WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA

1. Pojęcie i funkcja prawa

I. Idea ładu społecznego i wizje prawa:

• tradycja filozofii starożytnej: duże przywiązanie prawa do natury - prawo naturalne

• sofiści - racjonalizacja ideałów politycznych - prawo tworzone przez władców nie powinno odrzucać idei sprawiedliwości; idea ładu mająca wyraz w różnych formach: dwóch porządkach prawnych: naturalnym i państwowym oraz w moralności, obyczajowości i religii;

• następne stulecia: umocnienie poglądów o samodzielności prawa tworzonego i chronionego przez rządzących - prawo pozytywne;

• prawo pozytywne: jasno sformułowane, a następnie bezwzględnie przestrzegane i egzekwowane zgodnie z przyjętymi procedurami; odsuwało inne regulator - moralność, religię i obyczajowość;

Kierunek pozytywistyczny:

• prawem jest ogół norm ustanowionych i chronionych przez państwo posługujące się środkami przymusu - pochodzi od władcy (suwerena lub państwa);

• cechu podstawowe norm prawnych:

1. dotyczą tylko zewnętrznego zachowania ludzi względem siebie;

2. są ustanawiane przez uznany wobec ludzi i zewnętrzny wobec nich autorytet;

3. przestrzeganie tego prawa zagwarantowane jest przez przymus, którym może się posługiwać władza publiczna;

Kierunek prawnonaturalny:

• prawo naturalne nie jest najwyższym wzorem zachowań, gdyż ludzie związani są jeszcze prawem natury, normami lub ideałami nie będącymi wytworami myśli ludzkiej

• w ujęciach tradycyjnych jest to prawo wywodzące się z objawionej woli Boga odbijającej się w naszych sumieniach

• prawo pozytywne nie może być sprzeczne z prawem natury;

• w ujęciach współczesnych pojawiły się koncepcje prawa p.-n jako odbicia ludzkiej godności, ideałów kultury, wzorców „dobrego prawa”

• szkoła prawa natury o zmiennej treści: związana z myślą filozoficzną Kanta, prawo n. nie ma stałej treści i ulega ciągłym zmianą historycznym, jest wytworem ludzkiego intelektu odpowiadając normą moralnym epoki, sprawiedliwości i ładowi społecznemu

Kierunek realistyczny:

sprzeciw wobec powyższych koncepcji prawa

• istotą prawa są ludzkie przeżycia i emocje które stanowią faktyczne pobudki naszego postępowania;

• odwoływanie się do dorobku socjologii i upatrywanie istoty prawa w zachowaniu ludzi - koncentrowanie się na działaniu prawa (law in action); za wzory postępowania ujawniają się w konkretnych zachowaniach ludzi lub w decyzjach określonych osób.

Inne niepozytywistyczne teorie prawa:

• teorie oparte na procesie ustalania znaczenia tekstów, których rozumienie uzależnione jest od sposobów myślenia na świecie, ludzkich ideałów;

• prawo w znaczeniu prawnym - zespół reguł ustanowionych bądź uznanych przez odpowiednie organy państwa wobec których posłuch zapewniony być może dzięki przymusowi

II. Prawo jako zjawisko społeczne:

• pojawia się tylko wówczas kiedy mamy do czynienia z relacjami między jednostkami ludzkimi w ramach grupy społecznej;

• nie dotyczy stosunku człowieka do samego siebie, do bóstw, elementów i zjawisk przyrody, chyba że mają one jakieś uwarunkowania społeczne;

• wyraża wartości i potrzeby o zasięgu społecznym - ma je chronić i urzeczywistniać;

• powstaje jako produkt procesu decyzyjnego toczącego się w ramach grup społecznych;

• jest formułowane i bronione przez społeczeństwo;

• istnienie realne norm prawnych jest uzależnione od społecznego przyzwolenia;

* charakter normatywny: prawem są normy, co oznacza że pewne wzory zachowań uznaje się za powinne, wskazywanie na powinności a nie stwierdzanie faktów

*perswazyjność prawa: posłuch obywatela wobec prawa jest rezultatem dokonanego przez niego względnie swobodnego wyboru, który wynika:

• z szacunku do prawa - postawa legalistyczna;

• z chęci uzyskania korzyści lub uniknięcia kary - postawa oportunistyczna;

• z chęci naśladowania postępowania innych ludzi - postawa konformistyczna;

perswazyjność zakłada jednak możliwość niepodporządkowania się normom

normy uzasadniane:

• aksjologiczne - odwoływanie się do ludzkich wartości;

• tetycznie: - swoją moc zawdzięczają faktowi ustanowienia przez podmiot, któremu przypisuje się posiadanie władzy nad osobą, do której norma jest kierowana.

III. Wieloznaczność terminu prawo:

• prawo materialne: ogół norm regulujących treść stosunków prawnych, określający sankcje za nieprzestrzeganie prawa, niedopełnianie obowiązków lub przekroczenie pewnych granic; np. prawo materialne administracyjne

• prawo formalne: określa tryb postępowania przed organami władzy publicznej związany z dochodzeniem uprawnień, egzekwowaniem obowiązków, stosowaniem sankcji ujętych w prawie materialnym; np. Kodeks postępowania karnego

• prawo przedmiotowe: ogół norm składających się na system prawa zarówno obowiązującego tu i teraz, jak i dawniej, a nawet takiego, którego obowiązywanie dopiero się postuluje; np. prawo europejskie”

• prawo podmiotowe: zespół uprawnień służących przedmiotom prawa w ich wzajemnych relacjach; np. „nabyłem prawo do emerytury”  

IV. Funkcje prawa:

- cel - pewien postulowany stan rzeczy, który ma być osiągnięty dzięki podjęciu określonych czynności, ustanowieniu norm, wprowadzeniu rozwiązań organizacyjnych;

• planowane i nieplanowane

• korzystne (eufunkcjonalne) i niekorzystne (dysfunkcjonalne)

- funkcja - rzeczywisty, obiektywny skutek, rezultat istnienia jakiejś instytucji, normy, tworu organizacyjnego dla otoczenia

- stabilizacyjna: skutkiem działania prawa w społeczeństwie jest utrwalenie istniejącego w nim ładu społecznego;

- dynamizacyjna: promowanie zmian w różnych sferach życia;

- ochronna: prawo wspiera i chroni rozmaite wartości istotne ze społecznego punktu widzenia;

- organizacyjna: tworzenie instytucjonalnych warunków życia społecznego i państwowego;

- represyjna i wychowawcza: oddziaływanie na zasadzie lęku przed karą;

- kontrolna: poddanie zachowań ludzkich społecznej kontroli;

- dystrybutywna: prawo przyczynia się do rozdziału w społeczeństwie różnego rodzaju dóbr i ciężarów;

- regulacji konfliktów: rozstrzyganie sporów między ludźmi, które wynikają w przypadku niezgodności interesów i opinii jednostek i grup ludzkich;

2. Prawo a inne regulatory zachowań.

I. Prawo i wartości. Kultura prawna:

• prawo - budowane na pewnych wartościach; wartości - składnik każdej kultury;

• kognitywizm - przekonanie, że wartości, trak jak inne byty istniejące obiektywnie, mogą być przedmiotem poznania ludzkiego; pogląd absolutyzmu aksjologicznego (wartości są niezmienne i stałe) głoszony przez zwolenników filozofii tomistycznej;

• relatywizm aksjologiczny - wartości są zmienne i zależą w dużym stopniu od czasu, społeczeństwa (są zrelatywizowanie);

• akognitywizm - wartości nie mogą być przedmiotem ludzkiego poznania, lecz jedynie kreacji - m.in. filozofia pozytywistyczna.

Kultura prawna:

• znaczenie węższe - kultura prawna to tyle co: wiedza jednostki i grup społecznych o obowiązującym prawie, stosunek do tego prawa, oceny prawa i postulaty co do jego zmian;

• znaczenie szersze - obejmuje: stan prawa, doktryny prawa i nauka o prawie, instytucje polityczne zajmujące się prawem oraz to wszystko co wchodzi w znaczenie prawa w węższym zakresie;

*Problematyka aksjologiczna prawa - w dzisiejszy okresie wzmożone zainteresowanie, czego wyrazem są studia nad dyscyplinami służącymi wyjaśnieniu lub wykorzystywaniu prawa;

 

II. Wielość systemów normatywnych:

• systemy normatywne: prawo, moralność, obyczaje, itp. - określają jakie zachowania powinno się podejmować, a jakich powinno się unikać;

• systemy nienormatywne - inne systemy - np. tradycje, mity lub przesądy - mogą skuteczne powstrzymywać od pewnych działań.

 

III. Normy moralne i obyczajowe:

• normy moralne: odnoszą się do tych „zewnętrznych” zachowań człowieka i do tych jego intencji i postaw, które poddawane są ocenie z punktu widzenia szeroko rozumianej idei dobra;

• normy obyczaju - odwołują się przede wszystkim do pewnej konwencji społecznej i dotyczą zachowań ujmowanych w kategoriach „jest / nie jest dozwolone” w danych okolicznościach;

różnice pomiędzy normami moralnymi a prawnymi ze względu na:

• przedmiot regulacji: n. moralne odnoszą się nie tylko do zewnętrznych zachowań człowieka, lecz także do jego pobudek i intencji, odnoszą się do relacji między ludźmi, ale również w stosunku człowieka do samego siebie, wobec Boga, elementów i zjawisk przyrody ;

• funkcje i charakter regulacji: wyróżniamy dwa typy systemów moralnych: pierwszy wymagający od człowieka dążenia do doskonałości (zawiera same nakazy i zakazy, podporządkowuje je określonym ideałom lub cnotom), drugi - minimalistyczny, koncentruje się na przestrzeganiu pewnych podstawowych zasad wobec siebie i innych ludzi;

• geneza norm: normy moralne obowiązują nie dlatego, że zostały ustanowione przez jakiś odgórny aparat, lecz przede wszystkim ze względu na przekonania, sumienie o ich słuszności i dobrej wierze, są one wpajane nam w procesie wychowania i stają się wyznacznikiem naszego postępowania - proces internalizacji norm;

• sposób ogłoszenia i formalizowania norm: normy moralne nie są spisane ani sformalizowane, nie są wyraziście sformułowane, zawierają jedynie mgliste wytyczne co do zachowania się w poszczególnych sytuacjach; ich interpretacja zależy od danej grupy społecznej i może być odmienna od interpretacji innej grupy;

• sposób obrony wzorów określonych w normach: w wypadku norm moralnych nie istnieją sankcje o charakterze represyjnym, lecz polegają one na odrzuceniu modelu zachowania danej jednostki przez grupę społeczna oraz na potępieniu tego modelu; innym rodzajem „kary” są wewnętrzne przeżycia jednostki naruszającej normę - wyrzuty sumienia, wstyd, żal;

IV. Relacje między prawem a moralnością i normami obyczaju:

1. Związki treściowe: dotyczą przedmiotów i zachowań obu norm; analizujemy jakie zachowania regulowane są przez poszczególne normy (sfery zachowań regulowanych tylko przez prawo, moralność lud obie normy jednocześnie);

• zbieżność - pokrywające się co do treści norm - naruszenie spotyka się z reakcją organów państwa - sankcji oraz grupy społecznej - dezaprobata i potępienia;

• kolizja - pozostawanie w rozbieżność obu norm - np. sprawa rozwodów- dozwolona przez prawo zakazana przez moralność katolicką, sprawa aborcji

• trzecia grupa - regulowana przez prawo, obojętna moralnie - spory o wyodrębnienie tej grupy; - koncepcja prawa jako „minimum moralności” polegająca na zabezpieczeniu przymusem państwowym norm moralnych;

2. Związki funkcjonalne: ujawniające się w procesie tworzenia i stosowania prawa

• motywacja normami moralnymi w podczas procesu tworzenia prawa

• wprowadzanie do jurysprudencji określonych zasad moralnych, np. prawo do stowarzyszeń, wygłaszania własnych poglądów;

• odsyłanie pozasystemowe (pozaprawne) lub tzw. „luz ocenny” (w aktach normatywnych pozostawienie swobodnej interpretacji normy dla organów sankcjonujących - wprowadzanie określeń typu „dobra wiara”, „niskie pobudki” - są to tzw. „klauzule generalne”)

• na poziomie całego porządku prawnego sprzeczność prawa z zasadami moralnymi i obyczajowymi mogą prowadzić do cofnięcia prawu cechy prawowitości (cofnięcie legitymizacji społecznej), co w konsekwencji może prowadzić do odrzucenia porządku prawnego; ~ „Dura lex, sed lex” - twarde prawo, lecz prawo

3. Państwo i prawo. Wzajemne obowiązki.

I. Prawo jako zjawisko polityczne. Instrumentalizacja prawa.

związki prawa z polityką:

• prawo jest jednym z podstawowych instrumentów sprawowania władzy publicznej - zawarte w normach zakazy i nakazy oraz sankcje grożące za nieprzestrzeganie ich działają jako silny bodziec skłaniający adresata do zachowywania zgodnego z oczekiwaniami sprawującego władzę;

• prawo wyznacza ramy, w których poruszać powinny się organy państwowe - ich kompetencje i obowiązki, struktury oraz procedury podejmowania decyzji;

• prawo określa wzajemne stosunki osób, nie sprawujących władzy publicznej, w ich wzajemnych stosunkach, a także w stosunkach z instytucjami władzy publicznej;

• prawo ma charakter perswazyjny - kształtujący wyobrażenia, postawy i zachowania obywateli w takim stopniu, w jakim wyraża określone treści aksjologiczne;

Instrumentalizacja prawa - proces posługiwania się prawem jako wyłącznie narzędziem sprawowania władzy publicznej, zjawisko to polega na naruszaniu społecznie akceptowanej równowagi między prawem jako środkiem prowadzącym do uzyskania określonych celów, a prawem jako nośnikiem społecznie akceptowanych wartości;

• prawo zinstrumentalizowane przestaje być istotnym składnikiem społecznego życia ludzi, gwarantem ich bezpieczeństwa, wolności i sprawiedliwości; proces ten prowadzi w konsekwencji do zatarcia zasady praworządności i postawienia twórców i podmioty stosujące prawo ponad nie;

• instrumentalizacja prawa doprowadza do:

1. upadku społecznego prestiżu prawa i zaufanie do tych, którzy się nim posługują;

2. konieczności korzystania z coraz bardziej szczegółowych regulacji normatywnych, coraz ostrzejszych sankcji, coraz bardziej rozbudowanego systemu kontroli przestrzegania władzy;

3. wspierania norm prawnych jako podstawy regulacji stosunków między ludźmi przez inne, przez nich akceptowane, normy społeczne.

