczywistą osobowość danego człowieka. Na każdą rolą społeczną składają się odpowiednie prawa i obowiązki, przywileje i powinności, a realizacja ich jest pełnieniem roli

Czynniki wpływające na realizację roli społecznej:

• elementy bio- i psychogenne jednostki,

• wzór osobowy,

• sposób zdefiniowania roli,

• struktura i organizacja grupy (sankcje),

• stopień identyfikacji jednostki z grupą.

Role są zatem złożonymi działaniami, ponieważ wymagają współgrania wielu czynników -kultury osobowości, innych ludzi i pozycji.

Każdy „aktor społeczny" we współczesnym społeczeństwie odgrywa kilka ról społecznych. W niektórych sytuacjach role te mogą wchodzić ze sobą w konflikty. Rola społeczna lekarza nie jest w pełni spójna z rolą np. matki (ze wzglądu na wymiar czasowy pracy). Rola wojskowego nie jest w pełni spójna z rolą katolika.

Każda rola społeczna determinuje inne, jednakże role społeczne uporządkowane są w stosunku do roli kluczowej. Jeżeli w społeczeństwie ktoś zacznie sprawować rolę ucznia, to od kogoś innego społeczność zacznie oczekiwać roli nauczyciela.

Rola może wchodzić w konflikt z osobowością człowieka który ją sprawuje. Może być traktowana jako tymczasowa osobowość, wyobrażenie jednostki o sobie na użytek określonego kontekstu społecznego.

Od jakości i zakresu realizacji ról zależy funkcjonowanie społeczeństwa.

9. KSZTAŁTOWANIE SIĘ WIĘZI SPOŁECZNEJ - ogólna charakterystyka

Więź społeczna to całość stosunków społecznych i współzależności, instytucji, środków kontroli społecznej, wiążąca jednostki, podgrupy i inne elementy składowe społeczności w całość zdolną do trwania i rozwoju.

Więź łącząca jednostki w grupy opiera się przede wszystkim na świadomości przynależności do grupy, wspólnocie wartości i interesów. Każda zbiorowość, jeżeli ma trwać, musi posiadać więź powodującą jej wewnętrzną spójność.

Aby opisać jakąś zbiorowość, nie wystarcza określić jej części składowe, cechy członków, charakter struktury. Trzeba przede wszystkim opisać rodzaj jej więzi. Inna jest więź w grupie studenckiej, inna w mieście, inna w państwie, jeszcze inna w stowarzyszeniu religijnym.

Z chwilą narodzenia człowiek staje się członkiem grupy społecznej zwanej rodziną. W miarę upływu czasu może należeć do grup koleżeńskich, zawodowych, partii politycznych, zakłada własną rodzinę. Człowiek bez więzi nie wyobraża sobie dalszego funkcjonowania w społeczeństwie, ponieważ nadają one sens ludzkiemu istnieniu. Bez więzi nie istniała by rodzina, która odgrywa szczególnie doniosłą rolę w życiu społecznym - zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa.

Więzi społeczne maja zarówno charakter subiektywny, jak i obiektywny.

Więzi obiektywne - powstają przede wszystkim ze względu na oddziaływanie materialne jednych podmiotów na inne, czy także ze względu na oddziaływanie na istotne dla sprawy innych podmiotów. Zaliczyć tu należy również więź biologiczną.

Więzi subiektywne - polegają na odczuwaniu pewnych współzależności, wspólnoty celów, wartości, tożsamości kulturowej, niezależnie od tego, czy współzależności taki faktycznie zachodzą. Gdy mówimy o poczuciu przynależności do grupy, o świadomości "my", o przywiązaniu członków do grupy, podkreślamy wówczas subiektywne elementy więzi.

W społeczeństwie całościowym więź społeczna funkcjonuje na trzech płaszczyznach:

• na płaszczyźnie bezpośrednich stosunków międzyludzkich w małych grupach, charakteryzujących się przewagą relacji "twarzą w twarz" (np. w rodzinie);

• na płaszczyźnie stosunków międzyludzkich "średniego szczebla", w których partnerzy odnoszą się do siebie jako nosiciele wyspecjalizowanych ról, wykonujących przewidziane z góry czynności;

• na płaszczyźnie społeczeństwa globalnego członkowie są związani ze sobą przynależnością do tego samego państwa, narodu, religii, kultury itp.

Elementy więzi społecznej:

• styczności

• przestrzenna

• psychiczna

• społeczna

• wzajemne oddziaływania - układ systematycznych i trwałych działań co najmniej dwóch
  osobników/zbiorowości podejmowanych w celu wywołania reakcji

• działania społeczne - zachowania będące intencjonalnym, sensownym zespołem czynności, podjęte dla osiągnięcia określonego celu i dobierające środki zapewniające osiągnięcie celu

• stosunki społeczne

• zależności społeczne

• instytucje społeczne kontrola społeczna

• organizacja społeczna

10. STYCZNOŚCI

Ogół stosunków, połączeń i zależności łączących ludzi w trwałe zbiorowości socjologowie nazywają więzią społeczną. Styczności natomiast to elementy składowe więzi, bezpośrednie spotkania rozpoczynające powstawanie więzi międzyludzkiej.

Wyróżnia się styczności przestrzenne, psychiczne oraz społeczne.

Styczność przestrzenna - jest to pierwszy i podstawowy etap w powstawaniu więzi społecznej między ludźmi oraz grupy społecznej. W toku tego rodzaju styczności ludzie uświadamiają sobie, że w tej przestrzeni, w której żyją i działają występuje także pewna ilość innych ludzi i ich obecność na tej przestrzeni posiada dla nich jakieś znaczenie. Tą charakterystykę styczności można odnieść do spotkania np. w sali wykładowej nowej grupy studentów, styczność z ludźmi w mieście.

Styczność psychiczna - drugi etap, który może być bezpośrednio powiązany ze stycznością w przestrzeni. Spostrzeżenie jest elementem pierwszego spotkania. Zazwyczaj ludzie przy takim spotkaniu obserwują się nawzajem, przedstawiają się sobie, zaczynają szukać jakichś wspólnych zainteresowań. Wzajemne zainteresowanie tworzy styczność psychiczną, która może się przekształcić w łączność psychiczną. Kiedy wzajemne zainteresowania prowadzą do powstania postaw wzajemnych sympatii, koleżeństwa, przywiązania uczuciowego mówimy o łączności psychicznej. Jest ona bardzo ważna dla rozważań socjologicznych, jednak silna więź społeczna może istnieć w grupach, gdzie nie ma łączności psychicznej.

Proces od styczności w przestrzeni do styczności psychicznej i powstania związków łączności psychicznej może dokonać się bardzo szybko.

Styczności społeczne -. są to pewne układy, złożone przynajmniej z dwóch osób oraz pewnej wartości, która jest przedmiotem tej styczności, oraz pewne czynności dotyczące tej wartości. W tej styczności pojawia się element czynności, nieobecny w stycznościach omówionych wcześniej. Styczności wynikają nie tylko we wczesnych stadiach powstawania więzi w grupie, nie tylko w pierwszych spotkaniach, lecz są one nieodłącznym elementem życia społecznego. Rodzaje styczności społecznych charakteryzująjuż grupę w sposób istotny.

Styczność w przestrzeni i styczność psychiczna są waninkami wystąpienia styczności społecznych i ich charakter nie ma większego znaczenia dla charakteru powstających więzi. Natomiast styczności społeczne są istotnym elementem więzi społecznej, wpływają na to, co ludzi łączy.

Styczności można podzielić ze względu na

• czas i częstotliwość:

• trwałe

• przelotne

• potrzeby

• prywatne (różnego rodzaju prośby)

• publiczne (przedmiotem styczności jest jakaś wartość, przedmiot, czynność uregulowana przepisami i stanowiąca przedmiot publicznego zainteresowania)

• przedmioty (najważniejsze dla socjologii)

• osobowe (przedmiotem styczności są jakieś cechy czy sprawy dotyczące osoby, z którą następuje styczność). Brak styczności osobistych jest przyczyną osamotnienia,

• rzeczowe (wszystkie czynności, którym nie towarzyszy zainteresowanie osobowością człowieka, lecz przedmiotem czy usługą, którą ona dysponuje)

• formę przestrzenną

• bezpośrednie

• pośrednie

11. STOSUNKI I ZALEŻNOŚCI SPOŁECZNE

Stosunki społeczne

Wzajemne oddziaływania prowadzą do powstawania elementu więzi społecznej, jakim są stosunki społeczne.

Stosunek społeczny jest to system unormowanych wzajemnych oddziaływań między partnerami, na gruncie określonej platformy. Stosunki społeczne powinny układać się w sposób symetryczny.

Przez stosunek społeczny rozumiemy więc pewien układ zawierający następujące elementy:

• dwóch partnerów (jednostki lub grupy),

• jakiś łącznik czyli przedmiot, postawę, interes, sytuację, która stanowi "platformę" tego stosunku.

• pewien układ powinności i obowiązków czyli unormowanych czynności, które partnerzy powinni wobec siebie wykonywać.

Nazwa "stosunek społeczny" oznaczać może również:

• świadome i subiektywnie zdefiniowane działania partnerów, wynikające z intencjonalnych zamierzeń obu z nich, i istniejące dopóty, dopóki obaj wykonują swoje powinności i obowiązki.

• pewien stan wzajemnej zależności między partnerami (jednostkami lub grupami), powstały bez ich świadomych dążeń i subiektywnych zamierzeń.

Zatem stosunek producenta do konsumenta jest stosunkiem innego typu niż stosunek między dwoma przyjaciółmi. W małych grupach, jak w grupie studenckiej, przeważają stosunki pierwszego typu, w dużych grupach, jak miasto czy państwo, przeważają stosunki drugiego typu.

Stosunki społeczne są trwałym elementem więzi, skupiającym zbiorowości. Nie może istnieć żadna trwała i wewnętrznie spójna, zorganizowana grupa bez obu typów stosunków wyżej zdefiniowanych.

Zależności społeczne

Zależności społeczne powstają jako efekt świadomych oddziaływań na siebie członków zbiorowości. Istnienie zależności społecznych oznacza przede wszystkim dysponowanie zespołem środków (przemocy, prawnych, ekonomicznych, emancypacyjnych) zapewniających asymetryczny przebieg stosunków społecznych. Ważnym elementem tego procesu są instytucje społeczne.

Zależności społeczne wskazują, że osoba „A" zależy od osoby „B" ze względu na pewne przedmioty bądź możliwości działania, które są ważne dla „A", ale znajdują się w mocy „B".

Zależność wynika z przynależności do zorganizowanego systemu, w którym wszystkie elementy są ze sobą powiązane, i wszyscy ponoszą konsekwencje zachowań części.

Moc oznacza dysponowanie środkami zapewniającymi dominację poprzez nakłanianie do podporządkowania.

Wyróżnia się następujące rodzaje zależności

• przyczynowe, (powiązania przyczynowo-skutkowe, zachodzące w określonych układach stale i bez wyjątków),

• funkcjonalne (np. między techniką pracy rolnej a organizacją rodziny wiejskiej),

• strukturalne (np. między wielkością grupy a wzorami wzajemnych oddziaływań).




12 INSTYTUCJE SPOŁECZNE

Instytucje społeczne - to konsekwencje dłużej trwających stosunków społecznych. Stanowią komponent i etap rozwoju więzi, więc podtrzymują żywotność stosunków społecznych. Za sprawą instytucji życie społeczne przebiega w sposób zorganizowany, bowiem człowiek zaspokajając różnorodne potrzeby musi należeć i korzystać z najrozmaitszych instytucji.