Prawo może być skutecznym instrumentem sprawowania władzy wtedy, gdy w swej treści i formie respektuje pewne podstawowe, akceptowane społecznie wartości;

  

II. Określenie państwa.

• państwo - organizacja polityczna, przymusowa, hierarchiczna, terytorialna, suwerenna obejmująca całe społeczeństwo; jest organizacją - wielką grupą społeczną wyposażona w organy władztwa publicznego i opartą na sformalizowanym członkostwie;

• podejście liberalne - traktowanie państwa jako stowarzyszenia - dobrowolnego zrzeszenia ludzi dla określonych celów - z jedną różnica - członkostwo jest obowiązkowe; moralny charakter nie różni się - Harold Laski

• naród:

1. polityczne pojęcie narodu - wspólnota wszystkich obywateli państwa

2. kulturowe pojecie narodu - dominujące w Polsce St. Ossowski - naród to wielka grupa społeczna zjednoczona przez wspólną kulturę; na kulturę narodu składają się: język, tradycja, wspólne symbole, bohaterowie, religia;

 

Państwo jako:

1. organizacja polityczna - państwo jako najwyższa i dysponująca przymusem organizacja społeczna zapewniająca posiadanie i urzeczywistnianie władzy jednym, ograniczając możliwość jej uzyskania przez innych - przez co decydująca o zaspokojeniu potrzeb różnych grup społecznych i jednostek;

2. organizacja hierarchiczna - istnienie państw opiera się na działaniu rozbudowanego aparatu państwowego, tworzą je osoby podejmujące decyzje w imieniu wspólnoty, ich kompetencje są rozdzielone i uporządkowane na zasadzie hierarchii;

3. organizacja przymusowa - społeczeństwo dąży do uporządkowania zachowań ludzi, tworząc różne normy narzucające określone zachowanie z pewnym przymusem; brak pełnej swobody wyboru zachowań;

• przymus państwowy mogą stosować tylko organy państwa, działające zgodnie z prawem;

• jest to przymus sformalizowany - ujęty w ramy prawne;

• do wyegzekwowania własnych decyzji państwo może posłużyć się legalnymi środkami przymusu;

• dotyczy wszystkich osób na danym terytorium państwowym;

Terytorialny charakter państwa: państwo jest związane z pewnym obszarem; terytorium - obszar ziemi wraz ze śródlądowymi wodami, przyległym pasem wód morskich i przestrzenią powietrzną;

Suwerenność - zwierzchność i niezależność władzy państwowej;

• w stosunku do spraw wewnętrznych - ma ona wyłączną możliwość regulowania spraw dotyczących spraw wewnętrznych; suwerenność wewnętrzna;

• w stosunkach zewnętrznych nie podlega władzy innych państw, jest niezależna; suwerenność zewnętrzna;

 

III. Związki prawa i państwa

Teorie pozytywistyczne:

• prawo jest genetycznie i funkcjonalnie powiązane z państwem;

• twórcą prawa jest państwo, które pojawiło się w historycznym rozwoju równocześnie z państwem;

• tylko organy państwa mogą tworzyć państwo, są zobowiązane do zapewnienia mu posłuchu;

Koncepcja prawnonaturalna:

• nie negują związków prawa z państwem

• znaczenie dominujące ma pytanie czy prawo jest tworzone przez państwo w celu osiągnięcia dobra wspólnego i czy pozostaje w zgodzie z prawem naturalnym (niezgodnym normom odmawia się statusu prawa);

Koncepcja socjologiczna i psychologiczna:

• głównie skupiają się na pozapaństwowych źródłach prawa i nie interesują się związkami prawa z państwem;

Związki prawa i państwa- reasumpcja:

1). prawo działające za pośrednictwem swych upełnomocnionych organów i w przewidzianych ustawowo formach jest głównym czynnikiem procesu prawotwórstwa;

2). tworząc prawo państwo realizuje swoje funkcje polityczne;

3). prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa;

4). legitymizuje prawnie władzę państwa;

5). prawo określa status obywateli, ich uprawnienia i obowiązki;

4. Język prawa

I. Rodzaje wypowiedzi.

*prawo jako zjawisko językowe - zespół wypowiedzi wyznaczających powinne zachowanie, ujęte na ogół w formę pisemną i posiadających szczególną strukturą wewnętrzną, a także pozostających w szczególnych związkach z innymi rodzajami wypowiedzi;

*wypowiedzi opisowe - zdania w sensie logicznym przekazujące pewne informacje o stanach rzeczy lub zdarzeniach; „jest tak, a tak”

*wypowiedzi ocenne - wypowiedź pełniąca funkcje ekspresyjne - uzewnętrznia, wyraża ocenę, określone przeżycia autora wypowiedzi jego stosunek do wycinka rzeczywistości; treścią tej wypowiedzi jest aprobata lub dezaprobata; „X zasługują na aprobatę z względu na cechę Y”

-wypowiedzi dające oceny zasadnicze samoistne: mają charakter subiektywny, informują nas nie tyle o rzeczywistym stanie, ale o pewnym przekonaniu podmiotu wyrażającego, nie mogą podlegać klasyfikacji w sensie logicznym 1/0;

-wypowiedzi dające oceny zasadniczo podbudowane instrumentalnie, czyli wypowiedzi instrumentalne: wyrażają aprobatę / dezaprobatę dla pewnego stanu rzeczy jako środka prowadzącego do osiągnięcia przyjętego celu, podlegają klasyfikacji logicznej wg Ziembińskiego, wypowiedź koncentruje się na istnieniu związku przyczynowego pomiędzy środkiem a celem;

-klauzule generalne - norma opisowa pozwalająca na zapewnienie elastyczności prawa;

-ustalenie pewnych warunków poprzez których spełnienie możemy mówić o prawdziwości wyrażenia opisowego;

*wypowiedzi normatywne: sugerują, wskazują pewnie wzór, wg którego określony podmiot powinien zachowywać się w określony sposób, pełną funkcje perswazyjne; „powinno się”, musi, należy, jest zobowiązany;

-wg K.Opałka i J.Nowackiego te wyrażenia oraz prośby, życzenia, rady wytyczne, rekomendacje, itp. Należy zaliczyć do kręgu wypowiedzi dyrektywalnych;

-istnieją również wyrażenia normatywne o charakterze opisowym - bardzo często w przypadkach przepisów prawa;

*wypowiedzi dokonawcze: wyrażają sens aktów konwencjonalnych, z którymi zgodnie z obowiązującymi normami, łączy się dokonanie zmian w otaczającej nas rzeczywistości; np. :Mianuję Pana na stanowisko...”  

II.Język prawny i prawniczy.

*język prawny - język, w którym formułowane są teksty prawne zawierające wypowiedzi normatywne; charakteryzujący się nieco odmiennym od języka naturalnego słownictwa, osobliwościami gramatycznymi i odmiennymi zasadami stylistyki;

*język prawniczy - język, w którym formułowane są wypowiedzi o prawie obowiązującymi innych zjawiskach prawnych; język ten jest zróżnicowany ze względu na różnorodność podmiotów nim się posługujących, wyróżniamy język prawniczy praktyki, nauki prawa, poszczególnych dyscyplin prawniczych;

5. Normy, przepisy prawne, zasady prawa.

I. Pojecie normy postępowania:

• wypowiedź, która formułuje skierowane do danej osoby lub osób żądanie albo upoważnienie do określonego zachowania się;

• pewna wypowiedź normatywna staje się normą gdy towarzyszy jej rzeczywista wola jakiegoś podmiotu do realizowania wskazanego wzoru zachowania (wsparcie danego wzoru i uznanie jego za obowiązujący;

• używając tego terminu podkreślamy, że dotyczy on takich norm zachowania, które uważane są za uzależnione od woli działającego;

• najmniejszy stanowiący sensowną całość element prawa;

• norma - reguła zachowania nosząca cechy generalności i abstrakcyjności.

 

II. Abstrakcyjność i generalność norm prawnych:

Reguła generalności:

• skierowana do pewnej grupy adresatów, poprzez powołanie się na ich cechy rodzajowe, a nie do określonej osoby;

• normy generalności spełniają również normy dla urzędników państwowych, gdyż odnoszą się one do osób sprawujących dany urząd, a nie do konkretnego urzędnika;

Reguła abstrakcyjności:

• wzór zachowania określony jest poprzez wskazanie pewnych rodzajowych, a niekonkretnych cech tego zachowania - w założeniu należy formułować normy prawne co do sytuacji, które mogą się powtórzyć;

• brak dużej szczegółowości - dominuje raczej ogólność (dla objęcia normą szerszego zakresu przypadków);

• regulacje kazuistyczne - bardzo szczegółowe, określające jedną tylko sytuację (bardzo rzadka);

 

III. Elementy norm prawnych:

1. hipoteza: część normy określająca adresata oraz warunki lub okoliczności kiedy adresatowi jest coś dozwolone, zakazane lub nakazane;

2. dyspozycja: część normy określająca co jest nakazane, zakazane lub dozwolone, albo treść decyzji, którą należy podjąć w związku ze z zaistnieniem pewnych faktów;

3. sankcja: część normy określająca dolegliwości za naruszenie dyspozycji w warunkach wskazanych w hipotezie;

IV. Hipoteza normy prawnej:

*dotyczy elementów podmiotowych gdy określa adresata normy oraz jego cechy (wiek, stan zdrowia);

-może wskazywać cel działania podmiotu lub sposób działania

*dotyczy elementów przedmiotowych gdy odnosi się do stanów, zjawisk lub wydarzeń w stosunku do adresatów zewnętrznych;

-mogą to być określenia np. pewnych zachowań ludzkich

*może określać: miejsce działania albo jego czas lub moment działania

 

V. Dyspozycja normy prawnej - je przedmioty:

*czyny - faktyczne czynności psychofizyczne, np. zabójstwo, fałszowanie dokumentów, budowa domu, pomoc tonącemu)

*czynności konwencjonalne: zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż to by wynikało z psychofizycznego przebiegu czynności i ich faktycznych skutków, np. podniesienie ręki (przez policjanta, w sejmie, podczas licytacji)

-czynności prawne: czynności wymagające oświadczenia woli i zmierzające do określonego skutku prawnego;

-każda czynność prawne jest czynnością konwencjonalną lecz nie każda konwencjonalna jest prawną;

-czynność konwencjonalna prawnie istotna: np. uchwalenie ustawy przez Sejm, wydanie orzeczenia przez sąd;

*rodzaje czynności konwencjonalnych:

-regulowane przez prawo: akty tworzenia prawa, czynności prawne i akty stosowania prawa

-prawnie obojętne: obyczajowe, religijne, organizacyjne;

*podział na normy nakazujące lub zakazujące czegoś i normy nakazujące traktową określone zasady jako czynności konwencjonalne istotne;

 

NAKAZ:

-obejmujący tylko jeden typ zachowań, od którego uchylić się nie można bez narażania się na niepożądane konsekwencje prawne;

-obejmujący jeden podstawowy typ zachowania podstawowego oraz drugi, który może być w określonych okolicznościach wybrany przez adresata jako podstawowy:

a). Zobowiązanie przemienne: przepis prawa lub postanowienie umowy przewiduje kilka sposobów wykonania określonego obowiązku;

b). Upoważnienie przemienne: nie występuje tu pełna swoboda wyboru drogi postępowania, lecz jest ona uzależniona od pewnych okoliczności: nakazane jest mu zachowanie w sposób A, a w niektórych okolicznościach może zachowywać się w sposób B;

-zaniechanie - powstrzymanie się od zachowania nakazanego normą prawną

 

ZAKAZ:

-typy zachowań uznane za normę za niedopuszczalne. Np.

 

DOZWOLENIE:

- przestrzeń wolna powstała pomiędzy nakazami a zakazami - postawa: wszystko co nie jest nakazane lub zakazane jest dozwolone;

- dozwolenia słabe: działanie lub zaniechania podjęte w przypadku braku zakazów lub nakazów, odnoszących się pewnej dziedziny, nie powodujące skutków prawnych;

- dozwolenia mocne: występuje w prawie pozytywnym, uregulowane przez prawo i rodzące skutki prawne, pomimo że nie są one ani nakazane ani zakazane - adresat może, ale nie musi z nich korzystać;

- sfera milczenia: obojętność prawa wobec pewnych czynności nie uregulowanych prawnie; chroniona przez prawo poprzez zasadę „nullum crimen sine lege” (nie ma przestępstwa, jeśli nie przewiduje tego ustawa karna);

- do organów państwowy

6. Obowiązywanie prawa.

I. Pojęcie obowiązywania prawa.

Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym:

• sprowadza się do zgodności norm ustanawianych jako prawne z podstawowymi wartościami lub normami moralnymi;

• prawo nie spełniające powyższego wymogu określane jest jako „ustawowe bezprawie”

• ujęcie radykalne głosi, że normy stanowione są nieważne;

• ujęcie umiarkowane - domagające się zaakceptowania warunków prawa w ujęciu aksjologicznym jako pomocniczych wobec formalnego obowiązywania prawa ~ odwoływuje się na ogół do idei praworządności materialnej;

• określana jest czasem ujęciem psychologicznym -odwoływuje się do indywidualnego poczucia imperatywu, konieczności posłuchu wobec norm;

• praktyczne zastosowanie - obywatelskie nieposłuszeństwo;

Realistyczne obowiązywanie prawa: ~ behawioralne, socjologiczne:

1. polega na występującym w masowej skali zjawisku zgodności zachowań adresatów norm z tymi normami;

2. w tym ujęciu prawo nie obowiązuje, gdy dana norma nie ma posłuchu społecznego, a organy uprawnione nie stosują za jej nieprzestrzegania żadnych sankcji;

3. problem odwyknienia ~ desuetudo:

• jest to zjawisku długookresowego nie stosowania lub nieprzestrzegania normy

• za objęte desuetudo uznaje się normy: sankcjonowaną - jeśli mimo spełnienia hipotezy nie jest przestrzegana dyspozycja normy; sankcjonująca - jeśli mimo naruszenia normy organ państwa nie wymierza sankcji;

• dotyczy t norm a nie przepisów prawnych (można mówić w przypadkach gdy przepis odwoływuje się do instytucji, którą się nikt faktycznie nie posługuje) !!!

Formalne (tetyczne ) obowiązywanie prawa:

Prawo obowiązuje wówczas gdy:

1. zostało właściwie ustanowione

2. zostało właściwie ogłoszone

3. nie zawiera postanowień sprzecznych, a sprzeczności, jeśli występują zostały usunięte dzięki zastosowaniu reguł kolizyjnych;

4. nie zostało uchylone przez obowiązujące przepisy derogacyjne lub w braku takich przepisów, przez dotyczące tych samych kwestii, nie niższe hierarchicznie przepisy późniejsze;

 

II. Obowiązywanie prawa w przestrzeni i czasie. (Ujęcie formalne)

PRZESTRZEŃ:

-prawo obwiązuje na terenie całego (lub jego części) państwa, którego organy je ustanowiły lub sankcjonują; terytorium określane jest za pomocą umów wewnątrzkrajowych lub międzynarodowych

-prawo międzynarodowe ratyfikowane przez uprawniony organ staje się elementem prawa wewnątrzkrajowego;

CZAS:

-istnieje moment początkowy i końcowy obowiązywania normy prawnej;

-prawo obowiązuje od momenty gdy wyznaczy go ustawodawca, jednak nie wcześnie od momentu opublikowania; RP - 14 dni od opublikowania w Dzienniku Ustaw;

-vacatio legis - czas pomiędzy opublikowaniem a wejściem aktu normatywnego w życie;

-retroakcja - działanie prawa wstecz - wyjątek od zasady „lex retro non agit” - stosowanie jest dopuszczalne gdy wiąże się ono z nagrodami lub korzyściami;;

-„lex severior non agit” - zakaz stosowania prawa surowszego wstecz;

7. System prawa.

I. Pojęcie i rodzaje systemów. Pojęcie systemów prawa.

*Podział ze względu na genezę:

-systemy naturalne - powstają bez ingerencji człowieka, np. system planetarny, żywy organizm;

-systemy sztuczne - będące dziełem człowieka;

*Podział ze względu na cechy elementów składających się na dany system:

-system realny - złożony z realnie istniejących obiektów, np. las, samochód (różne części)

-system pojęciowy (nominalny) - składających się z tworów kulturowych: wartości, norm, pojęć abstrakcyjnych;

*podejście prawnonaturalne: prawo jako system naturalny i nominalny;

*podejście pozytywistyczne: prawo jako system sztuczny i nominalny;

 

II. Elementy systemu prawa i związki między nimi.

*Elementami prawa pozytywnego są tylko normy prawne, związki łączące normy prawne jako elementy systemu prawa mogą mieć charakter związków:

a) treściowych, polegających na:

-istnieniu powiązań logicznych między normami - treść jednej normy pozostaje w logicznej zgodności z treścią innych norm co do zasady

-istnieniu wspólnej podstawy aksjologicznej norm należących do systemu;

-jednolitości pojęć języka prawnego - m.in. koniecznością nadawania terminom używanym w tekstach prawnych tych samych znaczeń;

b) wynikających z hierarchii norm:

-normy stanowione przez wyższy w hierarchii organ stanowiący mają wyższą moc obowiązywania;

c) wynikające z relacji formalnych:

-polegają na tym ,że tworzenie norm w procesie stanowienia prawa jest aktem, który będzie skuteczny tylko wtedy, gdy będzie on ustanowiony w ramach p.[prawnie określonych kompetencji i procedur;

*do systemu prawa nalezą nie tylko normy wprowadzane wprost z przepisów, lecz również normy z nich wywiedzione w drodze wnioskowań prowadzonych zgodnie z regułami interferencyjnymi (regułami wyprowadzania norm z norm)

*nie należą do niego normy usunięte z niego w wyniku zastosowania reguł kolizyjnych, derogacji norm bądź w wyniku prowadzenia innych zabiegów prowadzących do zakończenia ich obowiązania;

 

III. Zasada sprzeczności norm i reguły kolizyjne.

*Dobrze skonstruowany system powinien być zupełny, koherentny i niesprzeczny !!!