Sprawne funkcjonowanie wszelkich instytucji jest podstawowym warunkiem prawidłowego życia zbiorowości i jej rozwoju. Poszczególne instytucje powinny się uzupełniać i wspierać. Zwalczające się instytucje mogą spowodować samozniszczenie zbiorowości. Instytucje społeczne stanowią realizację takich wartości, jak wolność i podmiotowość człowieka.

Podział instytucji wg kryterium organizacji:

• instytucje formalne - utworzone prawnie i ich działalność jest uregulowana przepisami. Do takich instytucji możemy zaliczyć np. szkołę lub sąd.

• instytucje nieformalne - powstają spontanicznie, kiedy zachodzi odpowiednia okoliczność. Ich
  funkcjonowanie regulują normy przyjęte zwyczajowo i dokładniej ustalane przez zbiorowość, w
  której się pojawiły, często uzupełniają bądź zastępują działalność instytucji formalnych

Kolejny podział instytucji odnosi się do ich merytorycznych funkcji:

• polityczne - wiążą się ze zdobywaniem, wykonywaniem i utrzymywaniem władzy

• religijne - organizujące stosunek człowieka do sił transcendentalnych

• ekonomiczne - zajmują się produkcją i podziałem dóbr, usługami, obiegiem pieniądza

• wychowawcze i kulturalne - przekazywanie dziedzictwa kulturowego, oświata, nauka

• socjalne - opiekuńczo wspomagające, medycyna

Aby instytucja społeczna sprawnie funkcjonowała w społeczeństwie potrzebne są niezbędne warunki:

• wyraźne sprecyzowanie celu i zakresu czynności,

• racjonalna organizacja wewnątrz instytucji,

• odpowiedni stopień depersonalizacji i obiektywizacji czynności

• uznanie i zaufanie ze strony zbiorowości do funkcjonariuszy instytucji,

• bezkolizyjne włączanie się danej instytucji w system już istniejących instytucji - lokalnych, resortowych, itp.

Instytucja społeczna daje społeczeństwu zaspokajanie potrzeb, reguluje jego działanie, zapewnia ciągłość życia zbiorowego i integruje ludzi poprzez podtrzymywanie między nimi więzi społecznej. Instytucję społeczną możemy traktować jako szczególny rodzaj struktury, której pozycje statusu społecznego zorganizowane są wokół problemów, które członkowie danego społeczeństwa uważają za najważniejsze

Funkcje instytucji w życiu społecznym:

1. stwarzają członkom możliwość zaspokojenia ich potrzeb

2. regulują działania członków w ramach stosunków społecznych

3. zapewniają ciągłość życia społecznego

4. dokonują integracji dążeń, działań i stosunków jednostek oraz zapewniają wewnętrzną spójność zbiorowości

13. KONTROLA SPOŁECZNA

Każda zbiorowość społeczna rozwija szereg miar, sugestii, nakazów i zakazów, system perswazji i nacisku, sankcji aż do przymusu fizycznego włącznie, system sposobów wyrażania uznania, wyróżniania, nagród, dzięki któremu doprowadza do zachowania jednostek i podgrup zgodnego z przyjętymi wzorami działania. Taki system nazywamy "systemem kontroli społecznej".

Kontrola społeczna to nie skodyfikowany system oddziaływań na zachowania jednostek i zbiorowości. Dotyczy głównie czynności i działań istotnych dla przebiegu życia społecznego. Kontrolą społeczną w różnym stopniu są objęci wszyscy jako członkowie grup.

System kontroli społecznej składa się z następujących mechanizmów:

1. psychospołecznych - tzw. samokontrola będąca swoistym oddźwiękiem kontrolowania zachowań innych osób, stanowi posłuszeństwo wobec norm i wartości, nazywana niekiedy sumieniem bądź moralnym nakazem; bezpośrednio związana z moralnością człowieka, z poczuciem odpowiedzialności za własne działanie

2. materialno - społecznych - wszelkie działania dotyczące stosowania przymusu zewnętrznego przez pozostające w styczności przestrzennej jednostki, zbiorowości i instytucje; przejawia się dążeniem do uznania społecznego i poczucia bezpieczeństwa

Składniki kontroli społecznej:

Zwyczaj -to ustalony sposób zachowania się w określonych sytuacjach, który nie budzi sprzeciwu i nie spotyka się z negatywnymi reakcjami otoczenia. Każda jednostka ma swoje zwyczaje: wczesnego czy późnego wstawania, uprawiania gimnastyki, chodzenia do kawiarni czy sposobu mówienia. Zwyczaj początkowo o charakterze indywidualnym, może jednak upowszechniać się obejmując zbiorowość terytorialną, przy czym każdy ma swobodę wyboru zwyczaju.

Obyczaj - jest to ustalony sposób postępowania, z którym grupa wiąże pewne oceny moralne i którego naruszenie wywołuje sankcje negatywne. Obyczaj zakłada pewien przymus który prowadzi do zachowań pożądanych z punktu widzenia grupy. Jest formą zmuszania jednostek do respektowania wartości grupowych. Naruszenie nie jest ścigane przez prawo ale obciążone sankcjami moralnymi. Kwalifikuje się do mechaniczno - społecznego mechanizmu kontroli społecznej.

Instrumentem kontroli społecznej są sankcje - pozytywne i negatywne reakcje otoczenia na zachowanie się jednostek w sytuacjach społecznie doniosłych. Będąc instrumentem kontroli społecznej stanowią uzupełnienie obyczaju. Kierują zachowaniami, zwłaszcza postępowaniem.

Podział sankcji:

• pozytywne - nagrody, uznanie

• negatywne - kary

• formalne - reakcje instytucji sformalizowanych

• nieformalne - reakcje opinii publicznej, kręgów koleżeńskich, sąsiedzkich, grup rówieśników i znajdują swój wyraz w działaniach instytucji nieformalnych

Klasyfikacja sankcji ze względu na treść i charakter:

• prawne - system nagród i kar ujętych przepisami i regulaminami

• etyczne - kwalifikują zachowania jako moralne (dobre) i amoralne (złe)

• satyryczne - stosowane wobec jednostek których zachowanie uznano za śmieszne bądź komiczne

• religijne - obejmują nagrody i kary przewidziane w wierzeniach religijnych

Skuteczność kontroli społecznej zależy od zsynchronizowania wszystkich odmian i form sankcji, które są możliwe do zastosowania.




14. ZBIÓR, KATEGORIA SPOŁECZNA, ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNE

Zbiór społeczny - ogół ludzi posiadających jakąś cechę wspólną wyróżnioną przez obserwatora zewnętrznego, bez względu na to czy ci ludzie uświadamiają sobie posiadanie tej cechy. Są to zbiory w sensie statystycznym, gdyż statystyka wyróżnia takie zbiory na podstawie cech obserwowalnych i wyraźnie stwierdzalnych.

Zbiór ludzi wysokich liczących ponad 180 cm wzrostu, zbiór brunetów, zbiór ludzi czarnoskórych nazywamy zbiorem wyróżnionym na podstawie cech somatycznych (czym zajmuje się antropologia).

Kategorie społeczne

Zbiory ludzi wykonujących ten sam zawód nazywamy kategorią zawodową, zbiór ludzi mieszczących się w przedziale wiekowym 0-18 lat - kategorią wiekową, ludzi jednej płci - kategorią płci. W podobny sposób można wyróżnić np. kategorie wykształcenia.

Wymienione kategorie noszą ogólne miano kategorii społecznych. Ich cechą charakterystyczną jest to, że nie są powiązane żadną więzią wewnętrzną. Nie są zbiorowościami ani grupami w socjologicznym znaczeniu. Są grupami w ujęciu statystycznym. Możność wyróżniania kategorii dla różnych potrzeb jest nieograniczona.

Zbiorowości społeczne

Kategorie społeczne mogą się przekształcić w zbiorowości, jeżeli wspólność cechy wyróżniającej staje się podstawą powstawania więzi między ludźmi posiadającymi tę cechę.

Zbiorowość społeczna to zatem dowolne skupienie ludzi, w którym wytworzyła się i utrzymuje, chociażby przez krótki czas pewna więź społeczna. Przykładem zbiorowości może być zbiorowość lokalna.

Według Z. Ziembińskiego pojęcie „zbiór" może być brane w sensie:

• dystrybutywnym (kategoria społeczna)— klasa w sensie logicznym, mnogość elementów, która nie jest traktowana jako całość lecz jako pewna ilość elementów określonego rodzaju, np. kategorie społeczno-demograficzne (ze względu na płeć, wiek, stan rodzinny), kategorie wykształcenia, stosownie do potrzeb prowadzenia badań nad wpływem określonego czynnika. Rozpatrując jakiś zbiór ludzi tylko jako kategorię społeczną nie bierze się pod uwagę tego, co ich łączy czy dzieli, ani też stosunków i zależności jakie pomiędzy nimi zachodzą.

• kolektywnym - to zespół, całość złożona z części, ostatecznie z jednostek. Można wyróżniać wiele typów zespołów ludzkich, nie jest możliwa natomiast w praktyce dokładna ich klasyfikacja. Dwa najważniejsze typy zespołów ludzi, zespołów w sensie kolektywnym to:

• zbiorowości społeczne - skupisko ludzi w którym wytworzył się i utrzymuje (bez względu na czas jej trwania) dowolny rodzaj więzi społecznej (inaczej: każda kategoria społeczna która wytworzyła dowolny rodzaj więzi społecznej). Członków zbioru społecznego łączy coś więcej niż tylko posiadanie wspólnej cechy. W przypadku gdy w danej zbiorowości społecznej wytwarza się struktura społeczna, a jej członkowie zaczynają wspólnie realizować jakieś istotne dla wszystkich cele, wówczas zbiorowość taka może stawać się grupą społeczną. W przypadku dużych zbiorowości społecznych, zajmujących trwale jakieś terytorium, używa się wobec nich określenia zbiorowość terytorialna. W szczególnych przypadkach zbiorowość terytorialna może stawać się społecznością lokalną.

• grupy społeczne - pewna ilość osób (przynajmniej trzy), wyodrębniona ze względu na określony rodzaj więzi społecznej, łączącej te jednostki.




15. RODZAJE ZBIOROWOŚCI SPOŁECZNYCH

Rodzaje zbiorowości społecznych:

1. Para - najmniej liczny rodzaj życia zbiorowego, obejmuje dwie osoby, powstają na gruncie
styczności osobistych lub rzeczowych (zawsze bezpośrednie).

Rodzaje par:

• Połączone więzią stosunków seksualnych i heteroseksualnych

• Połączone więzią pokrewieństwa

• Przyjacielskie

• Połączone stosunkiem zwierzchnictwa i inne.

2. Krąg społeczny - luźne związki oparte na stycznościach, o bardzo słabej więzi instytucjonalnej,
pozbawione trwałych stosunków miedzy członkami, posiadają ośrodek skupienia i
indywidualność dominującą, główną funkcją kręgów jest wymiana poglądów, wiadomości oraz
kształtowanie opinii, nie posiadają aparatu wykonawczego.

Rodzaje kręgów społecznych:

• stycznościowe - pewna ilość osób spotyka się stale na gruncie styczności przestrzennej

• koleżeńskie - stałe spotkania, liczne styczności, zwarta struktura, element kontroli, brak trwałej organizacji

• przyjacielskie - systematyczne styczności, nie posiada więzi trwałej, brak wyraźnej zasady odrębności i trwałego systemu wartości

3. Grupa - zbiór ludzi powiązanych ze sobą więzią społeczną i którzy wytworzyli w dążeniu do wspólnych wartości wewnętrzną organizację

4. Rodzina - podstawowa grupa społeczna, będąca najstarszą formą życia społecznego.

5. Zbiorowości terytorialne - zbiorowość ludzi zamieszkujących wspólne terytorium, między którymi zachodzą interakcje społeczne. Ludzi tych cechuje szczególny stosunek do owego terytorium, postrzeganego jako „swoje miejsce", np.:

• wieś

• miasto (duże)

• miasteczko

6. Zbiorowości wyróżnione na podstawie odrębnej kultury

• Klany - związki rodowe, charakterystyczne dla społeczeństw pierwotnych.

• Plemię - wyższa forma organizacji społecznej, obejmująca większą ilość rodów i klanów, wyodrębnia się na podstawie posiadania własnego języka, obyczaju, posiada odrębność, zarys formalnej organizacji wewnętrznej i ustroju gospodarczego.

• Lud - zbiorowości zajmujące miejsce pomiędzy plemieniem a narodem.

• Naród - lud który osiągnął wysoki poziom kultury i organizacji politycznej, stanowiąc społeczność o wspólnym języku, historii i kulturze, skupioną podstawową więzią organizacji państwa

7. Zbiorowości oparte na podobieństwie zachowań




16. GRUPA

Grupa społeczna - zbiór ludzi traktowany jako całość, wyróżniany ze względu na jakąś łączącą ich wiąż społeczną, obiektywną, czy subiektywną. Do grupy jednostka przynależy ze wzglądu na określony rodzaj więzi (selektywność uczestniczenia w grupie)

W węższym znaczeniu: zespół ludzi mających poczucie odrębności, tożsamości grupowej (poprzez odznaki uczestnictwa, rytuały, symbole). Przynależność do grupy może się wiązać z koniecznością określonego zachowania.

Cechy konstytuujące grupy:

1. Przynajmniej trzech członków który mają określony rodzaj członkowstwa, odpowiedni wzór fizyczny i moralny oraz wynikającą z tego członkowstwa funkcję (realizacja cząstki zadania grupy oraz okazywanie gotowości do jej podjęcia i obrona interesów grupy).

2. Identyczność, którą zapewnia odrębność od innych grup i różnych zbiorowości. Zapewniają ją wartości materialne (majątek), duchowe (ideologia i zasady moralne) i symbole (odznaki, legitymacje). Zasada odrębności wyraża się w poczuciu solidarności i świadomości wspólnoty, która stanowi podstawę do pielęgnowania tradycji i zachowania ciągłości kulturowej.

3. Posiadanie ośrodka skupienia - Materialne podstawy istnienia, wartości i idee. Stanowią podstawę mechanizmów instytucjonalnych zapewniających funkcjonowanie, wśród których są składniki i majątek umożliwiające działalność, sprawowanie władzy i wpływ na innej zbiorowości.

4. Posiadanie zadań i celów - ustalone i świadomie zdefiniowane stany rzeczy i zjawiska, które grupa jako całość chce osiągnąć lub wywołać.

5. Organizacja grupy utożsamiana ze strukturą w której istotne są takie jej składniki jak: pozycja, rola i władza - system stosunków uregulowanych przez odpowiednie instytucje

Czynniki grupotwórcze:

• potrzeby jako podstawowy czynnik grupotwórczy - wymagania jednostki lub zbiorowości do podtrzymywania własnej równowagi i rozwoju, pobudzają do aktywności , przekształcają się w interesy

• wspólne interesy - interes - pewne przedmioty lub stany rzeczy, których osiągnięcie jednostki i grupy uważają za pożądane lub konieczne, dlatego mobilizują swoją aktywność i pozostające w ich dyspozycji środki, „potrzeba wyższego rzędu"

• wspólny cel - cel - konkretyzacja interesów, który wyznacza długotrwale działanie realizowane etapowo zbiorowo bądź indywidualnie




17. TYPOLOGIA GRUP

Podstawy klasyfikacji:

1. rodzaj struktury grupy

2. dominujący typ więzi

3. stopień sformalizowania instytucji występującej w danej grupie

4. stopień trudności wejścia do grupy

Podział ze względu na strukturę:

• małe - tworzą strukturę prostą (mikrostrukturę) której zasadniczymi elementami są poszczególni członkowie, połączeni więzią bazującą na styczności bezpośredniej, nie dzielą się na podgrupy

• duże - tworzą złożoną strukturę (makrostrukturę), składają się z różnych podgrup, oparte na stycznościach pośrednich i uprzedmiotowionych.

Podział ze względu na rodzaj więzi:

• pierwotne - więź oparta wyłącznie na stycznościach osobistych i postawach emocjonalnych

• wtórne - więź oparta na interesach i wynikająca ze styczności rzeczowych

Podział ze względu na zadania, występujące instytucie i organizację grupy:

• formalne - zwięzła organizacja, instytucje i ścisła kontrola wewnętrzna

• nieformalne - spontaniczny i nieformalny charakter

Podział ze względu na stopień trudności wejścia do grupy (rekrutacja członków):

• inkluzywne - łatwy sposób uzyskania członkostwa

• ekskluzywne - charakter zamknięty, przyjmują tylko niektóre kategorie jednostek spełniające rygorystyczne warunki

Rodzaje grup społecznych nie zaliczone do żadnego z w/w podziałów:

• terytorialne - wyodrębnione na podstawie przynależności do danego terytorium

• powstałe na podstawie wspólnych wartości kulturowych - różnego rodzaju grupy etniczne

• odniesienia - grupa do której jednostka należy bez względu na identyfikację czyjej brak z jej poglądami bądź grupa do której dana jednostka pragnie należeć lub nie ale porównuje z nią swoje poglądy lub styl życia

• celowe - powstałe dla realizacji jednego celu lub określonej wiązki celów, więź wysoce sformalizowana ze względu na realizację celu, działania członków typowo służbowe.

• nacisku

• interesu

Warunek powstawania grupy celowej jest uświadomienie sobie przez pewną liczbę osób zbieżności lub identyczności niektórych potrzeb, stanowiących podstawę narodzin podobieństwa (potrzeby indywidualne) lub wspólnoty interesów potrzeby zbiorowe).




18. ZBIOROWOŚCI LOKALNE

Zbiorowość to zespół ludzi jako całość, agregat, wydzielony względnie wyraźnie i trwale w pewnych granicach przestrzennych. Przykładem jest zbiorowość lokalna czyli zespół ludzi zamieszkujących na zwartym obszarze: w pewnej miejscowości, czy aglomeracji miejskiej.

Mniejsze zbiorowości mogą się zawierać w większych: wieś, gmina. Wyodrębnienie może być mniej lub bardziej wyraźne. Współcześnie rzadko można spotkać w cywilizowanym świecie zbiorowości całkowicie i trwale izolowane na pewnym obszarze. Na ogół można mówić jedynie o względnej izolacji.

Zbiorowość terytorialna

W społeczeństwach tradycyjnych społeczności lokalne były podstawową formą organizacji życia zbiorowego. Rozwój nowoczesnego społeczeństwa przemysłowego powodował słabnięcie i zanikanie więzi łączących społeczności lokalne. Tym samym straciły one swój charakter i przekształciły się w zbiorowość terytorialną.

Zbiorowości terytorialne są skupiskiem jednostek, którego skład bywa płynny i zmienny, co dodatkowo utrudnia tworzenie się więzi społecznej. Jednostki, z których składa się zbiorowość terytorialna, bytują obok siebie i zaspakajają swoje potrzeby w obrębie tego samego terytorium, ale zazwyczaj nie czują się związane z nim, ani z sobą nawzajem. .Mają też odmienny stosunek do zamieszkiwanej przestrzeni niż członkowie społeczności lokalnej.

Społeczność zamieszkuje miejsce, natomiast zbiorowość zaludnia obszar. „Miejsce jest doskonale znane, przyswojone, własne. Obszar natomiast jawi się jako niczyj i obcy.” Tak rozumiana zbiorowość terytorialna jest szerszą kategorią niż społeczność lokalna.

Każda społeczność lokalna jest zbiorowością terytorialną, natomiast nie każda zbiorowość terytorialna jest społecznością lokalną. W polskiej literaturze socjologicznej występuje rozróżnienie społeczności lokalnej od zbiorowości terytorialnej.

Ze względu na bliskość przestrzenną zazwyczaj zbiorowość staje się bazą dla kształtowania się stosunków społecznych.

Społeczność lokalna

W społeczności lokalnej występuje poczucie wspólnoty z ludźmi zamieszkującymi to terytorium oraz szczególny stosunek do tego terytorium, postrzeganego jako „nasze miejsce”.

O społeczności lokalnej mówi się jako o „strukturze społeczno-przestrzennej”, którą tworzą ludzie pozostający wobec siebie w społecznych interakcjach i zależnościach w obrębie danego obszaru i posiadający jakiś wspólny interes.

Społeczność lokalna to grupy pierwotne: rodziny, sąsiedztwa, a relacje między członkami tych grup mają charakter stosunków osobowych. Przykładem takiej społeczności lokalnej jest również tradycyjna społeczność wiejska. Sporne jest natomiast, czy we współczesnych warunkach miejskich mogą istnieć społeczności lokalne połączone silną więzią wspólnoty. Różne badania socjologiczne wskazują ze jest to możliwe, a w starych dzielnicach powszechne.




19. ZBIOROWOŚCI OPARTE NA PODOBIEŃSTWACH ZACHOWAŃ

Zbiegowiska i tłumy

Zbiegowisko jest to przelotne skupienie pewnej liczby osób zainteresowanych pewnym zdarzeniem. Przyczyną zbiegowiska może być np. ludzka ciekawość.

Tłum jest to czasowe i niezorganizowane zgromadzenie jednostek, które znajdują się w bezpośredniej bliskości fizycznej i mają wspólny obiekt zainteresowania. Powstaje ze zbiegowiska lub przekształca się z publiczności. Uczestnicy tłumu połączeni są bardzo silną łącznością psychiczną, która identyfikuje jednocześnie z innymi, następuje dezintelektualizacja. Znalezienie się w tłumie wpływa zazwyczaj na zachowania się uczestniczących w nim jednostek: powoduje pobudzenie emocjonalne, zmniejsza stopień krytycyzmu w myśleniu, sprzyja skłonności do reagowania w taki sposób, jak inni uczestnicy tłumu, wywołuje poczucie siły lub wzmacnia nastroje negatywne (np. panika).

Rodzaje tłumu:

• przypadkowy - spontaniczne zgromadzenie jednostek, których uwagę przyciąga to samo wydarzenie, ale które nie dążą do interakcji (np. wypadek samochodowy)

• konwencjonalny - uczestnicy zebrali się w jakimś szczególnym celu. Ich działania są w pewnym stopniu wyznaczane przez istniejące normy społeczne. Słaba interakcja (np. widzowie w kinie)

• ekspresywny - gromadzi się z okazji wydarzeń o pewnym ładunku emocjonalnym. Słabo zorganizowany (np. uczestnicy festiwalu)

• aktywny - podekscytowane jednostki, których emocje najczęściej znajdują ujście w działalności niszczycielskiej i przemocy (np. kibice)

• protestujący - cechy wspólne z tłumem konwencjonalnym i aktywnym. Dobrze zorganizowany, ale działa destrukcyjnie (np. akty przemocy podczas zebrań pracowniczych).