*Rodzaje sprzeczności norm:

a) Sprzeczności logiczne:

-występują w wypadku gdy jedna norma dozwala coś a jednocześnie druga norma tej samą czynność zakazuje, pomimo występowania takich samych warunków;

-występuje w wypadku gdy jedna norma N1 nakazuje coś, a druga N2 jednocześnie pozwala na takie samo zachowanie jakie nakazuje norma N1;

-występuje w przypadku gdy w odpowiednich warunkach norma N1 zakazuje czynić to, co norma N2 w tych samych warunkach dozwala;

b) Przeciwności logiczne:

-występuje wtedy gdy dwie lub więcej norm nakazuje danemu adresatowi różnego rodzaju zachowania, które są niemożliwe do jednoczesnego zrealizowania;

 c) Niezgodności prakseologiczne:

-występuje wtedy, gdy zachowanie się zgodnie z jedną normą unicestwia całkowicie lub częściowo skutek zachowania się zgodnie z drugą normą;

*Reguły kolizyjne - reguły pozwalające na usuwanie sprzeczności norm w systemie prawa pozytywnego; wyróżniamy reguły kolizyjne:

-porządku hierarchicznego: norma wyżej usytuowana w hierarchii norm uchyla normę niższego rzędu - „lex superior derogat legi inferior”

-porządku czasowego: norma późniejsza uchyla normę wcześniejszą (pod warunkiem, że norma późniejsza nie jest normą niższego rzędu) - „lex posterior derogat legi priori”;

-porządku treściowego norma szczególna uchyla (wprowadza wyjątek) normę ogólną (pod warunkiem, że nie jest normą niższego rzędu) - „lex specialis derogat legi generali”; późniejsze wprowadzenie normy ogólnej nie oznacza uchylenia normy szczegółowej;

*Reguły kolizyjne znajdują zastosowanie gdy same akty normatywne nie zwierają przepisów derogacyjnych; !!!

 

IV. Zupełność systemu prawa. Luki w prawie i sposoby ich usuwania.

1. luka prawna -jest to jedynie taki brak regulacji, co do którego można racjonalnie stwierdzić, ze nie jest przez ustawodawcę zamierzony;

2. indyferencja prawna - występuje w przypadku gdy pewne kwestie, które podlegały dotychczas jurydyzacji już jej nie podlegają, oraz w przypadku gdy pewne kwestii nie były nigdy regulowane prawem, są to kwestie prawnie obojętne;

3. prawidłowa ocena co do rozróżnienia istnienia luki prawnej lud kwestii prawnie indyferentnej, opiera się na dwóch przesłankach:

• znajomości prawa pozytywnego;

• znajomości preferencji aksjologicznych i zamierzonych celów ustawodawcy;

Luka prawna występuje gdy:

-ustawodawca nie zakończył procesu prawodawczego wbrew wyraźnej zapowiedzi, np. Rada Ministrów nie wydała przepisów wykonawczych do ustawy, pomimo, że była do tego zobowiązana; - luka konstrukcyjna

-pomimo zakończenia procesu legislacyjnego nie można ustalić norm regulujących określona kwestię - utworzona została jakaś instytucja, a nie można określić jej kompetencji; - techniczna luka w prawie

-luka aksjologiczna: jest to luka, w której twierdzimy, że ustawodawca musi jakiś stan rzeczy uregulować w ogóle lub w określony sposób, jeśli kierować się ma pewnymi założeniami aksjologicznymi; jednocześnie założenia owe osoba oceniająca stan prawny uznaje za oczywiste i dlatego sądzi, że albo są one:

a)   w istocie aprobowane przez ustawodawcę - przypisywanie ich ustawodawcy, który z jakichś w różnym stopniu usprawiedliwionych przesłanek zaniedbał ich przestrzegania i dlatego stanowiąc normę do nich się nie odwołał - zatem musi obecnie naprawić swoją pomyłkę,

b) lub aprobowane być powinny - ustawodawca ich nie przyjął, lecz żąda się od niego, by to uczynił korygując zarazem obowiązujące unormowanie prawne;

-wielu teoretyków uznaje luki a. Za luki pozorne - za mające pozorny charakter, gdyż istniejąc jedynie w wyobraźni osób oceniających prawo, są ich postulatami co treści prawa;

-wnioski „de la ferenda” - wnioski pod adresem przyszłego ustawodawcy;

Usuwanie luk w prawie poprzez analogie w prawie:

• analogia ustawy - analogia legis - polega na zastosowaniu do stanu rzeczy nieuregulowanego (luka) regulacji dotyczącej stanu rzeczy podobnego do objętego luką;

• analogia z prawa - analogia iuris - polega na sformułowaniu w procesie stanowienia prawa i na podstawie domniemanych preferencji aksjologicznych ustawodawcy oraz zasad prawa nowej normy, która regulowałaby stan rzeczy objęty luką; (większa możliwość popełnienia błędu);

• zakładając że luki aksjologiczne są lukami pozornymi, a luki logiczne nie występują ze względu na korzystanie z reguł kolizyjnych, dochodzimy do wniosku, iż metoda analogii w prawie znajduje zastosowanie do usuwania luk konstrukcyjnych;

 

V. Zróżnicowanie systemu prawa jako efekt procesu historycznego.

*podział pierwotny - prawa rzymskiego: prawo publiczne i prywatne

• ius civile - zastosowanie w stosunkach miedzy obywatelami Rzymu

• ius gentium - zastosowanie w stosunkach z cudzoziemcami

• ius - stosunki międzyludzkie

• fas - prawo boskie

*Współcześnie prawo publiczne reguluje stosunki między państwem a obywatelem oraz między organami państwa (czyli prawo konstytucyjne, administracyjne, karne i finansowe), prawo prywatne dla określenia stosunków między równouprawnionymi podmiotami, głównie z zakresu obrotu majątkowego, spraw rodzinnych, czyli prawo cywilne, handlowe, rodzinne;

*w systemie marksistowskim podział na prawo publiczne i prywatne był odrzucony, ze względu na panujące przekonanie o tym, że jednostka nie może posiadać indywidualnych potrzeb;

 

VI. Kryteria podziału prawa na gałęzie.

Podstawami podziału prawa na gałęzie są:

a)   charakter stosunków społecznych: wedle tego kryterium wyróżniamy grupę gałęzi prawa publicznego i grupę gałęzi prawa prywatnego; niektóre powstałe w XIX i XX wieku gałęzie prawa sytuują się na styku obu gałęzi praw i maja cechy ich obu;

b) podmiot regulacji: tj. określenie tego, kogo prawo dotyczy;

c)   zakres terytorialny regulacji: prawo o zasięgu ogólnopaństwowym, tworzone przez naczelne organy i prawo o zasięgu lokalnym, tworzone przez miejscowe organy administracji rządowej i organa samorządu terytorialnego;

*kryterium podziału wedle metody regulacji na: prawnocywilną, prawnoadministracyjną i prawnokarną;

*podział na prawo wewnętrzne i międzynarodowe, które wyróżnia się tym, że:

1. powstaje jako produkt stosunków między suwerennymi państwami i podmiotami obrotu międzynarodowego formie umów lub zwyczajów;

2. nie ma zwierzchności jednych podmiotów w stosunku do innych - zasadniczą formą regulacji są normy dyspozycyjne;

3. p. m. nie posługuje się sankcjami w znaczeniu prawa wewnętrznego, wynikają one z obustronnych umów;

4. p. m. skutkuje w stosunkach wewnętrznych państw, których prawo to uznaje;

*Prawo wspólnotowe - tworzone w ramach organizacji, dotyczy z reguły stosunków gospodarczych, powstaje w wyniku działania instytucji i wiąże jego członków - np. Unia Europejska;

*Prawo prywatne międzynarodowe - określa w jakich przypadkach i jakim zakresie można stosować prawo międzynarodowe w zakresie spraw prawa prywatnego;

8. Tworzenie prawa.

I. Pojęcie źródeł prawa:

Źródła prawa w znaczeniu formalnym:

• na gruncie szczegółowych dyscyplin prawniczych są to akty normatywne, zwane też prawotwórczymi, które dają przepisy dające podstawę do konstruowania norm danej gałęzi prawa;

• poglądy i ogólna charakterystyka ustaw, rozporządzeń, zarządzeń i niekiedy orzeczeń sądowych zawarte w rozdziałach podręczników poświęconych gałęziom prawa;

Źródła prawa w znaczeniu materialnym:

• ogół okoliczności o ekonomicznym, kulturowym, politycznym, społecznym i niekiedy religijnym charakterze, których oddziaływanie wpłynęło na treść i formę obowiązującego prawa;

Źródła prawa w znaczeniu instytucjonalnym:

• odnoszone do instytucji, które prawo tworzą lub sankcjonują - organa władzy publicznej, których decyzja przesądziła o treści i obowiązywaniu prawa;

Inne znaczenia:

• fakty tworzące prawo będące dziełem różnych instytucji funkcjonujących w różnym trybie i podejmujących decyzje o różnym charakterze prawnym;

• śt. Prawa w trybie procedur parlamentarnych;

1. ~prawotwórcze opinie sądów;

Źródła poznania prawa:

• są to dokumenty, publikacje, inskrypcje, niekiedy pomniki literatury pięknej, z których można czerpać wiadomości o prawie współcześnie lub niegdyś obowiązującym; np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski;

 

II. Sposoby tworzenia prawa w ich historycznym rozwoju.

Przekształcenia zwyczajów (obyczajów) w prawo:

• obyczaj - w miarę trwałe praktykowanie określonych wzorów zachowania się przez członków pewnej społeczności, rodzi się na ogół spontanicznie, bez udziału władzy państwowej;

• prawo zwyczajowe - mamy z nim do czynienia, gdy w danej społeczności upowszechniło się przekonanie, iż dotychczasowe obyczaje są na tyle istotne, że powinny być sankcjonowane przez organy władzy publicznej;

1. ~istnienie tego prawa jest charakterystyczne dla społeczeństwa stagnacyjnego, w którym proces zmian jest powolny;

• longua consuetudo - przekonanie o długotrwałości zwyczaju

• opinio necessitatis - przekonanie o konieczności posługiwania się zwyczajem w przyszłości;

Kształtowanie prawa na podstawie opinii uczonych jurystów:

• znany już cywilizacji rzymskiej - nadanie mocy prawnej opiniom wybitnym prawnikom;

• obecnie opinie uczonych mają tylko charakter symboliczny, aczkolwiek siłą swojego autorytetu mogą oddziaływać na prawodawcę (m.in. „lex Makarewicz” - Kodeks krany z 1932 roku, w którego kształtowaniu znaczącą rolę odegrał Makarewicz);

• znaczenie pozostało również w sferze stosowania prawa w postaci wykładni prawa stosowanych przez wybitnych uczonych;

Precedensowe orzecznictwo sądów:

• precedens - rozstrzygnięcie jakiejś sprawy służące za przykład lub uzasadnienie przy rozstrzyganiu lub załatwianiu spraw podobnych;

• obecnie w państwach, które przyjęły zasadę związania sądu precedensem (stare decisis), odgrywa bardzo ważną rolę - jest źródłem prawa precedensowego (USA, Kanada, Wielka Brytania, Australia)

• ratio decidendi - stworzona przez sędziego, w procesie rozstrzygania sprawy precedensowej, reguła decyzji;

• obiter dicta - szczególne incydentalne cechy rozstrzyganego przypadku;

• podstawa wyrokowania w sprawach podobnych do precedensowej jest ratio decidendi a nie obiter dicta !!!;

• prawo precedensowe jest ważnym składnikiem prawa ogólnego, gdyż dostosowuje ono prawo obecnie obowiązujące do aktualnych potrzeb społecznych, jakie ujawniają się dopiero w toku załatwiania konkretnych spraw trafiających przed organa wymiaru sprawiedliwości;

• w Polsce prawo precedensu nie obowiązuje;

Stanowienie prawa:

• współcześnie prawo stanowione jest podstawowym typem prawa;

• stanowienie prawa jest aktem celowym i świadomym, jest to sformalizowany, prospektywny (są zwrócone ku przyszłości) i konstytutywny (na mocy decyzji kompetentnego organu wprowadzane są systemu prawa lub usuwane zeń normy prawne) akt władzy publicznej;

Sformalizowanie prawa polega na:

• oddaniu go w ręce kompetentnych organów władzy publicznej

• podporządkowaniu prawotwórczego działania tych organów ustalonym procedurą decyzyjnym;

• nadaniu ustanowionym aktom normatywnym określonej prawnie formy;

• podaniu aktów normatywnych do wiadomości publicznej w określony prawem sposób, z czym z regóły związane jest wejście ich w życie i uzyskaniem mocy wiążącej;

Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym:

• ten rodzaj tworzenia prawa jest rozpowszechniony w stosunkach międzynarodowych i polega na zawarciu na drodze porozumienia dwu lub wielostronnej umowy, która wprowadza odpowiednie rozwiązania prawne do systemu prawa;

• w Polsce z tego rodzaju sposobem tworzenia prawa spotykamy się poczęści w prawie pracy oraz unormowaniach dotyczących stosunków między państwem a innymi niż rzymskokatolickie Kościołami i związkami wyznaniowymi;

• rega omes - umowy tworzące prawo powszechnie obowiązujące;

• recepcja prawa obcego - przejęcie obcego prawa i wprowadzenie go do własnego systemu prawnego (m.in. Kodeks Napoleona.