Inna typologia:

• agresywny (terroryzujący, walczący i linczujący)

• uciekający (panika)

• nabywający (rabujący, grabujący)

• demonstrujący (ekspresywny)

Zachowania zbiorowe są trudne do przewidzenia, zwłaszcza jeżeli w tłumie nie znajdą się jacyś przywódcy.

Publiczność

Inaczej: audytorium. Zbiorowość społeczna koncentrująca uwagę na wspólnym przedmiocie zainteresowania, oczekująca odbioru podobnych bodźców. połączona łącznością psychiczną., która nie ogranicza jednak możliwości decydowania. Ludzie łączą wspólne zainteresowania; są gotowi do podobnego reagowania i działania.

• publiczność zebrana (audytorium):

• szukająca rozrywki,

• szukająca informacji

• publiczność niezebrana (radio, telewizja, prasa)




20. SOCJOLOGICZNA PROBLEMATYKA RODZINY

Za rodzinę w socjologii uznano naturalną grupę społeczną, która jest najważniejszą częścią mikrostruktury społecznej. Do grupy społecznej muszą należeć przynajmniej trzy osoby, małżeństwo bez dziecka nie jest uważane za rodzinę.

Rodzina jest grupą społeczną złożoną z osób połączonych stosunkiem małżeńskim i pokrewieństwa. Są to dwa podstawowe stosunki decydujące o powstaniu i istnieniu rodziny. Członkowie rodziny żyją zazwyczaj pod jednym dachem i tworzą jedno gospodarstwo domowe, obejmujące dwa pokolenia (rodzina mała) lub trzy pokolenia, a czasem także kilka rodzin połączonych pokrewieństwem w linii bocznej (wielka rodzina).

Stosunki między małżonkami oraz rodzicami i dziećmi, jak również stosunki między krewnymi są określone prawem, obyczajem, religią, tradycyjnymi wzorami wzajemnych oddziaływań, zaangażowaniem uczuciowym członków.

Funkcje spełniane przez rodzinę można ująć w następujących punktach:

1. Utrzymywanie ciągłości biologicznej społeczeństwa

2. Funkcje ekonomiczne rodziny: prowadzenie gospodarstwa domowego, gromadzenie majątku, zabezpieczenie bytu dzieci i zabezpieczenie starości.

3. Utrzymywanie ciągłości kulturalnej przez przekazywanie potomstwu języka, obyczajów, wzorów zachowań - słowem dziedzictwa kulturalnego w procesie socjalizacji noworodka.

4. Nadawanie pozycji społecznej dzieciom wraz z przekazywanym dziedzictwem kulturalnym.

5. Rodzina zapewnia jednostkom zaspokojenie potrzeb emocjonalnych, potrzeb intymnego współżycia, potrzeb zwierzenia się. Daje poczucie bezpieczeństwa i możność odzyskania i utrzymania równowagi emocjonalnej.

6. Sprawowanie kontroli nad postępowaniem swoich członków, przede wszystkim młodego pokolenia.

Te wyżej wymienione funkcje rodzina spełnia we wszystkich typach społeczeństw, niezależnie od tego jak sama jest zorganizowana

Cykle życia małżeńsko - rodzinnego:

1. narzeczeństwo -małżeństwo bezdzietne

2. małżeństwo z dziećmi -tzw. rodzina pełna, składająca się ze stosunków wewnątrzrodzinnych oraz więzi rodzinnej

3. rodzina z odchodzącymi dziećmi - dorastające dzieci odchodzą dążąc do samodzielności, co powoduje osłabienie więzi wewnątrzrodzinnych

4. małżeństwo odłączone od dzieci - stadium rozpoczynające się odejściem ostatniego dziecka

Typologia rodzin:

1. ze względu na liczebność jej członków i organizację

• mała (nuklearna) - składa się z małżonków i najwyżej dwojga dzieci

• duża (poszerzona) - wielopokoleniowa, obejmuje co najmniej dwie rodziny nuklearne, na jej czele stoi „ojciec rodziny"

• ze względu na główne źródło utrzymania i środowisko jej zamieszkania oraz styl życia rodzinnego: chłopska, robotnicza, inteligencka, rzemieślnicza, studencka, wiejska, małomiasteczkowa, wielkomiejska

• ze względu na cechy położenia klasowego i środowiskowego (pary heterogeniczne i homogeniczne).

Dezorganizacja rodziny - ograniczenie bądź zanik dotychczas wypełnianych funkcji i ról społecznych, zwłaszcza obowiązków małżonków wobec siebie i dzieci, a także dzieci wobec rodziców i ewentualnie między rodzeństwem. Przyczyny dezorganizacji: konflikty i kryzysy, napięcia, konflikty międzypokoleniowe, rozwód




21. POJĘCIE PROCESÓW SPOŁECZNYCH, RODZAJE

Proces społeczny - seria względnie jednorodnych zjawisk, wzajemnych oddziaływań ludzi na siebie bądź serie zjawisk zachodzących w organizacji i strukturze grup , które zmieniają stosunki między ludźmi lub stosunki między elementami składowymi zbiorowości. Procesy społeczne mogą powodować zmiany np. w osobowości, w postawach, w zachowaniach, w celach grupy, itp.

Rodzaje procesów społecznych:

• współzawodnictwo - polega na prześciganiu dążeń innych w celu szybszego dojścia do celu, powstaje na gruncie rozbieżności interesu, przekształca się w konflikt

• konflikt - jednostka lub grupa dąży do osiągnięcia własnych celów przez wyeliminowanie, zniszczenie bądź podporządkowanie sobie innej jednostki lub grupy dążącej do celów podobnych albo identycznych; powstaje na podstawie antagonizmu

• ruchliwość - zmieniające miejsce jednostek w przestrzeni lub strukturach społecznych

• reorganizacja - proces nowego układania i integrowania systemu instytucji, wzorów zachowań i kryteriów ocen

• dezorganizacja - zespół procesów społecznych powodujących, że w ramach pewnej zbiorowości zachowania odchylające się od normy i oceniane negatywnie przekraczają dopuszczalne optimum i zagrażają ustalonemu przebiegowi procesów życia zbiorowego.
  Przyczynami dezorganizacjo mogą być np.: katastrofy żywiołowe, długotrwała wojna, kryzysy polityczne, rewolucje, masowe migracje, czynniki osobiste.

• przystosowanie - jednostka lub grupa znajduje się w nowej sytuacji środowiskowej. Etapy procesu przystosowania: reorientacja psychologiczna, tolerancja, akomodacja, asymilacja

• współpraca - polega na uzgodnionym wykonywaniu działań w celu osiągnięcia wspólnego celu.

Podział procesów społecznych ze wzg. na układ w którym zachodzą:

1. intrerpersonalne - zachodzące w osobowości człowieka

2. zachodzące w stosunku między dwiema jednostkami

3. zachodzące w stosunku między jednostką i grupą

4. zmieniające organizację i strukturę wewnętrzną zbiorowości

5. zmieniające stosunki między dwiema zbiorowościami

6. zmieniające strukturę i organizację społeczeństwa globalnego

Procesy społeczne wg L. von Wiese`a (ze względu na treść):

• procesy łączące ludzi (asocjatywne)

• zbliżenie

• przystosowanie

• zrównanie

• zjednoczenie

• procesy dzielące ludzi (na gruncie rozbieżności interesów lub dążenia do zaspokojenia tych samych interesów kosztem partnera)

• rozłączanie

• współzawodnictwo

• opozycja

• konflikt
  




22. RUCHLIWOŚĆ SPOŁECZNA

Ruchliwość społeczna w socjologii oznacza przemieszczanie się jednostek społecznych lub kategorii społecznych w strukturze społecznej, polega na zmianie pozycji społecznej w tej samej zbiorowości lub też na przeniesieniu się do innej zbiorowości i zajęciu tam innej pozycji. Zmieniać pozycję mogą jednostki, grupy, kategorie zawodowe, społeczności lokalne.

Ruchliwość pozioma (horyzontalna)

Ruchliwość pozioma oznacza przemieszczanie się jednostek i grup w obrębie tej samej warstwy społecznej lub tego samego poziomu hierarchii. Najczęściej jest to ruchliwość związana ze zmianą miejsca pracy, bez zmiany stanowiska lub zmiana miejsca zamieszkania.

Ruchliwość pionowa (wertykalna)

Jest to najczęściej opisywana ruchliwość społeczna określająca przechodzenie w dół (degradacja) lub w górę (awans społeczny) względem struktury klasowej, klasowo-warstwowej czy ogólnie w hierarchii społecznej.

W przypadku ruchliwości pionowej dochodzić może do zmiany struktury społeczeństwa. Nagłe zmiany samej struktury mogą być związane z przewrotami rewolucyjnymi czy administracyjnie wprowadzanymi reformami. Wyższa ruchliwość społeczna jest wskaźnikiem otwartości społeczeństwa, gdyż oznacza, że osoby z niższych warstw społecznych mają większe szanse awansu.

Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa

Ruchliwość wewnątrzpokoleniowa oznacza przemieszczanie się jednostek lub grup miedzy poziomami hierarchii poprzez podnoszenie swoich kwalifikacji przez jednostki, nabywanie majątku czy zdobywanie wyższego wykształcenia. Degradacja w tym przypadku może być wynikiem zaniechania tego typu działań, co w efekcie powoduje, że inne jednostki czy grupy poprzez własny awans społeczny podwyższają poziom w hierarchii.

Ruchliwość międzypokoleniowa

Ruchliwość międzypokoleniowa to ruchliwość całych kategorii społecznych względem pozycji zajmowanych przez ich rodziców, np. ruchliwość miedzypokoleniowa nauczycieli, księży itd. Od strony empirycznej ruchliwość ta badana jest poprzez porównywanie pozycji jednostki i jej rodziców (najczęściej przyjmuje się wskaźnik jakim jest pozycja ojca).

Ruchliwość strukturalna

Ruchliwość strukturalna to rodzaj ruchliwości wynikający ze zmiany składu społeczno-zawodowego kolejnych pokoleń. Pozostałe rodzaje to ruchliwość wymienna (cyrkulacyjna).

Czynnikami, które mogą przyspieszać lub zwalniać ruchliwość społeczną albo jej kształt mogą być uprzedzenia rasowe czy etniczne względem pewnych kategorii społecznych, np. grup etnicznych, formy ustrojowe czy typ gospodarki. Jednym z najważniejszych czynników jest sytuacja na rynku pracy, która może przyczyniać się do zwiększania lub zmniejszania zasobów ekonomicznych jednostek oraz ich prestiżu, poprzez możliwość tworzenia przez jednostkę własnej kariery albo też do degradacji np. w przypadku restrukturyzacji zakładów pracy.

W większości społeczeństw większe szanse awansu społecznego mają mężczyźni niż kobiety. W szczególności dotyczy to społeczeństw tradycyjnych, gdzie najważniejsze dla społeczności funkcje pełnione są przez mężczyzn. W społeczeństwach przemysłowych i poprzemysłowych blokowanie możliwości awansu kobietom określane jest jako dyskryminacja, dotyczy też mniejszości narodowych czy etnicznych.

23. KONFLIKTY SPOŁECZNE

Konflikt społeczny - zjawisko nieuniknione dla wszystkich grup społecznych. Wyrasta na gruncie nagromadzonych sprzecznych emocji, a objawia się wybuchem wrogich i antagonistycznych postaw. Następstwem konfliktu jest współzawodnictwo i walka lub rozwiązanie kompromisowe.

W grupach społecznych o silnych więziach wewnątrzgrupowych negatywne emocje jej członków są postrzegane jako zagrożenie dla struktury grupy i tłumione, co w chwili konfliktu objawia się jego niezwykłą gwałtownością, a w konsekwencji może prowadzić do zniszczenia struktury grupy.

W grupach społecznych o słabych więziach wewnątrzgrupowych konflikty są relatywnie częstym zjawiskiem i służą do rozładowania wszelkich napięć, co w istocie pozwala zająć się przyczynami powstawania konfliktów, a nie rozładowaniem nawarstwionych emocji.

Źródła konfliktu:




• biologiczne (darwinizm);

• psychologiczne;

• psychologii społecznej (tłum);

• trudności adaptacyjne jednostek;

• nierówności społeczne.




Podział konfliktów:

• na interpersonalne i grupowe (małe grupy: mikrokonflikty, duże: makrokonflikty)

• ze względu na ich treść i formę: ekonomiczne, polityczne, ideologiczne, religijne

• ze względu na formę: racjonalne, nieracjonalne, jawne, ukryte, zorganizowane, niezorganizowane

• porządkując je względem zasięgu: konflikty ról, konflikty grupowe, konflikty np. etniczne, konflikty międzynarodowe, konflikty między blokami państw

• ze względu na stosunki między podmiotami: równość podmiotów, nierówność, konflikt między całością a częścią (np. grupą i podgrupą)

Typy konfliktów:

• Bezpośredni - między dwoma antagonistycznymi grupami bez pośrednictwa strony trzeciej

• Pośredni - strona trzecia występuje, ale nie jest w niego zaangażowana.

• Elementarny - występuje pojedynczo - bez nawarstwiania innych sytuacji konfliktowych

• Jawny - jest uświadomiony przez strony,

• Ideologiczny - ma swoje podłoże w wyznawanych wartościach, normach czy ideologiach.

• Klasowy - wynika ze sprzeczności interesów klas społecznych,

• Kulturowy - przedstawiciele różnych kultur uświadamiają sobie sprzeczność wyznawanych wartości w związku z czym mają poczucie ich zagrożenia

• Organizacyjny - między stronami wzajemnie od siebie uzależnionymi w ramach organizacji

• Pokoleniowy - toczy się pomiędzy generacjami, najpowszechniejszy

• Poznawczy - wynika z faktu że jednostki różnią się od siebie w ocenie otaczającej rzeczywistości i wyciągają z jej obserwacji odmienne wnioski.

Fazy konfliktów:

• pojawienie się sprzecznych celów, interesów, dążeń, postaw

• powstanie napięcia społecznego, masowa frustracja, poczucie zagrożenia

• ostre podziały w wyniku sprzeczności, niechęć, wrogość, próba ich wyjaśnienia i uzasadnienia

• jedna ze stron podejmuje walkę; ukryta lub jawna agresja

• pojawienie się dążenia do zakończenia konfliktu,

• pozostają uprzedzenia i urazy, które mogą prowadzić do nowych napięć

Sposoby rozwiązywania konfliktów: negocjacje (rozmowy dobrowolnie podjęte przez strony konfliktu), mediacje (rozmowy prowadzone przez osobę trzecią), arbitraż (również udział osoby trzeciej, ale z zastosowaniem się do rozstrzygnięć arbitra), sąd, głosowanie.




24. ROZWÓJ SPOŁECZNY I JEGO CZYNNIKI

Wszystkie społeczności ulegają rozwojowi społecznemu. Proces ten przebiega nieustannie od początku cywilizacji i przebiega nadal. Rozwój społeczny należy rozumieć jako zanik lub powstanie nowego zjawiska społecznego (np. rozpad społeczności plemiennych i ukształtowanie się narodu), lub też przekształcenie się danej społeczności w jej podstawowych elementach struktury.

Zjawisko ma charakter zmiany rozwojowej jeśli spełnia określone kryteria:

• Musi być to zmiana niepowtarzalna, zachodząca w czasie historycznym, na przestrzeni całych epok. Rozwój społeczny jest więc zmianą długookresową, którą obejmuje całe społeczeństwo.

• Zmiana ta musi mieć także charakter strukturalny, musi zachodzić w wewnętrznej budowie danego zjawiska społecznego.

• Zmiana ta powinna mieć także charakter kierunkowy, tzn. powinna stanowić przejście danego zjawiska do odmiennego stanu w porównaniu ze stanem przed zmianą.

• Zmiana powinna określać nie tylko dane zjawisko ale także posiadać szerszy kontekst społeczny, czyli powinna mieć charakter zmiany szerszej skali.

Teorie rozwoju społecznego.

Wszystkie teorie rozwoju społecznego można podzielić na trzy grupy:

• teorie cykliczne - głosiły one, że rozwój społeczny ma charakter cykliczny, tzn. społeczeństwa przechodzą przez kolejne fazy w swym rozwoju, a następnie fazy te się powtarzają od początku

• dychotomiczne - społeczeństwa przechodzą od struktury społecznej opartej na elementach grupy pierwotnej do struktury społecznej opartej na złożonych grupach umownych; rozwój społeczeństwa rozpoczyna się od grup opartych na stosunkach sąsiedzkich, pokrewieństwa i przyjaźni, które są dość małe, a pod wpływem industrializacji przeradzają się w grupy większe, oparte na stosunkach umownych.

• linearne - społeczeństwa ulegają przemianom w toku rozwoju historycznego i zmiany te mają charakter linearny, kierunkowy, przechodzą od fazy pierwotnej do fazy końcowej. Przemiany którym ulegają społeczeństwa przebiegają według ściśle ustalonego porządku od fazy początkowej do fazy docelowej, nie mają charakteru przypadkowego, dowolnego. Głównymi przedstawicielami teorii linearnych byli: August Comte, Herbert Spencer, Karol Marks.

Czynniki rozwoju społecznego (z wykładu):

Podstawy życia społecznego - Życie zbiorowe, formy życia zbiorowego, kto sprawdza się w życiu społecznym zależy od uwarunkowań:

• przyrodnicze

• biologiczne - człowiek to twór przyrodniczy ukształtowany przez kulturę o następujących cechach odróżniających od zwierząt:

• rozbudowany system nerwowy i duży mózg

• zróżnicowana mowa, która wymaga myślenia, znajomości słownictwa, znajomość mowy pozwala na budowanie definicji, abstrakcyjne myślenie, pracę naukową

• długi okres dojrzewania biologicznego - długa zależność od rodziców zapewnia leprze „dopracowanie” organizmu,

• popęd seksualny, który u człowieka warunkuje małżeństwo

• kciuk przeciwstawny - umożliwia lub znacznie ułatwia wykonywanie wielu czynności.

Człowiek w swoim życiu codziennym nie zastanawia się nad czynnikami biologicznymi.

• geograficzne - warunki geograficzne decydują o zaludnieniu terenów (przeludnienia, brak ludności). Z warunków geograficznych mogą wynikać uwarunkowania kulturowe:

• klimat,

• ukształtowanie terenu

• fauna, flora

• woda (społeczna rola rzeki: grody budowano po drugiej stronie rzeki w stosunku do nieprzyjaciela. Rzeka pełniła rolę granicy, broniła, żywiła, dawała wodę.

• demograficzne

• skład ludności ze względu na płeć - od tego może należeć przyszłość ludzkości

• wiek - młode społeczeństwo generuje konieczność tworzenia miejsc pracy, nauki; stare społeczeństwo nie generuje środków, ale je zużywa

• czas życia ludzkiego - obecnie długość życia ludzkiego jest znacznie dłuższa niż 100 lat temu. Wiąże się to z problemami opieki społecznej, medycznej, koniecznością zapewnienia środków do życia. Im dłuższe życie - tym bardziej trzeba się zaangażować w utrzymanie tego życia, ale też tym lepiej uczymy się zachowań w sytuacjach ryzykownych

Następstwa demograficzne są przewidywalne na wiele lat naprzód.

• ekonomiczne

• proste - im bogatsze społeczeństwo tym bardziej zróżnicowane życie społeczne. Im więcej mam pieniędzy - tym więcej potrzeb zaspokajam. Jak mam nadmiar pieniędzy - sztucznie kreuję swoje nowe potrzeby. W ślad za tym - rozwija się gospodarka, która te zróżnicowane potrzeby zaspokaja.

• złożone - rozwój sił wytwórczych (narzędzia, człowiek i jego umiejętności). Im bardziej wzrastają siły wytwórcze (narzędzia) tym mniejszy udział człowieka. Człowiek musi zostać zagospodarowany w nowy sposób - jest to kolejny czynnik zmian.

• kultura - stanowi ogół dóbr dających się podzielić na klasy - znaki, rzeczy, zachowania- zachowania.

• im wyższa kultura w społeczeństwie - tym wyższy stopień jego rozwoju i odwrotnie

• społeczeństwa mniej rozwinięte czerpią wzorce kulturowe od społeczeństw wyżej rozwiniętych.

Czynniki rozwoju społecznego w innym ujęciu:

1. Innowacje naukowe i techniczne

2. Dyfuzja - przenikanie kultur (rozwiązań) z krajów cywilizacyjnie wysoko rozwiniętych do krajów o niskim poziomie rozwoju. Przybliża do siebie różnie zróżnicowane społeczeństwa.

3. Ruchy społeczne - zbiorowe dążenia i działania, spontaniczne bądź zorganizowane zmierzające do osiągnięcia nowego stanu rzeczy. Pojawia się w sytuacji masowego niezaspokojenia jakiś potrzeb.

• reformatorskie - zbiorowość wyraża niepokój społeczny, nie zagrażając ładowi społecznemu, a przywódcy ruchu korzystają ze środków masowego komunikowania w propagowaniu swej ideologii i strategii działania (droga reform).

• rewolucyjne - dokonanie przy użyciu siły i w krótkim czasie gruntownych przeobrażeń istniejącego porządku społecznego, nie wykluczając użycia przemocy i walki zbrojnej.

• ekspresywne - rozwijają się w wyniku przekazu, a nie pod wpływem zorganizowanych grup czy społeczności. Jest formą wyrazu pewnych postaw i innych komponentów osobowości ludzkiej.

25. METODOLOGICZNA PROBLEMATYKA UPRAWIANIA SOCJOLOGII

Metodologia jest to nauka o metodach badań naukowych, ich skuteczności i wartości poznawczej. Naukę uprawiamy wg określonych reguł, natomiast wiedzę przyjmujemy w sposób przypadkowy.

Z punktu widzenia metodologii nauki - socjologia jest jedną z najbardziej empirycznych nauk. Badając reakcje społeczne obserwujemy, że prawidła zachowania się grupy w określonych sytuacjach mogą się zmieniać. Potrzeba więc ciągłych badań, doświadczeń, eksperymentów. Drobne zmiany zachodzące w społeczeństwie mogą pociągać za sobą istotne zmiany w badanych zachowaniach, relacjach. W socjologii mamy do czynienia z plastycznym człowiekiem. Nad wieloma czynnikami możemy panować, nad innymi nie.

Innym problemem metodologicznym jest fakt, że w tej nauce tej mamy często do czynienia z konfliktem pomiędzy badaniami jakościowymi, a ilościowymi.