 

III. Pojęcie ustawodawcy. Ustawodawca racjonalny:

Ustawodawca:

• postać w pewnym sensie konwencjonalna, której na mocy obowiązującego prawa można przypisać autorstwo norm prawnych;

• realność ustawodawcy przyjęcie zasady, że ustawodawca jest tworem działającym racjonalnie; racjonalność jego działań polega na:
  

1. Wyznaczaniu celów możliwych do osiągnięcia w świetle wiedzy o rzeczywistości dostępnej działającemu;

2. Wyznaczaniu adekwatnych środków prowadzących do osiągnięcia wyznaczonych celów;

3. Kierowaniu się spójnym systemem wartości;

Założenia racjonalnego prawotwórstwa:

1. Cele regulacji prawnych powinny być możliwe do osiągnięcia, a koszt osiągnięcia tych celów nie powinien przekraczać ich wartości (w sensie ekonomicznym, społecznym, moralnym i politycznym);

2. Należy ustalić adekwatne środki prowadzące do osiągnięcia tych celów; należy: ustalić czy do osiągnięcia tych celów właściwe są środki prawne;




IV. Stanowienie prawa w państwach współczesnych - zasady ogólne. Akty normatywne.

*Powszechne i fundamentalne zasady stanowienia prawa, do których można zaliczyć:

• określenie w konstytucji, jakie fakty związane z funkcjonowaniem organów władzy publicznej mają charakter prawotwórczy - katalog i hierarchia źródeł prawa;

• przyznanie kompetencji do stanowienia prawa o najwyższym usytuowaniu w hierarchii i największej mocy prawnej organom parlamentarnym;

• uznanie, że skuteczne jest tylko takie stanowienie prawa przez te organy, które pozostaje w zgodzie z pewnymi, z góry ustalonymi procedurami - tryb prawotwórczy, ustawodawczy;

• organy władzy wykonawczej mogą stanowić prawo za zgodą parlamentu, na podstawie uchwalonych przez niego aktów normatywnych, w ramach swojego upoważnienia oraz w celu ich wykonania;

• jeśli konstytucja to dopuszcza, to parlament może przekazać swe uprawnienia prawotwórcze w ręce organów wykonawczych;

• wszelkie akty stanowienia prawa są podawane do wiadomości publicznej;

• istnieje system kontroli konstytucyjności które normatywnych niższych niż konstytucja, dokonują tego sądy lub trybunały konstytucyjne;

*Inicjatywa ustawodawcza: uprawnienie do wniesienia projektu ustawy pod obrady parlamentu, uprawnieniu towarzyszy obowiązek rozpatrzenia wniosku przez parlament;

-przysługują: członkom parlamentu (15 lub komisji rządowej), rządowi, Senatowi, głowie państwa, grupie obywateli (100 tys.)

*Procedura legislacyjna:

• czytanie projekty - debata nad jego treścią; w RP odbywa się w Komisjach , chyba że dotyczy ustaw o najważniejszym znaczeniu;

• prace nad projektem - w ramach stałych lub specjalnych komisji parlamentarnych; propozycje poprawek, sugerowanie odrzucenia lub przyjęcia; każde kolejne czytanie jest poprzedzone pracami komisji;

• 2 czytanie +komisja

• 3 czytanie

• Głosowanie na posiedzeniu plenarnym (normalna: więcej za niż przeciw przy quorum, lub kwalifikowana)

• decyzja Senatu: zaaprobowanie ustawy, odrzucenie (powrót do Sejmu) lub wprowadzenie poprawek (powrót do Sejmu, głosowanie normalne);

• decyzja prezydenta: podpis, weto (odrzucone 3/5 głosów Sejmu), przekazanie do zbadania zgodności ustawy z konstytucja:

• ogłoszenie w urzędowym organie promulgacyjnym;

*Akt normatywny - dokument władzy publicznej zawierający normy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych

*Tekst autentyczny ustawy - należycie ogłoszony w odpowiednim organie promulgacyjnym tekst aktu normatywnego;

1. Tekst jednolity ustawy - tekst ustawy wraz ze wszystkimi naniesionymi nań nowelizacjami; tekst ten opublikowany jest w Dzienniku Ustaw lub Monitorze Polskim lecz może być ogłoszony dopiero wówczas, gdy akt normatywny zawierający zmiany wcześniejszych przepisów będzie zawierał wyraźny przepis kompetencyjny dla ministra lub premiera; w razie wątpliwości obowiązuje tekst autentyczny: pierwotny i wszystkie nowelizacje;

 V. Budowa aktu normatywnego.

1. elementy aktu normatywnego:

2. nazwa rodzajowa aktu normatywnego;

3. data uchwalenia;

4. tytuł określający jago zakres przedmiotowy

5. preambuła, w której ustawodawca przedstawia motywy wydania aktu, zamierzone cele podstawowe wartości;

6. część ogólna - obejmuje przepisy, które zawierają elementy dla norm zawartych w treści przepisów szczegółowych, zwykle elementy hipotez, a także normy sankcjonujace;

7. część szczególna - zawiera zasadniczą materię aktu normatywnego, odnosi się zwłaszcza do dyspozycji i niekiedy sankcji norm prawnych, przy czym przepisy te mogą służyć konstruowaniu norm typu leges specialis i generalis;

8. przepisy końcowe - przejściowe, derogacyjne, określają termin wejscia ustawy w życie;

9. podpis

10. materia zawarta w akcie jest usystematyzowana i podzielona wedle swej istoty na pewne odcinki i pododcinki;

 

VI. Charakterystyka aktów normatywnych na przykładzie Polski.

*prawo obowiązujące w RP: pierwsza grupa: akty normatywne będące źródłami prawa powszechnie obowiązującego; druga grupa: a.n. będące źródłami prawa wewnętrznego;

*prawo powszechnie obowiązujące: normy nakładające na podmioty prawa ciężary i obowiązki; formalnymi źródłami są: konstytucja, ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia i na poszczególnych terenach prawo miejscowe ustanowione przez urzędy lokalne;

*prawo wewnętrzne: normy obowiązujące tylko wewnątrz organów władzy publicznej; można nimi nakładać obowiązki i ustanawiać uprawnienia w stosunku do jednostek organizacyjnych podległych organowi wydającemu akty normatywne tego prawa; źródłami są uchwały i zarządzenia takich organów jak ministrowie i Prezydent RP;

*zamknięty katalog źródeł prawa - dotyczy prawa powszechnie obowiązującego - jest to lista źródeł prawa powszechnego (aktowi który zawiera źródła spoza katalogu odmawia się statusu prawa);

Akty prawa powszechnie obowiązującego:

Konstytucja (Ustawa zasadnicza):

-jest to jedyny tej rangi i o tej nazwie, akt normatywny, chyba że mamy do czynienia z państwem federacyjnym, w którym obowiązują konstytucje stanowe (USA) lub republikańskie (Federacja Rosyjska);

-jest aktem o najwyższej mocy obowiązywania, fundamentem systemu prawnego;

-uchwalanie, zmiana lub uchylanie obecnej konstytucje wiąże się z reguły ze specjalnym, innym niż w przypadku zwykłych ustaw, trybem; (w zależności od sposobu sformalizowania zmiany konstytucji wyróżniamy konstytucje sztywne i giętkie - zmiana jej na stępuje podobnie jak uchwalanie ustaw);

-zawiera podstawowe unormowania dotyczące spraw ustroju politycznego, społecznego i gospodarczego państwa, organizacji, zada i kompetencji oraz wzajemnych relacji między organami państwa oraz podstawowe przepisy dotyczące samorządu terytorialnego oraz katalog praw i obowiązków obywatela;

Ustawa:

-akt parlamentu, którym może być regulowana każda kwestia nie będąca przedmiotem regulacji konstytucyjnej;

-z ustawą muszą być zgodne wszystkie niższe niż ustawa akty normatywne;

-muszą być zgodne z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymagała uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie;

Akty normatywne o randze ustawy:

-po raz pierwszy wprowadzono te akt do Konstytucji II RP z 1926 roku; akty te były wydawane w czasie gdy Sejm i Senat nie funkcjonowały - lecz po ich powrocie rozporządzenia te musiały uzyskać akceptację;

-od 1947 roku taką kompetencję uzyskała, w przerwach pomiędzy obradami Parlamenty, Rada Państwa;

-od 1992 roku mała konstytucja wprowadziła instytucję rozporządzeń z mocą ustawy Rady Ministrów i mogły być wydawane na mocy specjalnego upoważnienia ustawowego (żadne rozporządzenia nie zostało wydane);

-obecnie kompetencja ta przysługuje Prezydentowi, lecz w okresie nadzwyczajnych okoliczności, gdy Sejm nie może się zebrać, i na wniosek Rady Ministrów w granicach określonych w art. 228 ust. 3-5 Konstytucji; mogą one dotyczyć zasad działania organów władzy publicznej w czasie stanu wojennego i ograniczenia praw obywateli (wymaga zatwierdzenia przez Sejm na pierwszym posiedzeniu);

Umowy międzynarodowe i prawo europejskie:

*konstytucje państw demokratycznych uznają umowy międzynarodowe jako część krajowego porządku prawnego i za podlegające stosowaniu bezpośredniemu (chyba że stosowanie to jest uzależnione od wydania ustawy;

*ratyfikacja - dokonywana jest uprawniony konstytucyjne organ (w RP Prezydent) i na jej mocy umowa międzynarodowa staje się wiążąca dla danego państwa;

-w wypadku niektórych najważniejszych umów zgoda na ratyfikację wymaga oddzielnej ustawy;

-w wypadku przekazywania części kompetencji jakiejś organizacji wymagana jest zgoda 2/3 Sejmu i Senatu (możliwe jest też referendum);

*ratyfikowana ustawa międzynarodowa w przypadku kolizji z ustawami i kiedy nie można pogodzić obu aktów to pierwszeństwo przysługuje umowie międzynarodowej; podobnie jest w przypadku gdy RP przystępuje do jakiejś organizacji i zachodzi kolizja jej aktów z ustawami RP;

*Konstytucja RP (art. 9) gwarantuje przestrzeganie wiążących umów międzynarodowych;

Rozporządzenia wykonawcze:

-wydawane przez Radę Ministrów, Premiera, ministrów, Prezydenta, KRRiTV;

-jest to akt normatywny wykonawczy, wydawany na podstawie specjalnego upoważnienia przez uprawniony konstytucyjnie organ państwowy;

-ustawa może zobowiązać lub upoważnić odpowiedni organ do wydania rozporządzenia;

-r. muszą być zgodne z konstytucją, ustawami, umowami międzynarodowymi i ograniczać się do sfery nakazu lub upoważnienia;

*Inne akty normatywne nie będące aktami prawa powszechnie obowiązującego:

-regulaminy Sejmu i Senatu;

-zarządzenia - akty wykonawcze do ustaw uznane za akty wewnętrznego kierowania pracą osób i instytucji podlegających bezpośrednio ministrom;

-uchwały deklaratywne Sejmu i Senatu;

9. Wykładnia prawa

I. Pojęcie wykładni prawa.

*wykładnia - inaczej interpretacja prawa, proces ustalania właściwego znaczenia przepisów prawnych albo produkt tej czynności;

-przedmiotem wykładni nie są normy lecz przepisy prawne !!!

*Stanowisko co zakresu koniecznej wykładni prawa:

A) wykładni dokonuje się o tyle o ile wymagają tego niejasności tekstu - clara non sunt interpretanda - nie dokonuje się wykładni tego, co jasne; zgodnie z tym stanowiskiem potrzeba przeprowadzenia wykładni prawa wynika z :

• nieuniknionych, naturalnych niejednoznaczności języka naturalnego i języka prawnego, w których pisane są teksty aktów normatywnych;

• błędów popełnionych przez ustawodawcę, który nie zawsze w sposób doskonały posługuje się językiem prawnym;

• zamierzonych i celowo wprowadzonych przez ustawodawcę niejednoznaczności i nieostrości wypowiedzi normatywnych;

• ze „starzenia się” regulacji normatywnych, pojawienia się rozziewu pomiędzy regulacją normatywną a rzeczywistością;

B) zwolennicy drugiego stanowiska nie negują pierwszego, lecz uważają je za niedostateczne, gdyż wg nich wykładnia prawa zawsze jest konieczna, nawet przy względnie jasnych przepisach;

II. Teorie wykładni prawa.

Teoria wykładni statycznej

1. zakłada iż wraz z ustanowieniem przepisu ustawodawca nadaje mu określone znaczenie - ustanawia normę prawną o określonej treści zawartej w tym przepisie - i tak długo jak długo przepis formalnie obowiązuje, obowiązuje jego znaczenie;

2. interpretacja przepisów, w wyniku której dochodzie się od statycznego ich rozumienia uważa się za obejście prawa;

3. zapewnia stabilność prawa, obliczalność decyzji oraz usztywnia rozumienie przepisów czyniąc, je w skrajnych przypadkach, nieprzystawalnymi do współczesnych potrzeb i oczekiwań społecznych;

Teoria wykładni dynamicznej

1. zakłada, że wraz ze zmieniającą się sytuacją społeczno-ekonomiczno-polityczną należy starym przepisom nadawać nową treść adekwatną do nowych potrzeb;

2. przyjmuje się, że jeżeli współczesny ustawodawca nie zmieniał dawnych przepisów to opowiada się ona za ich utrzymaniem;

3. na granicy pomiędzy nadawanie nowego znaczenia starym przepisom, a tworzeniem nowych, znajduję się w formalnych ramach tzw. wykładnia contra legem;

Teoria wykładni „aktualnego ustawodawcy”

-jest ona pewną modyfikacją wykładni dynaja normy prawnej - je przedmioty:

*czyny - faktyczne czynności psychofizyczne, np. zabójstwo, fałszowanie dokumentów, budowa domu, pomoc tonącemu)

*czynności konwencjonalne: zachowania, którym istniejące normy nadają specyficzne znaczenie, inne niż to by wynikało z psychofizycznego przebiegu czynności i ich faktycznych skutków, np. podniesienie ręki (przez policjanta, w sejmie, podczas licytacji)

-czynności prawne: czynności wymagające oświadczenia woli i zmierzające do określonego skutku prawnego;

-każda czynność prawne jest czynnością konwencjonalną lecz nie każda konwencjonalna jest prawną;

-czynność konwencjonalna prawnie istotna: np. uchwalenie ustawy przez Sejm, wydanie orzeczenia przez sąd;

Rodzaje czynności konwencjonalnych:

-regulowane przez prawo: akty tworzenia prawa, czynności prawne i akty stosowania prawa

-prawnie obojętne: obyczajowe, religijne, organizacyjne;

*podział na normy nakazujące lub zakazujące czegoś i normy nakazujące traktową określone zasady jako czynności konwencjonalne istotne;

 NAKAZ:

-obejmujący tylko jeden typ zachowań, od którego uchylić się nie można bez narażania się na niepożądane konsekwencje prawne;

-obejmujący jeden podstawowy typ zachowania podstawowego oraz drugi, który może być w określonych okolicznościach wybrany przez adresata jako podstawowy:

a). Zobowiązanie przemienne: przepis prawa lub postanowienie umowy przewiduje kilka sposobów wykonania określonego obowiązku;

b). Upoważnienie przemienne: nie występuje tu pełna swoboda wyboru drogi postępowania, lecz jest ona uzależniona od pewnych okoliczności: nakazane jest mu zachowanie w sposób A, a w niektórych okolicznościach może zachowywać się w sposób B;

-zaniechanie - powstrzymanie się od zachowania nakazanego normą prawną

 ZAKAZ:

-typy zachowań uznane za normę za niedopuszczalne. Np.