Metody jakościowe zakładają, że wiele spraw lepiej bada się poprzez dogłębne zrozumienie rzeczywistości niż przez liczby i statystykę. Przedstawiciele nurtu jakościowego wolą zatem przeprowadzać badania terenowe, poprzez wielogodzinne nieustrukturyzowane wywiady, czy uczestniczące obserwacje niż robić sondaże i ankiety. Interesuje ich odpowiedź na pytanie "dlaczego" w większym stopniu niż na pytanie "ile".

Do badań jakościowych należą:

• obserwacja uczestnicząca, nieuczestnicząca

• teoria ugruntowana

• wywiad: swobodny, nieustrukturyzowanego planu, zogniskowany

W metodach ilościowych mamy do czynienia ze statystyką. Na podstawie liczb można wyciągnąć wnioski o danej zbiorowości, przebadać większe zbiorowości, co jest niewykonalne w przypadku badań jakościowych, jednak liczby nigdy nie będą wiernym odzwierciedleniem rzeczywistości..

Do badań ilościowych należą m.in.: ankiety, wywiad bezpośredni, telefoniczny, komputerowy

Trzy podstawowe style badań socjologicznych:

1. styl „miękki” - stosowanie tego stylu pozwala badaczowi poznać podejmowane problemy w wyniku swobodnej obserwacji, często uczestniczącej, a zaobserwowane zjawiska opisywać w luźnej formie.

2. styl sondażowy - za podstawowe narzędzie badawcze uznaje kwestionariusz, który może być stosowany jako: ankieta środowiskowa, audytoryjna, pocztowa, prasowa; pozwala na zebranie danych nadających się do analizy statystycznej.

3. styl „twardy” - opiera się na technikach umożliwiających zebranie materiału nadającego się do matematycznego opracowania, które są podstawą do konstruowania matematycznych modeli badanych sytuacji problemowych poddawanych weryfikacji, najczęściej eksperymentalnej.

Typy badań:

1. opisowe - występuje gdy badacz chce uzyskać naukowo potwierdzone informacje o jakimś fakcie lub zjawisku społecznym.

2. wyjaśniające bądź teoretyczne - występuje gdy badacz chce wiedzieć dlaczego potencjalne jednostki mają taki a nie inny pogląd na rolę i prace innej jednostki.

3. praktyczne - stawia sobie wyraźne cele, głównie zebranie praktycznych danych, zwykle podejmowanych w celu dokonania konkretnych zmian i przekształceń w jakiejś dziedzinie.

Problematyka badań socjologicznych (wykład):

• reprezentatywności - przeprowadzenie badań wg odpowiednich kryteriów (pewnych prawidłowości)

• anonimowości - ma na celu wykluczenie drażliwości, które wywołują niektóre tematy bądź fakty czy zjawiska.

26. PODSTAWOWE ZASADY PROWADZENIA BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH

Przy prowadzeniu badań empirycznych trzeba zachować pewne zasady, które pozwolą na uzyskanie wyników będących odzwierciedleniem ogółu badanych zjawisk, zachodzących w społeczeństwie, czy określonych zbiorowościach, grupach.

Aby móc te zasady zastosować, trzeba je wpierw dobrze poznać i następnie nabyć umiejętność ich stosowania. Tak więc nie jest obojętne, kto będzie badania przygotowywał, przeprowadzał i na końcu opracowywał wyniki.

Reprezentatywność - próba reprezentatywna to taka, która jest wybrana i zróżnicowana ze względu na określony czynnik (jako reprezentatywna dla całości przedstawicieli. Jest to grupa ludzi, którzy w kontekście określonych problemów podlegających badaniu mają coś do powiedzenia. Można o tych ludziach powiedzieć, że badane problemy ich dotyczą.

W przypadku, gdy grupa ludzi których dotyczy badany problem jest wewnątrz zróżnicowana - próba reprezentatywna powinna uwzględniać to zróżnicowanie.

Etyczność - nie wolno zawieść zaufania respondenta, który ma prawdo do anonimowości, odmówienia udzielenia wywiadu oraz prawo do przerwania wykładu. Trzeba mieć zgodę respondenta na nagrywanie. Kontrolę nad tym sprawuje ESOMAR - towarzystwo europejskie firm badawczych. Respondent może wycofać się w trakcie badania. Trzeba mieć zgodę respondenta na zachowanie materiału badawczego. 

Anonimowość - ludzie wypowiadając się anonimowo najczęściej są szczerzy. W przypadku badań nie anonimowych mogą wypowiadać się pod presją, nieszczerze. O anonimowości decyduje nie tylko brak imienia i nazwiska. Istnieją inne dane, zestawienia danych, które mogą zidentyfikować respondenta. Jednak nie można całkowicie zaprzestać zbierania danych o respondentach. Chcąc poznać oceny musimy wiedzieć, kto te oceny wydaje. Im bardziej doświadczona osoba wypełniająca np. ankietę - tym ta ankieta cenniejsza dla badacza.

Istotne są takie dane jak np. wiek, doświadczenie, płeć. Metryczka ankiety musi być tak skonstruowana, by respondent nie musiał obawiać się identyfikacji.

27. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA TECHNIK BADAWCZYCH (wykład)

Metoda jest to powtarzalny i skuteczny sposób rozwiązywania ogólnego problemu badawczego. Pod tym pojęciem rozumiemy świadomie stosowany sposób postępowania, który zmierza do określonego celu w danych warunkach. Natomiast technika to szczegółowy sposób wykonywania danego rodzaju zadań badawczych, sposób gromadzenia materiałów i jest ona elementem metody.

Technika badawcza to szczegółowy sposób wykonywania danego rodzaju zadań badawczych (np. metoda badań ankietowych może być realizowana przy użyciu techniki ankiety prasowej, ankiety pocztowej), pozwalający na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii.

Techniki badawcze:

• Obserwacja. Obserwacja przygodna ma charakter powierzchowny. Obserwacja naukowa musi być rzetelna i musi spełniać określone warunki:

• Zanim zacznę przygotowywać obserwację, musze dobrze poznać zjawisko obserwowane. Chodzi o to, aby wiedzieć, co mnie może spotkać w czasie obserwacji, jak wygląda to zjawisko (żeby wiedzieć co w ogóle obserwować)

• Na ogół obserwujemy zjawiska w długim okresie czasu i w różnych miejscach. Potrzeba więs więcej osób obserwujących, które należy odpowiednio wcześniej przygotować (przeszkolić, wyposażyć w narzędzia badawcze, narzędzie służące do komunikacji)

• Ważne są również badania pilotażowe (te same okoliczności, co w badaniu właściwym, tyle, że przeprowadzane w znacznie krótszym czasie). Badania te pozwalają dostrzec różne problemy związane z badaniem określonego zjawiska, których badacz nie zauważył wcześniej.

Rodzaje obserwacji:

• uczestnicząca i nie uczestnicząca

• ujawniona i nieujawniona.

Istnieje możliwość krzyżowania między rodzajami obserwacji.

• Ankieta - prosta, szybka forma, istnienie problemu anonimowości, który wywołuje możliwość nieprawdziwości uzyskanych informacji

Wyróżnia się ankiety z pytaniami zamkniętymi (zawierają tzw. kafeterię odpowiedzi do wyboru), otwartymi i półotwartymi. Pytania otwarte dostarczają często bardziej precyzyjnych odpowiedzi, ale są trudniejsze do opracowania.

Istotna jest kolejność pytań w ankiecie - najpierw zadaje się pytania określające, czy dany problem dotyczy respondenta, dopiero później można zadań pytania rozwijające, uściślające. Aby ułożyć ankietę trzeba poznać badane zjawisko. Trzeba wiedzieć, jakie pytania są istotne a jakie nie, jakie w ogóle można zadać. Pytania powinny być inspirujące, nie nudne.

W ankiecie zawsze umieszcza się wprowadzenie informujące o celu ankiety. Wprowadzenie powinno być tak sformułowane aby nie wpływało na odpowiedzi respondentów. Częścią ankiety jest również metryczka, z której badacz dowiaduje się, kto jest respondentem.

Rodzaje ankiet:

• audytoryjne - w krótkim czasie dużo ankiet - badacz wie kto je wypełnia (np. studenci na wykładzie)

• prasowe - w gazecie, dołączone, lub typu „wytnij i wyślij” - trudno powiedzieć, kto jest respondentem

• rozsyłane - z prośbą o odesłanie - największy koszt, najmniejsza ilość zwrotów

• odczytywane - ankieter zaczepia respondenta, zadaje pytania i zapisuje odpowiedzi

• Wywiad - zawiera założenia ankiety ale odbywa się w formie ustnej; technika dokładniejsza ale dużo bardziej czasochłonna, daje możliwość pogłębienia wcześniej zdobytych informacji. Charakterystyczne cechy to : brak anonimowości, odpowiedzi mogę być nieprecyzyjne. Ponadto wywiad przeprowadzany jest w różnych warunkach i w różnym czasie - kiedy respondenci mogą zmieniać swoje poglądy.

• Badanie materiałów urzędowych - umożliwia uzyskanie informacji z lat ubiegłych.

Materiały urzędowe to wszelkiego rodzaju dokumenty, akta, harmonogramy itd., znajdujące się w urzędach. Mogą nimi być ewidencje ludności, ekspertyzy, plany) Dokumenty urzędowe są prawdziwą kopalnią wiedzy, bywają bardzo przydatne w badaniach socjologicznych chociaż nie są tworzone w celu badań socjologicznych.

Istnieje jednak możliwość pojawienia się problemu przekładu i interpretacji - gromadzone są z punktu widzenia urzędu i nie w pełni odpowiadają potrzebom badającego. W efekcie, na skutek przekształceń materiał ten może ulec wypaczeniu. Ponadto jest duże prawdopodobieństwo, że nie do wszystkich materiałów dotrzemy.

Polskie techniki badawcze:

• użycie materiałów biograficznych - materiały biograficzne - w tych materiałach zawarta jest rejestracja życia badanych. Do materiałów biograficznych zalicz się wszelkiego rodzaju pamiętniki, listy, zdjęcia, nagrania, plany zajęć, wypełnione kalendarze, notatniki, dzienniki zajęć itp.

Materiały biograficzne są subiektywne. W sytuacji rzetelnego badania ta subiektywność jest zaletą. Większość badań biograficznych można sprawdzić.

• eksperyment - działanie polegające na kontroli pewnej ilości czynników, przy manipulacji innymi w celu zaobserwowania zmian zachodzących przy danym stanie rzeczy.

28. OBSERWACJA

Obserwacja to celowe, tzw. ukierunkowane i zamierzone oraz systematyczne postrzeganie przedmiotu badań lub zjawiska. Zawsze dotyczy konkretnego zachowania, działania i interakcji symbolicznej w sytuacjach społecznych bez względu na to czy sytuacje te zostają umyślnie stworzone dla eksperymentalnych celów czy powstają spontanicznie w warunkach naturalnych. Przed obserwacją należy poznać zjawisko obserwowane. Obserwacja przygodna ma charakter powierzchowny. Obserwacja naukowa musi być rzetelna i musi spełniać określone warunki:

• Zanim zacznę przygotowywać obserwację, musze dobrze poznać zjawisko obserwowane, wiedzieć, co mnie może spotkać w czasie obserwacji, jak w ogóle wygląda to zjawisko.

• Na ogół obserwujemy zjawiska w długim okresie czasu i w różnych miejscach. Potrzeba więc więcej osób obserwujących, które należy odpowiednio wcześniej przygotować (przeszkolić, wyposażyć w narzędzia badawcze, narzędzie służące do komunikacji)

• Ważne są badania pilotażowe (te same okoliczności, co w badaniu właściwym, tyle, że przeprowadzane w znacznie krótszym czasie). Badania te pozwalają dostrzec różne problemy związane z badaniem określonego zjawiska, których badacz nie zauważył wcześniej.

Rodzaje obserwacji:

1. Ze względu na jawność postępowania badawczego

1. Ujawniona - badani wiedzą że są przedmiotem obserwacji; istnieje możliwość nienaturalnego zachowania osób obserwowanych

2. Nieujawniona - obserwowani nie wiedzą że są przedmiotem prowadzonych badań; nie peszy obserwowanych co pozwala na uchwycenie ich naturalnego zachowania.

2. Ze względu na udział obserwatora w zjawisku obserwowanym

1. Uczestnicząca - obserwator jest czynnie zaangażowany w życie badanej grupy. Przyjmuje rolę jednego z jej członków i na bieżąco wykonuje związane z tym zadania. Badane zjawiska obserwowane są od wewnątrz życia grupowego.

2. Nieuczestnicząca - badacz pozostaje na zewnątrz zjawiska obserwowanego, lecz ma on swobodę poruszania się w badanym środowisku.

3. Ze względu na sposób prowadzenia obserwacji

1. Bezpośrednia - Obserwator sam osobiście dokonuje spostrzeżeń badanego przedmiotu, przeprowadza rozmowy, słucha rozmów, obserwuje czynności, sam pisze sprawozdania.

2. Pośrednia - badający nie uczestniczy w zbieraniu danych i nie ma wpływu na ich powstanie. Do swoich celów badawczych wykorzystuje wcześniej zgromadzone dane, zawarte np. w sprawozdaniach, archiwach, dokumentach.

4. Ze względu na sposoby zbierania materiałów

1. Kontrolowana - prowadzona jest w oparciu o określone narzędzia systematyzujące, np. kwestionariusze, schematy, normy. Gromadzenie materiałów ma charakter bardziej selektywny i oparte o przygotowaną kategoryzację interesujących badacza zjawisk.

2. Niekontrolowana (nieskategoryzowana)- prowadzona jest bez narzędzi systematyzujących. Jest obserwacją planowaną, ale przeprowadzoną swobodnie w sposób jaki prowadzący uzna za właściwy w konkretnym przypadku.

Cechy obserwacji:

• premedytacja - prowadzona w celu rozwiązania ściśle określonego zadania, szczegółowo sformułowanego,

• planowość - metoda jest stosowana według planu odpowiadającego celowi obserwacji,

• celowość - uwaga obserwatora skupia się tylko na interesujących z punktu widzenia rezultatu zjawiskach.

• aktywność - obserwator nie rejestruje wszystkich spostrzeżeń, lecz dokonuje selekcji poszukując interesujących go cech obserwowanego przedmiotu,

• systematyczność - przeprowadzana według określonego systemu, powinna trwać ciągle, pozwalając spostrzegać obiekt wielokrotnie i w różnych warunkach jego istnienia.

29. ANKIETA I WYWIAD

Ankieta to kwestionariusz , który został opracowany w taki sposób, iż badanie obywa się całkowicie bez osoby trzeciej, bądź w przypadku gdy występują ankieterzy - ich rola polega na możliwie wiernym i dosłownym przekazywaniu treści pytania w jedną stronę, a odpowiedzi - w drugą.

Badania ankietowe stosuje się w celu możliwie szybkiego przebadania dużej zbiorowości ludzi. Badania te są oszczędnością czasu i środków, ponieważ nie potrzeba tu respondenta, który prowadzi badanie i zadaje pytania każdej osobie osobno lecz rozprowadza albo rozsyła odpowiednią ilość ankiet do badanych ludzi, które są wypełniane bez jego udziału. Rola badającego w tej metodzie ogranicza się jedynie do opracowania ankiety i wyboru osób, które zmierza przebadać.

Anonimowy charakter ankiety pozwala na bardziej szczere odpowiedzi badającego, niż w wywiadach ustnych, treść powinna dotyczyć danego zagadnienia.

Struktura ankiety:

• część wstępna - informuje o celach badania

• część podstawowa (pytania)

• metryczka (dane o respondencie)

Zasady formułowania pytań:

• mają być rzeczowe, sformułowane na podstawie znajomości problemów, których dotyczą.

• mają być tak sformułowane, aby można było udzielić na nie wiarygodnej odpowiedzi

• nie mogą sugerować odpowiedzi

• muszą być tak sformułowane, aby uzyskać dane obiektywne, porównywalne i sprawdzalne.

• powinny być stawiane w odpowiedniej kolejności co wpływa na jakość ankiety

Rodzaje ankiet:

• środowiskowe - rozprowadzane w wybranym środowisku, np. wśród pracowników.

• prasowe - załączone do gazet, pocztowe - rozsyłane pocztą

• jawne - wskazują na osobę respondenta, np. imienne,

• anonimowe - nie są podpisywane i nie zawierają pytań, które mogłyby ujawnić respondenta.

Wywiad - zbiór pytań, w której biorą co najmniej dwie osoby, prowadzący wywiad i respondent, polegający na zadawaniu pytań i uzyskiwaniu od respondentów odpowiedzi. Celem wywiadu jest uzyskanie określonych wcześniej istotnych dla badacza danych.

Rodzaje wywiadów:

• ustne - rozmowa na interesujący badacza temat

• pisemne - pytania i odpowiedzi zadawane w formie pisemnej

• skategoryzowane - ściśle według wcześniej przygotowanego scenariusza

• nie skategoryzowane - wywiad swobodny, respondent ma pełną inicjatywę co do prowadzenia rozmowy, może przestawiać pytania, kierując się jedynie celem badania.

• jawne - badana osoba została dokładnie poinformowana o tym, że prowadzi się z nią wywiad, o celu badań i o roli jaką będzie odgrywał badany

• ukryte - jakaś część wywiadu jest dla badanego ukryta, np. cel badań.

• indywidualne - wywiad taki przeprowadzany tylko z jedną osobą.

• zbiorowe - kiedy wywiad jest przeprowadzany więcej niż z jedną osobą.

• panelowe - kilku badających zadaje pytania jednemu respondentowi w co najmniej dwóch spotkaniach odbywających się w ciągu określonego czasu, bądź jeden badacz zadaje pytania kilku respondentom w co najmniej dwóch spotkaniach.

Rodzaje pytań:

• otwarte - dają swobodę wypowiedzi,

• zamknięte - respondent wybiera odpowiedź spośród alternatywnych dostępnych w pytaniu.

30. BADANIA MATERIAŁÓW URZĘDOWYCH

Badanie materiałów urzędowych - umożliwia uzyskanie informacji z lat ubiegłych.

Materiały urzędowe to wszelkiego rodzaju dokumenty, akta, ewidencje, harmonogramy itd., znajdujące się w urzędach i instytucjach. Dokumenty urzędowe są prawdziwą kopalnią wiedzy, bywają bardzo przydatne w badaniach socjologicznych chociaż nie są tworzone w celu badań socjologicznych.

Istnieje jednak możliwość pojawienia się problemu przekładu i interpretacji - gromadzone są z punktu widzenia urzędu i nie w pełni odpowiadają potrzebom badającego. W efekcie, na skutek przekształceń materiał ten może ulec wypaczeniu. Ponadto jest duże prawdopodobieństwo, że nie do wszystkich materiałów dotrzemy.

Część danych powstaje w instytucjach wyspecjalizowanych w ich zbiorach, dane te stanowią główny produkt i cel działalności tych instytucji. Poważna część danych powstaje w instytucjach o innych celach. Tam dane służą potrzebom instytucji , ale stanowią efekt uboczny ich działania. Różnienie to ma znaczenie dla jakości tych danych oraz dla ich dostępności 

Dane urzędowe różnią się w wymiarze dynamiki. Jedne są wynikiem ciągłej rejestracji zdarzeń (np. przestępstwa). Inne stanowią zapis wydarzeń pojawiających się w określonym rytmie (np. liczebność w pielgrzymkach). Jeszcze inne są zapisem wydarzeń powtarzających się nieregularnie.  

Dane urzędowe to najczęściej dane obiektywne, ponieważ rejestrują np.:

• zdarzenia

• zachowania (np. chodzenie do kościoła )

• łatwo rozpoznawalne atrybuty (np. wysokość , waga poborowego)

• stany świadomości ( np. głosowanie)

• stany psychiczne (np. karta chorób psychicznych) 

Ograniczenia i trudności w korzystaniu z danych urzędowych (Sułek A. „Socjolog wobec danych urzędowych”)

1. Brak istotnych danych urzędowych

2. Nieznajomość istniejących źródeł urzędowych - Nie zawsze wiadomo że istnieją jakieś dane urzędowe lub że jakaś instytucja takie zbiera.

3. Niedostępność danych urzędowych - Instytucje i urzędy nieraz nie udostępniają  pewnych danych

4. Urzędowy charakter kategoryzacji danych - Dane nie są gromadzone dla celów naukowych i kategorie w których dane te ujmuje się nie muszą więc być zgodne z kategoriami w których sformułowano pytania i hipotezy. Ich przełożenie może okazać się uciążliwe. 

5. Nieznajomość okoliczności zapisu - W badaniach naukowych dane zbierane są wedle przyjętych metodycznych zasad, ma to znaczenie dla interpretacji zebranego materiału.

6. Selektywny charakter danych urzędowych - Dane urzędowe często opisują nie całą zbiorowość lecz tylko jej fragment. Pojawia się pytanie czy zbiór opisanych tam jednostek jest reprezentatywny dla szerszej zbiorowości. 

7. Rzetelność danych urzędowych - Źródeł nierzetelności szuka się w społecznym procesie ich tworzenia

8. Ograniczona porównywalność danych urzędowych

9. Agregatowy charakter danych urzędowych - Dane urzędowe są zwykle dostępne w postaci zagregowanej (najczęściej na poziomie jednostek terytorialnych) .

10. Makrostrukturalne uwarunkowanie - Im większa demokratyzacja tym większe zaufanie do instytucji i większa rzetelność podawanych informacji.

31. BADANIE BIOGRAFICZNE

Badania biograficzne - o metodzie biograficznej mówi się jako o badaniu historii życiowych. Jest to metoda badania dokumentów osobistych (biograficznych), takich jak autobiografie, listy czy pamiętniki. Jednym z pomysłodawców użycia tej metody w badaniach jest Florian Znaniecki - polski filozof i socjolog, twórca polskiej socjologii akademickiej. Metodę tę zastosował analizując polskich emigrantów, przebywających w Stanach Zjednoczonych.

Dokumenty osobiste - Wszelkie dokumenty zawierające projekcje stanów umysłu jakiejś osoby,
a więc nie tylko autobiografie czy pamiętniki, ale także listy, czy dosłowne zapisy wywiadów

Postulaty:

• Podejście subiektywne - spojrzenie socjologa na rzeczywistość "oczyma jej uczestników".