 DOZWOLENIE:

1). przestrzeń wolna powstała pomiędzy nakazami a zakazami - postawa: wszystko co nie jest nakazane lub zakazane jest dozwolone;

2). dozwolenia słabe: działanie lub zaniechania podjęte w przypadku braku zakazów lub nakazów, odnoszących się pewnej dziedziny, nie powodujące skutków prawnych;

3). dozwolenia mocne: występuje w prawie pozytywnym, uregulowane przez prawo i rodzące skutki prawne, pomimo że nie są one ani nakazane ani zakazane - adresat może, ale nie musi z nich korzystać;

4). sfera milczenia: obojętność prawa wobec pewnych czynności nie uregulowanych prawnie; chroniona przez prawo poprzez zasadę „nullum crimen sine lege” (nie ma przestępstwa, jeśli nie przewiduje tego ustawa karna)

5). do organów państwowych

10. Przestrzeganie i stosowanie prawa.

I. Pojecie przestrzegania i stosowania prawa

A). Przestrzeganie prawa:

• jest to zachowanie adresatów norm zgodnie z treścią dyspozycji tych norm w warunkach określonych w ich hipotezach;

• dotyczą tylko zachowań zewnętrznych !!!!

• jest obowiązkiem wszystkich adresatów norm, zarówno pierwotnych, jak i wtórnych, osób fizycznych, prawnych i organów państwa;

• wedle koncepcji prawnonaturalnych przestrzeganie prawa pozytywnego jest obowiązkiem o tyle tylko, o ile prawo to jest zgodne z normami prawa natury;

B). Nieprzestrzeganie prawa:

*może ono polegać na:

• zachowaniach contra legem - niezgodnych z treścią dyspozycji norm w warunkach określonych w hipotezie;

• zachowaniach praeter legem - pozornie zgodnych z prawem, ale mających na celu unikniecie zakazów, nakazów lub wyjście poza granice dozwolę stanowionych przez normy;

*Omijanie prawa:

• polega na osiągnięciu celów zabronionych przez przepisy w taki sposób, ze adresat normy podejmuje zachowanie, które pozornie stanowi przypadek zastosowania innej normy, a nie normy obchodzonej;

• z moralnego punktu widzenia obchodzenie prawa jest naganne, jednak nie jest działaniem formalnie sprzecznym z literą prawa - osoby obchodzące prawo korzystają z luzu decyzyjnego, kompetentnych organów władzy publicznej polegające na podejmowaniu i realizacji decyzji władczych indywidualnych i konkretnych;

• decyzje stosowania prawa dotyczą zidentyfikowanych co do tożsamości osób - fizycznych, prawnych, również organów państwa i zawierają wskazanie określonego, jednostkowego zachowania;

• może polegać na:

• stosowaniu dyspozycji normy prawnej w przypadku normy sankcjonowanej;

• stosowaniu sankcji w przypadku normy sankcjonującej;

• stosowanie prawa łączące się z jego nieprzestrzeganiem (dotyczy to organów władzy publicznej)jest podstawą do uchylenia decyzji w drodze postępowania kontrolnego;

• ideologie decyzji stosowane przez organy władzy publicznej:

• związanej: decyzje zapadające w procesie stosowania prawa powinny być całkowicie zdeterminowane treścią norm prawnych; normy te nie podlegają ocenie (nie może ona wpływać na treść decyzji pomimo uznania że jest ona zła); podstawowymi wyznacznikami postępowania w tym ujęciu jest pewność prawa i legalizm poczynań władczych;

• swobodnej: wyraża się w przekonaniu, że wartościami naczelnymi w procesie stanowienia prawa, powinny być: celowość, sprawiedliwość i skuteczność - muszą one być podstawą oceny obowiązującego prawa (jeżeli prawo okaże się z nimi niezgodne to powinno być korygowane przez ustawodawcę lub odpowiednią wykładnię);

Różnice ius / lex:

1. ius - to tyle co prawo sprawiedliwe, słuszne, utożsamiane z prawem natury;

2. lex - ustawa, akt prawotwórczy, prawo pozytywne;

3. zwolennicy ideologii decyzji swobodnej uznają wyższość ius nad lex w przypadku niezgodności lex z ius,

 

II. Proces stosowania prawa i jego etapy:

Wstępne ustalanie prawdopodobieństwa pojawienia się faktu:

-rozpoczyna proces stosowania prawa w wypadku stwierdzenia czynu o możliwych skutkach prawnych;

Udowodnienie zaistnienia faktu:

1. polega na udowodnieniu zaistnienia faktu, z którym obowiązujące normy prawne rodzą skutki prawne;

2. współczesne ustawodawstwo przyjmuje, iż w większości postępowań przed organami władzy publicznej należy ustalić prawdę materialną - obraz faktów zgodny z ich rzeczywistym przebiegiem;

3. prawda formalna - obraz faktów przedstawiony sądowi, na który godzą się obie strony postępowania lub wynika on z domniemań prawnych;

4. udowodnienie zaistnienia faktu - ciężar dowodu - należy do tego, kto uważa , że z faktu wynikają określone skutki prawne;

Teorie dowodowe:

1. Swobodna ocena dowodów: zgodnie z nią uznanie przedstawionych dowodów za wiarygodne i pozwalające ustalić przebieg faktu należy do organu stosującego prawo; organ ten kieruje się swą wiedzą o rzeczywistości i doświadczeniem życiowym; sprzyja prawdzie materialne j/ Polska;

2. Związana ocena dowodów: przyjmuje, że z mocy samego prawa istnieją dowody mniej lub bardziej wiarygodne, a nawet takie, których w ogóle się nie uwzględnia; ustalenie faktu musi opierać się na „dobrych” dowodach, „gorsze” muszą ustąpić; teoria rozpowszechniona w średniowieczu; we współczesnym prawodawstwie pozostały ślady w postaci przyjęcia za pewnik faktów udowodnionych w procesie karnym, w procesie cywilnym;

Domniemania prawne:

-jest wnioskowaniem wykorzystującym schemat: jeżeli zjawiska należące do typu A i należące do typu B łączy wysoki stopień współwystępowania, to pojawienie się konkretnego i udowodnionego zjawiska a łączy się najprawdopodobniej z pojawieniem się nieudowodnionego zdarzenia b;

a). faktyczne: praesumptio facti - organ stosujący prawo może, ale nie musi wyciągnąć wnioski co do zaistnienia nieznanego faktu na podstawie znanych faktów (np. sędzia domniemywa o poczytalności świadka);

b). Domniemane: praesumptio iuris - w tym przypadku odwołujemy się wprost do norm prawnych; polega ono na tym, że prawo nakazuje uznać za znany, mimo że nie został udowodniony, fakt A, jeżeli został udowodniony fakt B, który z nim współwystępuje; jest ono prawnie wiążące, pomimo że nie daje pewności;

-d. Prawne wzruszalne - praesumptio iuris tantum - można obalić domniemanie za pomocą przecowdowodu;

-d. Prawne niewzruszalne - praesumptio iuris ac de iure - nie można obalić domniemania za pomocą przeciwdowodu; występuje np. przy domniemaniu ojcostwa, gdy mężczyzna. Który jest domniemanym ojcem nie wystąpił przed upływem określonego terminu do sądu z powództwem o zaprzeczenie ojcostwa;

Ustalenie norm obowiązujących:

-ustalenie czy wchodzące w rachubę przepisy obowiązują w danym miejscu i czasie;

-wyprowadzenie normy z przepisów (wykładnia prawa);

Subsumpcja i podjęcie decyzji:

-konfrontacja udowodnionego faktu z treścią obowiązującej normy - subsumpcja - polega na stwierdzeniu, że ustalony jednostkowy fakt należy do ogólnej kategorii faktów, do której odnosi się dana norma generalna i abstrakcyjna;

-ustalenie skutków prawnych danego faktu w świetle danej normy - podjęcie stosownej decyzji władczej;

Wykonanie decyzji:

-może być przekazana przez organ decydujący innym organom publicznym;

-w sprawach cywilnych ta część uzależniona jest od woli strony wygranej w procesie;

 

III. Stanowienia a stosowanie prawa:

*stanowienie prawa jest pewnym szczególnym przypadkiem stosowania prawa - norm kompetencyjnych i procedury prawodawczej;

-różnica: w wyniku stanowienia powstają normy generalne i abstrakcyjne, w wyniku stosowania decyzje władcze o charakterze indywidualnym i konkretnym;

11. Stosunki prawne.

I. Pojecie stosunku prawnego. Fakty prawne

Stosunki prawne - jeden z rodzajów stosunków społecznych - takich relacji między przynajmniej dwoma osobami, w których zachowania jednej strony wywołują reakcję drugiej strony i podlegają kontroli norm społecznych (wykorzystywane przede wszystkim w naukach prawnych - w tym ujęciu stanowi element języka prawniczego oraz prawnego;, gdy pojawia się w aktach);

Fakty prawne: wydarzenia, których zaistnienie mówi nam o powstaniu, zmianie lub wygaśnięciu stosunku prawnego;

Wyróżniamy fakty prawne:

1. Zdarzenia i Zachowania

2. Czynności konwencjonalne

3. Czyny

4. Czynności prawne

5. Akty tworzenia prawa: Zgodne z prawem i Niedozwolone

6. Akty stosowania prawa

7. Jednostronne Dwustronne

 

Zdarzenia: wydarzenia niezależne od woli ludzkiej, wynikające często z działania sił przyrody; normy prawne łączą z tymi faktami skutki prawne w postaci nawiązania, zmiany, wygaśnięcia stosunków prawnych;

Zachowania: wydarzenia zależne od ludzkiej woli;

Czyny:

-zgodne z prawem (np. nakazanych - stawienie się do poboru wojskowego);

-niedozwolone (przestępstwa, wykroczenie);

Czynności konwencjonalne:

-czynności wymagające oświadczenia woli zamierzające do wywołani a skutków prawnych podejmowane przez osoby fizyczne lub prawne;

~znaczenie węższe - cz. z zakresu prawa cywilnego;

~znaczenie szersze - cz. z różnych dziedzin prawa - np. administracyjnego; niekiedy określane jako działania prawne;

-cz. władcze organów władzy państwowej związane ze stosowaniem prawa;

-cz. władcze organów władzy publicznej związane ze stanowieniem prawa;

II. Podmioty stosunku prawnego

*podmiotami stosunku prawnego są osoby, które w nim występują jako uprawnione lub zobowiązane od określonego zachowania się względem innych osób, uczestników tego samego stosunku prawnego;

*zróżnicowanie podmiotów ze względu na rodzaj prawa: np. państwo, poszczególne organy władzy publicznej w p. konstytucyjnym; w p. administracyjnym podmiotami są: obywatele (ze względu na ich samych i zajmowane stanowisko - np. posłowie), instytucje, jednostki organizacyjne (np. kościoły); w p. karnym: organy wymiaru sprawiedliwości, sprawcy czynów; p. cywilnym: osoby fizyczne i prawne;

*Osoby fizyczne:

-każdy człowiek od chwili narodzin do śmierci;

-każda osoba fizyczna ma zdolność prawną - możność uczestnictwa, jako podmiot, w stosunkach prawnych (nabywania obowiązków i uprawnień względem innych osób)

-zdolności prawnej O.F. nie można ograniczyć ani odebrać, gdyż jest ona niejako przyrodzona;

-O.P. przysługuje zdolność do czynności prawnych - do składania oświadczeń woli ze skutkiem prawnym w postaci nawiązania, zmiany lub wygaśnięcia stosunku prawnego; składanie oświadczeń woli jest uzależniona od:

a). Osiągnięcia pełnoletności (18 lat w RP);

b). Nieutracenia zdolności do czynności prawnych w następstwie złego stanu psychicznego (nie została ubezwłasnowolniona ~osoby od 13 roku życia są częściowo ubezwłasnowolnione - posiadają ograniczoną zdolność do czynności prawnych); w tym wypadku za te osoby czynności dokonują ich przedstawiciele(rodzice lub opiekunowie); czynność prawna dokonana przez osobę bez zdolności do czynności prawnych jest ważna o ile nie pociąga za sobą rażącego pokrzywdzenia tej osoby);

*Osoba prawna:

-rodzaje osób prawnych:

zrzeszenia, dla których istnienia przesądzające jest zgrupowania pewnej ilości osób fizycznych;

zakłady , dla których istnienia przesądzone jest zgromadzenie pewnego majątku;

-w praktyce powyższy podział się zaciera, ponieważ dla bytu osoby prawnej znaczenie zasadnicze ma dysponowanie majątkiem, a czynności prawne, które podejmują, dotyczą przede wszystkim majątku;

-tryb powstawania osób prawnych:

a). Rejestrowy

-osoba prawna jest powoływana z inicjatywy założycieli - osób fizycznych lub prawnych, a osobowość prawną uzyskuje w chwili wpisu do odpowiedniego rejestru na podstawie decyzji organu państwowego (np. spółki kapitałowe prawa handlowego; nazywany także trybem koncesyjnym;

b). Ustawowy

-polega na tym, iż w drodze ustawy tworzona jest pewna instytucja, a przepisy tej ustawy nadają jej jednocześnie osobowość prawną (np. szkoły wyższe, agencje państwowe);

c). Notyfikacyjny

-warunkiem powstania osoby prawnej jest powiadomienie (notyfikacja) odpowiednich władz państwowych (np. partie polityczne);

-posiadanie osobowości prawnej przesądza o posiadaniu zdolności prawnej;

-zdolność prawna osób prawnych ma węższy zakres przedmiotowy od zdolności osób fizycznych;

-osoby prawne podejmują czynności prawne za pośrednictwem swych upełnomocnionych organów - np. zarządu stowarzyszenia, których działania są uznany z mocy prawa obowiązującego oraz statutu danej osoby, za podejmowanie w imieniu i na rzecz osoby;

-państwo jako całość jest osobą prawną i występuje tu pod postacią Skarbu Państwa; organy państwowe osobowości prawnej nie mają, posiadają ją gminy jako jednostki samorządu terytorialnego;

-w obrocie prawnym uczestniczą również jednostki nie posiadające osobowości prawnej, jednak mogące na postawie szczegółowych unormowań podejmować działania wywołujące skutki prawne (działania sensu largo) oraz uczestniczyć jako strona w postępowaniu przed sądem cywilnym (rada sołectwa, terenowe koło stowarzyszenia o zasięgu ogólnopolskim);

 

III. Przedmiot i treść stosunku prawnego

*przedmiotem może być: określone zachowanie, przedmiot materialny, prawa; dotyczą obowiązku i uprawnień osób będących stronami;

*treść stosunku prawnego: uprawnienia i obowiązki podmiotów;

12. Odpowiedzialność prawna.

I. Pojęcie i ogólne zasady odpowiedzialności karnej

*odpowiedzialność prawna polega na obowiązku ponoszenia przewidzianych przez normę sankcji;

*odpowiedzialność za czyny własne i cudze (z tytuły uprawnień i obowiązków w stosunku do innych podmiotów, np. rodzice - dzieci);

Rodzaje odpowiedzialności:

-odpowiedzialność prawna: dotyczy ona jedynie ludzi, którzy odpowiadają za własne czyny;

-odpowiedzialność cywilna: dotyczy osób fizycznych i prawnych, odpowiadać można za czyny własne, zachowania cudze (np. zwierząt) oraz na zasadzie ryzyka, z jakim wiąże się prowadzenie określonej działalności (przy założeniu, że jest to ryzyko wyższe niż w innych dziedzinach);

a)   z tytułu deliktu, czynu niedozwolonego - naruszenia zakazu lub nakazu - „ex delicto”; delikt prawa cywilnego polega na zawinionym wyrządzeniu szkody innej osobie;

b) z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązku powstałego na podstawie czynności prawnej - „ex contractu”; odpowiedzialność znająca sankcję nieważności czynności prawnej i sankcję egzekucyjną;

Inne rodzaje odpowiedzialności:

-służbowa: ponoszona przez pracowników wobec pracodawców z powodu naruszenia obowiązków związanych z wykonywanymi czynnościami;

-parlamentarna (polityczna): ponoszona solidarnie przez rząd lub indywidualnie przez jego członków wobec Sejmu z powodu niezgodności działania władzy wykonawczej z wolą parlamentu; sankcją jest dymisja na drodze wotum nieufności;

-konstytucyjna: dotyczy najwyższych funkcjonariuszy państwowych za czyny niezgodne z konstytucją lub ustawami (delikty konstytucyjne); odp. O quasi-karnym charakterze;

 

II. Przesłanki odpowiedzialności prawnej na przykładzie odpowiedzialności karnej

Przesłanki odpowiedzialności karnej:

1. popełnienie czynu zabronionego przez ustawę karną obowiązującą w miejscu i czasie jego dokonania, społeczna szkodliwość czynu nie może być znikoma;

2. dokonując czynu konieczne jest posiadanie swobody wyboru zachowania;

3. osiągnięcie przez dokonującego czyn określonego, minimalnego wieku - w RP 17 lat (15?);

4. odpowiedni stan zdrowia psychicznego i rozwoju psychicznego w momencie popełnienia czynu;

5. działanie nie zostało podjęte w obronie koniecznej, w stanie wyższej konieczności, oraz w stanie błędu co do okoliczności faktycznych czynu;

6. jeżeli odpowiedzialność dotyczy czynu przynoszącego skutek przestępczy, między działaniem a skutkiem musi istnieć związek przyczynowy (adekwatny);

7. czy dokonany został w stanie winy (nie ma przestępstwa bez winy - „nemo crimen sine culpa”); przez winę rozumie się stan psychiczny towarzyszący przestępcy dokonującemu czynu, wyróżniamy winy:

-umyślną: gdy sprawca działa z premedytacją - chce popełnić delikt albo przewiduje tą możliwość godząc się na to (zamiar pośredni);

-nieumyślna: gdy sprawca nie mając zamiaru popełnienia czynu niedozwolonego popełnia go na skutek nie zachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że mógł je przewidzieć;

 

III. Fikcja powszechnej znajomości prawa:

*ignorantia iuris nocet - nieznajomość prawa szkodzi

*ignorantia iuris non exculapat - nieznajomość prawa nie usprawiedliwia

13. Sprawiedliwość i praworządność.

I. Idea sprawiedliwości i jej znaczenie w procesie stanowienia i stosowania prawa:

Jedna z wartości aksjologicznych, którą powszechnie stawia się prawu i państwu;

W ujęciu starożytnym - cnota doskonałości etycznej, która polega na tym, żeby żyć uczciwie, nikogo nie krzywdzić i każdemu oddać co jego (iustue est: honestum vivere, neminem laedere, suum quique tribuere); powstała już wtedy (Arystoteles) koncepcja sprawiedliwości wyrównawczej (dotyczące odpłatności za dobra i świadczenia otrzymywane od innych) oraz dystrybutywną (rozdzielczą - odnosząca się do rozkładania ciężarów lub nagród między zobowiązanych lub zasłużonych);

Współcześnie wg Jamesa Rawlsa idea sprawiedliwości wyraża się w dwu zasadach:

1. każdy człowiek ma równe prawo do możliwie najszerszej wolności, zgodną z analogiczną wolnością innych ludzi;

2. nierówności społeczne i ekonomiczne powinny być takie, by jednocześnie: a) można było rozsądnie przewidywać, że są z korzyścią dla ludzi najgorzej usytuowanych, b) związane były z pozycjami i stanowiskami dostępnymi dla wszystkich;

3. Rawls zakłada, że ideał sprawiedliwości może uzasadniać tylko takie ograniczenie wolności człowieka, które są konsekwencją faktów bezprawnego wkroczenia jednego człowieka, w sferę wolności drugiego człowieka; jednocześnie postuluje eliminowanie takich nierówności uważając je za przejaw dyskryminacji;

Formalne znaczenie sprawiedliwości: jest to taka właściwość czyjegoś postępowania, która polega na równym traktowaniu podmiotów znajdujących się w jednakowej sytuacji i/lub noszących jednakowe cechy;

Sprawiedliwość jako zjawisko prawne - podstawowe cechy:

1. S. prawa polegająca na jednakowym traktowaniu jednakowych podmiotów;

2. sprawiedliwe stosowanie prawa - jednakowe traktowanie jednakowych podmiotów przez organy władzy publicznej;

3. S. jako właściwość wyrokowania polegająca na wydawaniu przez sądy orzeczeń zgodnych z normami prawa; S. proceduralna - uczciwe i równe wobec wszystkich zainteresowanych posługiwanie się procedurami decyzyjnymi prowadzącymi do stosowania prawa;

Materialna koncepcja sprawiedliwości - podstawowe cechy formuł rozdziału:

• „każdemu wg jego dzieł” - kryterium ostatecznego efektu działalności człowieka (nie są brane pod uwagę inne kryteria, np. poniesione nakłady);

• „każdemu wg jego zasług” - kryterium odnoszenia ostatecznej wartości dzieła do efektów działań innych osób, do sytuacji. W której powstały dokonania, nakładu pracy, trudów);

• „każdemu wg jego potrzeb” - kryterium oceny ludzkich potrzeb, np. ekonomicznych, kulturowych, ~na tej podstawie niekiedy formułuje się minimum socjalne;

• „każdemu wg jego pozycji” - kryterium hierarchicznego zróżnicowania ludzi, formuła arystokratyczna; współcześnie odnoszona do wieku, sprawności fizycznej, zdrowia;

• „każdemu to samo: - kryterium identyczności świadczeń lub obciążeń, formuła skrajnego egalitaryzmu, brak proporcjonalności rozdziału; (np. przy ratowaniu życia)

• „każdemu wg tego, co przyznaje mu prawo” - kryterium merytoryczne ustalane przez prawo; prawo przyjmuje którąś z powyższych zasad; pośrednia formuła S.

 

II. Praworządność (rządy prawa):

*odnoszona tylko do organów władzy publicznej; !!!

*ma za zadanie wskazywać jeden ze sposobów zapewnienia wolności człowieka w społeczeństwie, które jest zorganizowane przez państwo i które jest poddane jego kontroli;

Płaszczyzny rozważania aspektu P.:

· jako zasada prawno-ustrojowa, bądź postulat polityczny;

· jako określony stan faktyczny;

P. wyraża się w działaniu państwa za pośrednictwem swoich organów zgodnie z obowiązującym prawem - proces prawowania władzy opiera się na prawie;

1. aspekt pozytywny P.: rozpowszechniony w kontynentalnej filozofii P. -z obowiązuje ona organy w. p. do ścisłego działania w myśl norm prawnych i do posługiwania się prawem w przypadku wpływania na zachowania obywateli - zasada państwa prawnego i demokratycznego państwa prawnego;

2. Aspekt negatywny - obrona obywatela przed despotyzmem i dowolnością działań władz państwowych - amerykańska i angielska myśl polityczna - rule of law;

Zakres podmiotowy P.:

1. Związany z liberalna myślą polityczną: zasada P. odnosi się tylko do organów państwowych, nie wyznacza żadnych obowiązków obywateli;

2. Związany m.in. z doktryną państwa socjalistycznego: zachowanie P. jest obowiązkiem zarówno rządzących jak i rządzonych;

Zasady praworządności:

· dotyczy działań państwa, a nie innych podmiotów - istnieje jeżeli w przypadku znanych państwu naruszeń prawa, dokonanych przez inne niz. państwo podmioty, są te naruszenia sankcjonowane; w przeciwnym wypadku odmawia się bytu zasadzie P.;

· P. się nie narusza - naruszać można tylko normy prawne, lecz jeśli czyni to państwo to nie ma P.;

· P. może istnieć tylko w takim państwie, w którym prawo określa granice władzy publicznej, zadania, kompetencje i tryb działania jej organów;

· nie każde naruszenie prawa jest równoznaczne z brakiem P. - ocena stanu P. zależy od tego, w ilu przypadkach i jak istotnych, normy prawne zostały przez państwo naruszone oraz od preferencji aksjologicznych oceniającego;

Koncepcje praworządności:

-ujęcie formalne -

· za P. uznaje się państwo, w którym prawo pozytywne jest przez nie przestrzegane (jego treść jest obojętna);

· przestrzeganie prawa jest czynnością samoistną - dającą obywatelom poczucie pewności i obliczalności podejmowanych decyzji - pewność zachowania reguł;

· postulaty aksjologiczne nie są bez znaczenia, ale powinny być rozważane odrębnie gdyż nie ma bezpośredniego związku pomiędzy nimi a P.- zwolennicy szkoły prawnopozytywistycznej (jednak w tym rozumieniu pomija się aspekt czy w prawie wyrażone są istotne wartości społeczne);

 -ujęcie materialne -

· za P. uznaje się państwo, w którym prawo jest przez nie przestrzegane oraz, w którym prawo pozytywne spełnia pewne postulaty aksjologiczne (w Polsce: prawo powinno być: równe dla wszystkich, deklarować podstawowe wolności i prawa człowieka i obywatela, zawierać gwarancje realizacji tych wolności i praw);

· nie praworządnym byłoby państwo, w którym nie przestrzega się prawa Pozytywnego oraz w którym się je przestrzega, jednak bez zagwarantowania uniwersalnego standardu praw i wolności;

· jest bliska koncepcji prawa naturalnego, oraz niektórym szkołom prawa pozytywnego (różnica w zakresie odmienności postulatów aksjologicznych);

Koncepcja wewnętrznej moralności prawa - L.L. Fuller - dobre prawo jest urzeczywistnione gdy::

· prawo jest dostatecznie ogólne, bo tylko wówczas może być bezstronnym arbitrem;

· prawo jest należycie ogłaszane - tylko wtedy adresaci będą znali swoje obowiązki;

· prawo nie działa z mocą wsteczną, zwłaszcza gdy nakłada ciężary i obowiązki;

· prawo jest jasne - ich treść nie wywołuje rozbieżnych interpretacji;

· prawo nie domaga się od adresatów rzeczy niemożliwych i nie naraża ich przez to na podpadnięcie w konflikt między poczuciem obowiązku posłuchu wobec prawa a niemożnością realizacji tego, czego się ono domaga; ad impossibilia nemo obiligatur - nikt nie jest zobowiązany do czynienia tego co niemożliwe;

· prawo jest względnie trwałe w czasie, nie zaskakuje adresatów zbyt szybkimi i radykalnymi zmianami regulacji, nie wzbudza poczucia niepewności, nieprzewidywalności obowiązków;

· działania urzędowe pozostają w zgodności z prawem - spełniony jest warunek praworządności formalnej;

-wg autora nie spełnianie powyższych cech prowadzi do bezprawia, wg innych autorów do pogorszenia prawa;

 

III. Gwarancje praworządności:

Gwarancje materialne:

· przez tą gwarancję rozumie się takie zorganizowanie życia społecznego, ekonomicznego i politycznego w państwie, które uczyni naruszanie prawa przez państwo mało prawdopodobnym lub zminimalizuje jego zasięg;

· zalicza się tu: demokrację polityczną, wysoki poziom dobrobytu społecznego, wysoki poziom ogólnej i prawnej kultury prawnej (w myśli liberalnej dochodzi gwarancja własności prywatnej, jako jednego z gwarantów nienaruszalności praw obywatelskich);

Gwarancje formalne (instytucjonalne):

· gwarancje ustrojowe związane z cechami ustrojowymi państwa, takie jak trójpodział władz, swoboda działania legalnej opozycji, niezbywalności praw obywatela;

· gwarancje legalistyczne związane ze sposobami tworzenia prawa i z jego formalnymi cechami (np. lex retro non agit, prymat konstytucji nad ustawami);

· gwarancje proceduralne związane ze stosowaniem prawa - m.in. istnienie wieloinstancyjnego postępowania sądowego (instytucja apelacji i kasacji wyroku);

 

IV. Demokratyczne państwo prawne:

*na drodze orzecznictwa Trybunału konstytucyjnego i dorobku nauk prawnych ustalone zostały pewne fundamentalne zasady D.P.P.:

1). realizacja zasady trójpodziału władzy;

2). zapewnienie pełnej niezawisłości sądów;

3). istnienie sądowej kontroli stosowania prawa przez administrację państwową i samorządową;

4). istnienie sądowej kontroli zgodności prawotwórstwa z konstytucją;

5). zagwarantowanie każdemu prawa do sądu oraz uczciwego i bezstronnego procesu;

6). przestrzeganie przez wszystkie organy władzy publicznej wyznaczonych in kompetencji oraz działanie zgodnie z wymogami odpowiednich procedur decyzyjnych;

7). istnienie i respektowanie wolności i praw człowieka i obywatela zgodnie ze współczesnymi ich uniwersalnymi standardami;

8). przestrzeganie w procesie stanowienia i stosowania szeregu fundamentalnych zasad prawa, takich jak: indywidualizacja odpowiedzialności karnej, domniemanie niewinności, niedziałanie prawa wstecz, ochronie uprawnień dobrze nabytych;

9). respektowanie zasad: pewności prawa, jawności i jasności prawa, zachowania odpowiedniej vacatio legis, a także zasad iż umów należy dotrzymywać (pacta sunt servanda);

TESTY Z LOGIKI

 

Liczba poprawnych odpowiedz: od 0 do 4. Na egzaminie jest 11 pytań. Do zaliczenia konieczne jest uzyskanie 7 punktów (rok akademicki 1999/2000)

 

1. Zdaniem w sensie logicznym jest:

a) wypowiedź o charakterze opisowym

b) wypowiedź ekspresywna

c) wypowiedź sugestywna

d) wypowiedź stwierdzająca że tak a tak jest, albo tak a tak nie jest

 

2. Zdanie w sensie logicznym jest:

a) zawsze prawdziwe

b) zawsze fałszywe

c) jego wartość logiczną należy dopiero ocenić

 

3. Zdanie, którego prawdziwość jest przesądzona i wynika z sensu użytych w nim słów to:

a) zdanie zawsze prawdziwe

b) zdanie analityczne

c) zdanie logiczne

d) zdanie syntetyczne

 

4. Zdanie wewnętrznie kontradyktoryjne:

a) jest zdaniem logicznym

b) nie jest zdaniem logicznym

c) jest zawsze prawdziwe

d) jest zawsze fałszywe

 

5. Wypowiedź niezupełna to:

a) zdanie gramatyczne

b) zdanie logiczne

c) wypowiedź, która przy założeniu dodatkowych przesłanek może być zdaniem logicznym

d) funkcja zdaniowa

 

6. Funkcją zdaniową jest:

a) wypowiedzią niezupełną

b) zdaniem logicznym

c) po dokonaniu podstawień może być zdaniem logicznym

d) po uzupełnieniu jest prawem logicznym

 

7. Zdanie orzekające o istnieniu jakiegoś rodzaju przedmiotów to zdanie:

a) syntetyczne

b) egzystencjonalne

c) subsumcyjne

d) anatomiczne

 

8. Zdanie orzekające o przynależności określonej klasy przedmiotów do innej klasy przedmiotów to:

a) zdanie atomiczne

b) zdanie subsumcyjne

c) zdanie logiczne

d) zdanie egzystencjalne

 

9. Funktor prawdziwościowy jest:

a) funktorem zdaniotwórczym opartym na argumentach zdaniowych

b) funktorem zdaniotwórczym opartym na argumentach nazwowych

c) zdaniem logicznym zawsze prawdziwym

 

10. Wypowiedź niezupełna zbudowana z funktora prawdziwościowego:

a) jest zawsze prawdziwa, bez względu na wartość logiczną argumentów funktora

b) tworzy zdanie logiczne, jeżeli dokonamy odpowiednich podstawień

c) tworzy zdanie którego wartość logiczna zależy od wartości logicznej tworzącej ją argumentów

d) tworzy zdanie, którego wartość logiczna zależy od wartości logicznej i treści tworzących je argumentów 