• Podejście obiektywne - spojrzenie socjologa na rzeczywistość oczyma "absolutnego obserwatora"

Zalety metody biograficznej

1. Dokumenty osobiste dają wgląd w motywację, dążenia, postawy, oceny jakie ludzie formułują;

2. Materiał ten pozwala uchwycić psychologiczną stronę funkcjonowania instytucji społecznych, tworzenia się opinii publicznej;

3. Materiał ten daje możliwość opisania wzajemnych relacji między środowiskiem a jednostką;

4. Jest to materiał pozwalający uchwycić pewne sekwencje zdarzeń (powiązania przyczynowe w długim okresie czasu);

5. Materiał ten dostarcza informacji na temat tego, jak ludzi radzą sobie w sytuacjach zmian społecznych;

Zarzuty wobec metody biograficznej

1. Rzeczywistość społeczna nie jest subiektywnym wytworem ludzi; nie jest to jedyny materiał, który powinien być uwzględniany w analizie;

2. Na ogół techniki zdobywania materiałów nie pozwalają na uzyskanie materiałów reprezentatywnych statystycznie;

3. Rezultaty analiz prowadzonych w oparciu o dokumenty osobiste nie podlegają intersubiektywnej kontroli;

4. Autor dokumentów znajduje się zawsze w jakimś określonym nastroju, który wpływa na sposób pisania i kształt materiałów;

5. W dokumentach osobistych znajdujemy interpretację życia dokonaną przez osobę piszącą (nie musi ona być wcale zgodna z prawdą);

32. EKSPERYMENT W SOCJOLOGII

Eksperyment - działanie polegające na kontroli pewnej ilości czynników przy manipulacji innymi w celu zaobserwowania zmian zachodzących przy danym stanie rzeczy, pomaga sprawdzić reakcje badanej grupy ludzi na interesujące zjawiska.

Zabieg który polega na wywołaniu czegoś w określonych warunkach, po to by można było zaobserwować, czy w tych oto warunkach towarzyszy właśnie temu czemuś coś określonego. To po prostu taka obserwacja, w której warunki zachodzenia postrzeganych zjawisk poddane są ścisłej kontroli. Owa „sztuczność” na tym się właśnie opiera, iż sam badacz panuje nad warunkami w jakich całe zjawisko jest wywołane by móc wyeliminować wszelki wpływ jaki na kształt zjawiska wywrzeć mogą liczne, nieprzewidziane czynniki ingerujące.

Eksperyment to jeszcze inaczej taka obserwacja, która dokonuje się w znanych badaczowi i przez niego stworzonych warunkach, a której przedmiotem jest wywołane przez badacza w tych warunkach zjawisko. Jest jedną z najbardziej kosztownych metod, ale i najbardziej wiążącą z naukowego punktu widzenia. Wymaga wybrania określonej grupy osób, które poddaje się działaniu określonych bodźców, kontrolując ich oddziaływanie.

Znamy dwie techniki przeprowadzania eksperymentu:

• eksperyment naturalny - bezpośredni - dane zjawiska obserwowane są w sytuacjach ekstremalnych, ujawniają się wówczas zjawiska ukryte

• eksperyment laboratoryjny - pośredni - rzadziej występujący w naukach społecznych, prowadzony w warunkach sztucznych, stworzonych i kontrolowanych przez badacza.

Eksperymenty ze względu na sposób przeprowadzenia badań można podzielić na:

• eksperymenty projektowane w terenie i eksperymenty laboratoryjne;

• Eksperymenty projektowane w terenie- biorą w nich udział ludzie, którzy nie są wyobcowani ze swego środowiska w chwili eksperymentu

• Eksperymenty laboratoryjne- do tego rodzaju eksperymentu bierze się grupę ludzi podzieloną sukcesywnie na eksperymentalną i kontrolną. Poprzez tworzenie określonych, sztucznie wywołanych sytuacji bada się reakcje tych ludzi, ich zachowanie zaistniałą sytuacją.

• eksperymenty ex-post-facto i eksperymenty projekcyjne;

• Eksperymenty ex-post-facto- bada określone zaszłe zdarzenie społeczne

• Eksperymenty projekcyjne-bada wpływ nowych bodźców na badaną grupę ludzi

• eksperymenty jednoczesne i eksperymenty sukcesywne
  

33. BADANIA SONDAŻOWE

Sondaż - polega na bezpośrednim kontakcie z osobami, których cechy bądź postawy są istotne z punktu widzenia problemu badawczego, umożliwia systematyczne zbieranie danych od członków pewnych zbiorowości.

Sondaż przeprowadzany jest za pomocą kwestionariusza, obserwacji zachowań. W praktyce większość sondaży socjologicznych opartych jest na kwestionariuszach w formie pisemnej.

Jedną z podstawowych zalet badań sondażowych jest ich przejrzystość i dostępność. Metody i procedury są jawne i dostępne dla innych osób, w przeciwieństwie do metod zakładających znaczny indywidualny wkład poszczególnych badaczy. Wadą jest z kolei fakt, że stosuje się w nich z reguły kwestionariusz, którego treść została ustalona już we wstępnej fazie badań, co ogranicza zasięg tematyczny całego badania.

Sondaże dostarczają informacji o osobach, pełnionych przez nie rolach, grupach społecznych, takich jak gospodarstwa domowe czy rodziny, organizacjach takich jak szkoły, zakłady pracy, czy przedsiębiorstwa.

Metoda sondażowa charakteryzuje się tym, iż pozwala na zdobycie wiedzy o dużej zbiorowości poprzez zbadanie jedynie jej reprezentacji, tzn. próby reprezentacyjnej. Badania te należą do najpowszechniej stosowanych we współczesnej socjologii. Pozwalają w stosunkowo krótkim czasie poznać dużą zbiorowość.

Do kontaktu między badaczem a badanym dochodzi poprzez ankietera bądź ankietę, kontakt jest krótkotrwały, polega na wypowiedziach badanego. Uzyskiwane dane nadają się do analizy ilościowej. Jej elementami są: dobór próby reprezentacyjnej, prawidłowa konstrukcja kwestionariusza, kompetencje i uczciwość ankietera.

Typ badań sondażowych :

• sondaże jednorazowe na próbie nie ważonej

• sondaże jednorazowe na próbie ważonej

• sondaże na próbach kontrastowych

• sondaże powtarzane

34. STATYSTYKA W BADANIACH SOCJOLOGICZNYCH

Statystyka - nauka, której przedmiotem zainteresowania są metody pozyskiwania i prezentacji, a przede wszystkim analizy danych opisujących zjawiska masowe. Jako technika badawcza w socjologii może okazać się zawodna błędnie ukazując elementy składowe.

Ustalanie zależności statystycznych stanowi rozległy obszar nauk społecznych, toteż statystyka stanowi odrębny dział metodologii.

Badanie statystyczne to proces pozyskiwania danych na temat rozkładu cechy statystycznej w populacji Badanie może mieć charakter:

• pełny - badanie obejmuje całą populację

• częściowy - odbywa się na próbie losowej, zazwyczaj reprezentatywnej dla populacji

Czynniki przemawiające za prowadzeniem badań o charakterze częściowym:

• wielkość populacji - populacja może być bardzo duża, dostęp do jej wszystkich elementów może być bardzo trudny bądź niemożliwy

• czas trwania badań

• koszt badań

Sposobami doboru próby losowej zajmuje się metoda reprezentatywna. Problem uogólnienia wyników badania próby losowej na całą populację oraz popełnianych przy tym błędów, to z kolei tematyka wnioskowania statystycznego. Wnioskowanie statystyczne to dział statystyki zajmujący się problemami uogólniania wyników badania próby losowej na całą populację oraz szacowania błędów wynikających z takiego uogólnienia (patrz badanie statystyczne), czyli określania poziomu pewności orzekania.

Ze statystyką mamy do czynienia w metodach ilościowych. Na podstawie liczb można wyciągnąć wnioski o danej zbiorowości, można przebadać większe zbiorowości, co jest niewykonalne w przypadku badań jakościowych. Trzeba jednak pamiętać, że liczby nigdy nie będą wiernym odzwierciedleniem rzeczywistości..

Do badań ilościowych należą m.in.

• ankiety

• wywiad bezpośredni, telefoniczny, komputerowy

35. PODSTAWOWE OBSZARY BADAŃ SOCJOLOGICZNYCH PROWADZONYCH W POLSCE

36. SOCJOLOGICZNA ANALIZA ŻYCIA SPOŁECZNEGO (PRZYKŁADY W OPARCIU O BADANIA PROWADZONE W POLSCE)

37. SOCJOLOGIA PRAWA

Socjologia prawa zajmuje się prawem w jego działaniu i społecznych uwarunkowaniach. Socjologowie nie badają prawa, ale zbiorowości, a wśród nich zjawiska z prawem związane, wpływające na ich zachowania. Prawo jest według socjologów rodzajem stosunków społecznych, zjawiskiem kulturowym, zespołem komunikatów perswazyjnych powiązanych z państwem.

Socjologowie nie badają prawa ale zbiorowości, a wśród nich zjawiska z prawem związane, wpływające na ich zachowania. Prawo jest według socjologów rodzajem stosunków społecznych, zjawiskiem kulturowym, jest zespołem komunikatów perswazyjnych genetycznie powiązanych z państwem.

Za prekursorów myśli socjologiczno-prawnej można uznać Monteskiusza „O duchu praw”, który rozważał współzależność między prawem a życiem społecznym i Fredricha von Savigny - twórcę niemieckiej szkoły historycznej w nauce prawa. Savigny traktował prawo jako przejaw ducha narodu i składnik życia wspólnoty narodowej.

Przedmiot socjologii prawa:

1. w ujęciu szerszym - to wszystko co socjologia ma do powiedzenia o prawie; zastosowanie metod socjologicznych w badaniach dowolnej dziedziny prawa lub twierdzenie o stosunkach społecznych, które wpływ wywierają obowiązujące regulacje prawne

2. w ujęciu węższym - szczególna dyscyplina socjologiczna bądź prawnicza zajmująca się rejestrowaniem i wyjaśnianiem ogólnych zależności między prawem a innymi czynnikami społecznymi, oraz formułowaniem ogólnych twierdzeń i teorii tłumaczących procesy społeczne przez wskazanie w nich roli prawa, nie obejmuje metod i pojęć socjologicznych w zastosowaniu do prawoznawstwa, czyli socjologicznej płaszczyzny badania zjawisk prawnych.

Spór o przedmiot socjologii prawa jest sporem o to czy socjologia prawa jest dziedzina prawniczą czy socjologiczną, i czy powinni ją uprawiać socjologowie czy prawnicy.

• Orientacja socjologiczna - wyjaśnianie rzeczywistości społecznej w zakresie w jakim jest ona powiązana z czynnikami prawnymi (prawo oficjalne i prawo zwyczajowe).

• Orientacja prawnicza - skutki wprowadzania do ustawodawstwa określonych norm prawnych, funkcje zjawisk prawnych w utrzymaniu porządku ustrojowego (prawo pozytywne).

Bibliografia:

• „Socjologia ogólna, zagadnienia podstawowe” - Stanisław Kosiński, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, wydanie pierwsze, Warszawa 1987

• „Elementarne pojęcia socjologii” - Jan Szczepański, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, wydanie czwarte, Warszawa 1966

• Elementy wykładów dr Michała Kalitowskiego - prowadzone w semestrze letnim roku akademickiego 2007/2008 na Uniwersytecie Śląskim dla studentów wydziału Prawa i Administracji, kierunek „prawo”, studia niestacjonarne (zaoczne)

Ponadto:

• Elementy socjologii - Zygmunt Ziembiński, Poznań 1994, wydawnictwo „Ars boni et aequi”

• Wprowadzenie do socjologii - Barbara Szacka, Warszawa 2003, Oficyna W. Naukowa

• Różne materiały zdobyte dzięki uprzejmości mojej koleżanki z pracy - socjologia praktyka i teoretyka jednocześnie.
  
  
  
  
  
  

Socjologia - opracowanie zagadnień egzaminacyjnych

28

---