 

11. Para zdań względem siebie sprzecznych to:

a) para zdań przeciwnych

b) para zdań, których prawdziwość jednego z nich przesądza o fałszywość drugiego

c) para zdań, które jednocześnie nie mogą być prawdziwe

d) para zdań, które jednocześnie nie mogą być fałszywe

 

12. Para zdań względem siebie przeciwnych to:

a) para zdań sprzecznych

b) para zdań, które jednocześnie nie mogą być prawdziwe

c) para zdań, które jednocześnie nie mogą być fałszywe

d) para zdań, które jednocześnie mogą być fałszywe

 

13. Funktor koniunkcji "i" występuje w znaczeniu syntetyzującym w zdaniu:

a) Jaś jest studentem i sportowcem

b) Złoto i platyna to metale szlachetne

c) Jaś i Marysia to małżeństwo

d) Rybka i rybka to dwie rybki

14. Podstawowymi działami logiki (w szerokim rozumieniu) są:

a) logika formalna, semiotyka logiczna, ogólna metodologia nauk

b) semantyka, syntaktyka, pragmatyka

c) logika formalna, syntaktyka, teoria definicji 

 

15. Impresywna funkcja języka polega przede wszystkim na możliwości wykorzystywania wyrażeń językowych do:

a) selektywnego opisu wybranego fragmentu rzeczywistości

b) oddania stanów psychicznych wypowiadającego się

c) wywołania określonych przeżyć u odbiorcy informacji

 

16. O danym wyrażeniu należącym do danego języka mówimy, że jest ono w tym języku nonsensem, gdy:

a) sposób jego budowy jest inny niż pozwalają na to reguły syntaktyczne tegoż języka

b) jest ono w sposób oczywisty fałszywe

c) występują w nim zwroty okazjonalne

 

17. Reguły określające dopuszczalne sposoby przekształcania wyrażeń sensownych danego języka nazywamy regułami:

a) semantycznymi

b) syntaktycznymi

c) transformacji

 

18. Nazwa "wyrażenie pochodne" jest synonimem nazwy:

a) wyrażenie pierwotne

b) wyrażenie wtórne

c) wyrażenie złożone

 

19. Nazwa pełni funkcję denotacyjną, gdyż:

a) oznacza zbiór przedmiotów, w stosunku do których można orzec daną nazwę zgodnie z prawdą

b) posiada określoną treść, tj. wyznacza zbiór wszystkich cech przysługujących desygnatom danej nazwy przy danym jej znaczeniu

c) nadaje się do tego, by być orzecznikiem w zdaniu typu "A jest B"

 

20. Jeżeli żaden desygnat nazwy A nie jest jednocześnie desygnatem nazwy i żaden desygnat nazwy B nie jest jednocześnie desygnatem nazwy A to między tymi nazwami zachodzi stosunek:

a) zamienności

b) krzyżowania się

c) wykluczania się 

 

21. by dany podział zasługiwał na miano podziału logicznego, to muszą być spełnione w nim następujące warunki:

a) adekwatności i różnokształtności

b) komunikatywności i mocy wyjaśniającej

c) zupełności i rozłączności  

 

22. Mianem "definiensa" określamy:

a) wyrażenie definiowane

b) wyrażenie, za pomocą którego definiujemy

c) osobę, która definiuje

 

23. definicję, którą sformułowano w związku z prowadzeniem do danego języka nowego wyrażenia, określamy mianem definicji:

a) sprawozdawczej

b) arbitralnej

c) regulującej

 

24. Mając na uwadze budowę definiendum, definicje dzieli się na:

a) sprawozdawcze i projektujące

b) wyraźne i kontekstowe

c) ostensywne i operacyjne

 

25. Błędne koło bezpośrednie w definiowaniu powstaje wtedy, gdy naruszony został warunek:

a) adekwatności 

b) różnokształtności

c) komunikatywności

 

26. Warunek różnokształtności definicji jest spełniony, gdy:

a) w definiensie nie występuje wyrażenie definiowane

b) zakres lub treść definiendum i definiensa są tożsame

c) w definiensie nie występuje termin mniej znany lub tak samo nie znany jak wyrażenie definiowane

 

27. Która z poniższych nazw jest podrzędna względem nazwy :mieszkaniec Polski":

a) mieszkaniec Europy

b) mieszkaniec Wielkopolski

c) mieszkaniec kraju, którego stolicą jest Warszawa

 

28. Które z poniższych zdań nie jest zdaniem w sensie logicznym:

a) I Gdynia była kiedyś stolicą Polski

b) Obecnie jest ona miastem portowym

c) Miasto, które leży nad zatoką Gdańską

 

29. Jeżeli dokonując podziału ludzi wyodrębnimy jedynie podzbiór kobiet i podzbiór osób studiujących, to naruszymy:

a) warunek zupełności

b) warunek rozłączności

c) zarówno warunek zupełności, jak i rozłączności

 

30. Która z poniższych nazw jest nazwą pustą:

a) pilny student

b) terminowość

c) rusałka

 

31. Która z poniższych nazw jest nazwą abstrakcyjną:

a) pilny student

b) terminowość

c) rusałka

 

32. Do jakiej kategorii syntaktycznej należy wyrażenie "Dom, który stoi na wzgórzu":

a) zdań

b) nazw

c) funktorów  

 

33. Jakiego rodzaju jest funktor "wykonany" w wyrażeniu "Stolik pod telewizor został wykonany z drewna":

a) zdaniotwórczy

b) nazwotwórczy

c) funktorotwórczy 

 

34. Wyrażenie "Kwadrat to równoboczny prostokąt" jest przykładem definicji:

a) nominalnej

b) realnej

c) ostensywnej

 

35. Wyrażenie "Umowa to pismo, w którym znajduje swe odzwierciedlenie wspólne stanowisko podpisujących to pismo" jest przykładem definicji:

a) za szerokiej

b) za wąskiej

c) krzyżującej się

 

36. Wyrażenie "Dokument to pismo urzędowe" jest przykładem definicji:

a) za szerokiej

b) za wąskiej

c) wykluczającej się

 

37. Wyrażenie "Mianem  - wody zdatnej do picia - określamy wodę, która została poddana oczyszczeniu chemicznemu i biologicznemu" jest przykładem definicji:

a) za szerokiej

b) za wąskiej

c) krzyżującej się

 

38. Do rozumowań redukcyjnych zalicza się:

a) wnioskowanie

b) dowodzenie

c) wyjaśnianie

 

39. Do rozumowań uzasadniających zalicza się:

a) wnioskowanie

b) sprawdzanie

c) wyjaśnianie

 

40.Do rozumowań uzasadniających zalicza się:

a) wnioskowanie

b) dowodzenie

c) wyjaśnianie

 

41. Jeżeli dane jest następstwo, które jest zdaniem niepewnym zaś szukana jest racja będąca zdaniem uznanym, to ten rodzaj rozumowania określamy mianem:

a) wnioskowania

b) sprawdzania

c) dowodzenia

PRAWO RZYMSKIE

1. Niewolnicy - „servus”

Powstanie niewoli:

1. poprzez urodzenie;

2. poprzez popadnięcie w niewolę: jeńcy wojenni;

3. na skutek niemożności spłacenia długów i sprzedania go poza obręb państwa rzymskiego(w okresie archaicznym), skazania na dożywotnią pracę w kopalni;

4. w wyniku pojmania przez korsarzy.

Sytuacja prawna niewolników

*w prawie prywatnym n. nie miał żadnych uprawnień: nie mógł posiadać majątku

 *właściciele mogli powierzać n. majątek do swobodnego zarządzania - „peculium”

-każda rzecz nabyta przez niewolnika stawała się własnością właściciela;

-niewolnik nie mógł narazić właściciela na straty - nie odpowiadał za długi kontraktowe niewolnika;

-edykt pretorski określający okoliczności przejęcia przez właściciela zobowiązań zaciągniętych przez niewolnika:

1. actio de peculio: zobowiązanie do odpowiadania wł. Za n. do wysokości peculium, przywilej wł. do ściągnięcia najpierw własnych wierzytelności - prawo dedukcji

2. actio tributoria: w przypadku zaciągnięcia zobowiązań przekraczających wartość ustanowionego peculium na cele handlowe wł. zobowiązany jest podzielić je proporcjonalnie pomiędzy wierzycieli - bez prawa dedukcji

3. actio quod iussu: jeżeli n. zaciągnął zobowiązania na polecenie wł.

4. actionde in rem verso:

5. actio exercitoria: za zobowiązania zaciągnięte przez n. ustanowionego kapitanem statku - w pełnej wysokości jeżeli zobowiązanie mieściło się w granicach praepositio - związane z powierzoną niewolnikowi działalnością

6. actio institoria: za zobowiązania zaciągnięte przez n. ustanowionego kierownikiem przedsiębiorstwa handlowego - w pełnej wysokości jeżeli zobowiązanie mieściło się w granicach praepositio - związane z powierzoną niewolnikowi działalnością

 *w wypadku popełnienia deliktu przez niewolnika poszkodowany mógł występować o odszkodowanie lub wydanie niewolnika, do właściciela - tzw. „odpowiedzialność noksalna”; za niewolnika, kt. Popełnił delikt odpowiadał wł. w czasie litis contestatio

 *za przestępstwa prawa publicznego n. odpowiadał samodzielnie

 *niewolnik nie mógł posiadać rodziny

 *właściciel posiadał w stosunku do niewolnika prawo życia i śmierci - ius vitae ac necis

Sposoby wyzwolenia niewolnika:

 *Formalne: niewolnik zostawał obywatelem rzymskim

-odpowiedni zapis w testamencie - „manumissio testamentaria directa - nie x będzie wolny, lub poprzez ustanowienie niewolnika dziedzicem

-w sposób powierniczy: testator kierował do spadkobiercy prośbę o dokonanie niewolnika wchodzącego w skład spadku - „manumissio fideicomissaria” lub „manumissio testamentaria indirecta”

-„mamussio censu - wł. prosił pretora o umieszczenie nazwiska niewolnika na liście obywateli

-„mamussio vindicta” - poprzez procedurę in iure cessio - pretor kładł rękę na niewolniku i stwierdzał że ten człowiek jest wolny

-„mamussio in ecclesia” - wyzwolenie w obecności biskupa i wiernych

 *Nieformalne:

-w gronie przyjaciół, itp.

-niewolnicy stawali się Latini Iuniani i mogli zostać obywat. Rzymskimi gdy:

-poślubili Rzymiankę lub Latini oraz miał jednoroczne dziecko

-odbył służbę w straży miejskiej, dostarczał przez 6 lat statku o określonej pojemności do przewożenia zboża z Egiptu,

-poświęcił połowę majątku wynoszącego przynajmniej 200 tys. sesterców na wybudowanie domu w Rzymie

-prowadził przez 3 lata młyn mielący określoną ilość zboża

-wyzwoleńcy peregrini dediticii - nie mogli zostawać obywatelami ani przebywać w obrębie 100 mil od Rzymu; zostawali nimi niewolnicy krępowani w celu ukarania, którym wypalano piętno lub doświadczono torturami, oraz ci którzy walczyli z dzikimi zwierzętami na arenie

Ustawodastwo augusta:

”lex Fufia Caninia” 2 r. p.n.e.:

-odnosiła się don wyzwoleń w testamencie - ograniczała liczbę wyzwalanych niewolników w zależności od stanu posiadania właściciela;

-wł. mógł wyzwolić bez ograniczenia 2 niewolników, przy czym tylko ułamkowa część ogółu (ułamek ten zmniejszał się ze wzrostem ilości niewolników;

”lex Aelia Sentia” - 4 r. n.e.:

-ograniczenie wieku wyzwalającego i wyzwalanego;

-niewolnika poniżej 30 lat można było wyzwolić tylko przed specjalnie powołanym consilium i podać specjalne przyczyny; zasada ta też się odnosiła do właścicieli poniżej 20 roku życia;

-uznanie za nieważne wyzwoleń dokonywanych na szkodę wierzycieli oraz na szkodę patrona;

-powoływała kategorię peregrini dediticii;

Sytuacja prawna wyzwoleńców:

-na wyzwoleńcach ciążyło prawo patronatu, nie mogli zawierać związków małżeńskich z osobami należącymi do stanu senatorskiego, ograniczano ich prawa w zakresie prawa publicznego;

-patronem niewolnika zostawał były właściciel wobec którego niewolnik był zobowiązany świadczyć określone przed wyzwoleniem usługi;

-ciążył na nich obowiązek alimentacyjny - utrzymania patrona gdy ten nie miał środków do życia;

-nie mogli powoływać patrona do sądu bez zgody pretora

-patron dziedziczył po niewolniku jego majątek w wysokości majątku jaki przypadał każdemu z dzieci niewolnika;

-patronowi przysługiwało prawo karcenia wyzwoleńca i mógł odwołać wyzwolenia;

--prawo patronatu gasło na skutek dopuszczenia się patrona w stosunku do wyzwolenia przestępstwa zagrożonego karą śmierci, niewypełnienia obowiązku alimentacyjnego oraz uzyskania przez wyzwoleńca natalium (uznania go przez cesarza za osobę wolno urodzoną)

2. Żródła prawa rzymskiego.

Periodyzacja prawa rzymskiego.:

1.  okres prawa archaicznego: od założenia Rzymu do połowy III w. p.n.e.

2.  okres prawa przedklasycznego: od połowy III w. p.n.e. Do 27 r. p.n.e.

3.  okres prawa klasycznego: od początków pryncypatu do objęcia władzy przez cesarza Dioklecjana (284 r. n.e.)

4.  okres prawa poklasycznego: do śmierci cesarza Justyniana; podokres prawa justyniańskiego - lata 527 - 565 n.e.

 Źródła prawa:

&1

• ZWYCZAJ: stosowany przez długi okres sposób postępowania w określonych sytuacjach oparty na prawie zwyczajowym a nie stanowionym - mos maiorum

• LEGES REGIAE: zbiór norm zebranych przez kapłana Papirusa, które ogłaszane były przez kolejnych władców; prawo spisane w okresie początku Republiki i nazwane ustawami królewskimi;

• USTAWA XII TABLIC: pierwsza z ustaw zajmująca się prawem prywatnym o charakterze względnie całościowym powstała w latach 451 - 450 p.n.e. ; lex duodecim tabularum

• LEGES: uchwalane przez zgromadzenia ludowe ustawy; PLEBISCITA: uchwały plebsu obowiązujące ich samych a od 287 r. p.n.e. (lex Hortensia) całość obywateli;

&2

• EDYKTY URZĘDNIKÓW: edykty urzędników sprawujących jurysdykcję, początkowo pretorów, później również namiestników prowincji oraz edylów kurialnych, które miały główną rolę w tworzeniu prawa prywatnego; edica

&3

• SENATUS CONSULTA: po zaniku zgromadzeń ludowych senat przejmuje ich rolę i dla ważności ustawa musi uzyskać jego zatwierdzenie - auctoritas patrum; uchwały senatu zaczęły przyjmować rangi ustaw (choć nie nazywano sc leges);

• EDYKTY URZĘDNIKÓW: urzędnicy zostali pozbawieni możliwości wydawania edyktów po roku 130 n.e. kiedy to na polecenie Hadriana Salvius Iulianus uporządkował teksty edyktów pretora miejskiego i edyla kurialnego, które zostało przyjęte przez senat jako sc

• KONSTYTUCJE CESARSKIE: wprowadzone w miejsce leges i edicta akty autorstwa cesarza - constituciones; wyróżniano następujące akty cesarskie:

1. edicta - dla kwestii administracyjnych,

2. mandata - instrukcje dla urzędników cesarskich,

3. dekreta - wyroki cesarskie

4. rescripta - odpowiedzi cesarskie na pytania prawne

&4

• ZBIORY KONSTYTUCJI CSARSKICH: wydawane w postaci leges generales i reskryptów konstytucje; uporządkowanie konstytucji w kodeksy będące zbiorami konstytucji cesarskich: Codex Gregorianus z 293 roku i Codex Hermogenianus z 295 roku (uzupełnienie pierwszego kodeksu) - charakter tylko pomocniczy, Codex Theodosianus z 438 roku (konstytucje od 312 roku) - charakter oficjalny i urzędowy;

• IUS ANTIQUUM: opinie jurystów klasycznych - próba ich klasyfikacji: ustawy o cytowaniu, konstytucja raweńska Teodozjusza II z 426 r. (pozostawiała moc wiążącą tylko 5 jurystów: Gaiusa, Papiniana, Paulusa, Ulpiana, Modestyna);

• PRZEDSJUSTYNIAŃSKIE PRÓBY KODYFIKACJI LEGES I IUS:

1. *Fragmenta Vaticiana

2. *Collatio legum Mosaicarum et Romanarum - zestawienie prawa Mojżeszowego i rzymskich zasad prawnych

3. *Leges Saeculares

4. *Consultatio veteris cuiusdam iuriconsulti - zbiór opinii prawnych opartych na Sententia Paulusa i konstytucjach z kodeksów gregoriańskich, hermogeniańskich i teodozjańskich;

5. *Scholia sinaitica

6. *zbiory germańskie: Lex Romana Visigothorum, Edictum Theodorici, Lex Romana Burgundionum;

• ŹRÓDŁA PRAWA JUSTYNIAŃSKIEGO:

1. *Codex vetus zbiór konstytucji cesarskich z 528 r.

2. *Digesta (Pandekta) z 533 r.

3. *Instytucja z 533 r. i Codex repetiatae praelectionis z 534 r. - komisja Tryboniana

4. *Novellae - konstytucje Justyniana wydane po kodyfikacji justyniańskiej

2. Pojustyniańskie dzieje prawa rzymskiego.

Europa Wschodnia

1. przekład grecki Teofila,

2. VII w - grecki wyciąg z kodyfikacji justyniańskiej dokonany na polecenie Leona III - „Ecologe ton nomon”,

3. IX/X w. - tłumaczenia fragmentów Digestów, Kodeksów i Nowej \\l Justyniana,

4. do 1453 prawo justyniańskie obowiązywało w Bizancjum,

5. od 1835 w Grecji obowiązywał wyciąg z prawa justyniańskiego z XIV wieku sporządzony przez Konstantyna Harmenopulosa.

Europa Zachodnia

-554 - Italia - Sanctio pragmatica pro petitione Vigilii

Recepcja prawa rzymskiego:

• XI/XII - Irnerius czyni przedmiotem studiów w Bolonii Instytucje, Kodeks i Digesta, uczniowie z Bolonii tworzą szkołę glosatorów (tworzyła podstawy do dalszych prac na p. rz.)

• XIII/XIV - działalność komentatorów (postglosatorów) - komentowanie prawa rz., rozpoczęcie procesu przystosowywania go do potrzeb współczesności i przejmowania przez nowożytne systemy prawne np. Bartolus de Saxoferrato, Baldus de Ubaldis

• proces recepcji doktrynalnej - przeniknięcie mos italicuus iura docendi (włoski sposób wykładania prawa polegający na stosowaniu prawa rzymskiego w obrocie prawnym w wyniku wprowadzenia do p. rz. elementów prawa statutowego miast włoskich) na uniwersytety - doprowadza do wprowadzenia w niektórych państwach recepcji sądowej p. rz. , powstanie współczesnego prawa pandektowego (system powstały na recepcji prawa rz. usus modernus pandectarum)

• prawo kanoniczne - XII w. - prawo kanoniczne Gracjana, późniejszy Liber Sextus Decretalium Bonifacego VIII

• Odrodzenie

1. szkoła humanizmu historyczno-filozoficznego: badania nad genezą p. rz., nie tylko justyniańskiego lecz i przed justyniańskiego; J. Cujas,

2. szkoła humanizmu systematycznego: sprowadzanie nauki prawa in artem - przedstawianie go w sposób zgodny z zasadami systematyki naukowej, i posługiwanie się p. rz. jako elementem w tworzeniu nowoczesnego prawa; P. de la Remee, J. Coras, J. Dodin

• XIX wiek - liczne kodyfikacje prawa cywilnego - Niemcy, Francja, Austria; wiek drugiej recepcji prawa rzymskiego;

-wykształcenie się na gruncie niemieckiej szkoły historycznej pandektystyki (prawo justyniańskie i wyrosła na jego gruncie doktryna to aktualni obowiązujące prawo wyrosłe na gruncie historycznych przemian); Gluck, Brina, Vangerow, Winscheid

-odkrycie tekstu Instytucji Gaiusa - zwrot do studiów nad prawem klasycznym z wykorzystaniem źródeł przedjustyniańskich, prawniczych i innych; rozwój badań nad interpolacjami;

-XX wiek - w badaniach zaczyna uwzględniać się źródła pozaprawne, odejście od metod interpolacyjnej i pandektystycznej na rzecz socjologicznej i strukturalnej;

3. Rozwiązywanie kasusów ze spadków.

I. Ustanowienie dziedzica

1. jeżeli spadkodawca nie ustala spadkobiercy to prawnik ma pełną swobodę w ustalaniu spadkobiercy - od lex Voconia dziedzicem nie mogła być ani córka ani żona (169r. p.n.e.);

2. ustanawiany na cały majątek a w przypadku kilku dziedziców można było ustanowić poszczególnych na części ułamkowe;

3. dziedzic powinien być indywidualnie określony;

4. postanowienia poprzedzające ustanowienie dziedzica były nieważne;

5. możliwe było ustanowienie dziedzica pod warunkiem zawieszającym - w takim przypadku ustanawiano substytutów;

II. Wydziedziczenie innych osób / krewnych:

1. wydziedziczyć należy wszystkich, którzy nie są dziedzicami;

2. pomijając sui heredes w testamencie powoduje konieczność wydania im zachowka - ¼ spadku dla wszystkich, jeżeli dziedzicem została osoba nie sui heredes;

3. należy wydziedziczyć nastutyriusa;

4. synów należy wydziedziczyć imiennie, resztę krewnych przez ogólny zwroty - niech wszyscy inni moi krewni będą wydziedziczeni;

5. od lex Voconia spadek dziedzica musiał mieć najwyższą wartość;

6. z czasem zaczęto wymagać wydziedziczenia wszystkich dzieci i ich potomstwa w linii męskiej - od Justyniana imiennie;

III. Inne postanowienia:

1. przy nadawaniu poszczególnych rzeczy warto ustanowić legat per praeceptionem - zabiera swoją rzecz przed podziałem spadku;

2. dla osób trzecich i pieniędzy ustanawiamy legat damnacyjny;

3. dla rzeczy spadkobiercy, która ma być wydana innej osobie ustanawiamy legat sinedi modo;

4. wyzwolenie niewolników - ograniczone do dwóch od lex Fufia Canina z 2 r. p.n.e.;

5. powołanie opiekunów dla niedojrzałych;

IV. Wady testamentu:

1. w razie nie wydziedziczenia córki przypadała jej 1/(ilość spadkobierców+1) część spadku;

2. w przypadku nie wydziedziczenia sui heredes i postronnych przypadała im ½ spadku;

3. w przypadku wydziedziczenia sui heredes i ustanowienia dziedzicem osoby obcej mogli wystąpić oni o obalenia testamentu z wniesieniem hereditas petitio lub querela inofficiosi testamentum; wnoszona w ciągu 5 lat, jeżeli sui heredes nie dziedziczyli zachowka - ¼, później (Justynian) 1/3 wartości majątku;

4. zachowek:

*wszyscy zstępni po równo - synowie i córki;

*gdy nie było dzieci to dziedziczyły wnuki - tylko ze strony zmarłych synów;

*gdy była sama córka to dziedziczyli jej synowie;

-od Justyniana testament mogły obalić tylko osoby, które w ogóle nie miały zachowku - innym przysługiwała actio ad supplendam legitimam o uzupełnienie zachowku;

V. Przy braku testamentu:

Ustawa XII Tablic:

1. Sui heredes (zstępni + żona jako agnacyjna córka);

2. Proximi agnati (krewni agnacyjni - osoby, które pozostawały pod wspólna władzą przodka: a) brat i matka będąca pod manus b) dzieci rodzeństwa);

3. Genitiles

po zmarłym wyzwoleńcu i emancypowanym synie: 1. zstępni 2. patron lub jego potomek

Dziedziczenie pretorskie:

1. Unde libri - wszystkie dzieci zmarłego, za zmarłych synów jego dzieci;

2. Krewni agnacyjni,

3. Krewni kognacyjni w linii męskiej i żeńskiej do 6 stopnia pokrewieństwa;

4. małżonkowie;

Nowele justyniańskie

1). zstępni

2). wstępni

3). rodzeństwo przyrodnie

4). inni krewni kognacyjni

4. Ustawodawstwo rzymskie.

1). lex Iunia (~Norbana) - 19 r. n.e. - powołanie kategorii Latynów Iuniańskich dla nieformalnych wyzwoleńców

2). lex Fufia Canina - 2 r. p.n.e. - ograniczenie ilości wyzwalanych niewolników

3). lex Aelia Sentia - 4 r. p.n.e. - ograniczenie wieku wyzwalającego i wyzwalanego

4). lex Iulia et Plautia Papiria - 90/89 r. p.n.e. - nadanie obywatelstwa mieszkańcom Italii

Constitutio Antoniana - 212 r. n.e. - nadanie obywatelstwa mieszkańcom Imperium

1. lex Iulia de adulteris coercendis - 18 r. p.n.e. - wprowadzenie karalności za adulterium i stuprum

2. lex Iulia de maritanidis ornibus - 18 r. p.n.e. - obowiązek małżeństwa 25-60 - 20-50 lat

3. lex Papia Popea - 9 r. n.e. - obowiązek posiadania dzieci

4. lex Falcida - 40 r. p.n.e. - zasada, że testator może rozdysponować w formie legatów ¾ majątku, a ¼ musi przypaść spadkobiercy - tzw. Kwarta falcydyjska

5. lex Scribonia - 50 r. p.n.e. - wyłączenie możliwości zasiedzenia służebności

6. lex Aquilia - 286 n.e. - przebudowa odpowiedzialności za wyrządzenie szkody majątkowej

7. lex Cornelia de iniuris - 81 p.n.e. - wprowadzenie odpowiedzialności kryminalnej za iniura

8. sc Tertullianum - ok. 130 n.e. - potwierdzenie przywileju Klaudiusza przyzwalającego na dziedziczenie przez matkę po jej zmarłych dzieciach;

9. sc Orfitianum - 178 n.e. - powołanie wszystkich dzieci do dziedziczenia po zmarłej matce

10. sc Iuventianum - 129 n.e. - uzależnienie odpowiedzialności pozwanego przez heres na drodze hereditas petitio od tego czy pozwany był posiadaczem w dobrej lub złej wierze

11. sc Trebellianum - 55 n.e. - uznanie, że w przypadku fideikomisu uniwersalnego podmiotem wszystkich powództw wg ius civile staje się fideikomisariusz

12. sc Pegasianum - 73 n.e. - zasada, że pretor może zmusić dziedzica do przyjęcia spadku obciążonego fideikomisem uniwersalnym - w przypadku dobrowolnego przejęcia dziedzicowi przypadała kwarta falcydyjska

5. Rzym w okresie cesarstwa.

I. Rozwój formy państwa:

Królestwo: 753-509 p.n.e.: Rzym i jego okolice, rządy królów, których znaczenie słabnie wraz z rozwojem Zgromadzeń Ludowych (comitia) i Senatu co prowadziło do rozszerzenia grona obywateli z prawami; reformy Serwiusza Tuliusza wprowadziły podział na klasy wg kryterium majątkowego oraz podział kraju na tribusy;

 

Republika: 509-27 p.n.e.: państwo o charakterze arystokratycznym, duża rola Zgromadzenia L. a od III wieku Senatu; system rządów z dwoma konsulami na czele, urzędnicy obierani przez Z.L. na 1 rok i przed nim odpowiedzialni, urzędy kolegialne; urzędnicy mieli potestas - określony zakres władzy i ci wyżsi (konsul, pretor, cenzor) swoje imperium - uprawnienia wojskowe, sądowe, prawo zwoływania Senatu i Z.L.;

-pretor: od 367 r.p.n.e z kompetencjami władzy sądowniczej w sprawach cywilnych - nie sądził ich, jedynie rozpatrywał pod względem formalnym - in iure; dla Rzymu preator urbanus, dla spraw między cudzoziemcami i między nimi a obywatelami preator peregrinus; powoływał sędziów;

-cenzor - ustalanie i rewidowanie listy członków Senatu;

-dyktator - powoływany na 6 miesięcy w obliczu zagrożenia zewnętrznego, skupiał pełnię władzy (Sulla w I w.p.n.e. otrzymał nieograniczoną, a Juliusz cezar w 44 p.n.e dożywotnią dyktaturę);

-trybuni ludowi - od 494 p.n.e., obowiązki polegały na ochronie interesów plebejuszy; mieli prawo zwoływania posiedzeń plebejskich, później Senatu, sprzeciwu wobec urzędników i uchwał Senatu; byli nietykalni;

-władzę na terenach podbitych sprawowali pretorzy i konsulowie a po wygaśnięciu ich mandatu sprawowali ją nadal jako prokonsulowie i propretorzy;

 

Pryncypat: 27 p.n.e. - 284 n.e.: początek wiąże się z panowaniem Oktawiana - zebrał pełnię władzy i rządził jako cesarz -princeps, zachowano instytucje republikańskie;

 

Dominat: 284-476: początek wiąże się z panowaniem Dioklecjana, zerwał z rzymskimi rozwiązaniami republikańskimi i ustali nowy porządek z dominującą rola cesarza; początek podziału na 2 (395), później 4 części.

 

II. Rozwój terytorialny:

*wojny punickie I faza 264-146: środkowe i południowe Włochy;

*wojny punickie II faza i w.p.n.e.: Sycylia 241, Sardynia 238, północne Włochy, wybrzeża M.Śródziemnego we Francji, Hiszpanii, płn. Afryce, Grecji 146, Małej Azji i Syrii;

*III faza: od 1 w.p.n.e.: Bliski Wschód (Egipt 30r.p., Mała Azja, Syria do Eufratu) oraz kraje europejskie (Galia 58-51, W.Brytania43, Tracja, i Dacja

 

III. Podstawy gospodarcze:

*wielkie latyfundia ziemskie - przejmowanie drobnych gospodarstw - próba zapobieżeniu procesowi przez reformy - m.in. Grakchów w 133 p.n.e.; od III w. n.e. nastąpił proces rozparcelowywania latyfundiów poprzez wydzielanie na nich działek i oddawanie ich pod uprawę kolonom, świadczących odpowiednie świadczenia na rzecz panów - było to związane ze zmniejszającą się liczba niewolników, organizowania przemysłu rzemieślniczego oraz ostateczne uzależnienie drobnych posiadaczy ziemskich od wielkich;

*miasta - ośrodki handlu, rzemiosła; rzemieślnicy zorganizowani w collegia; od III wieku pogrążały się w kryzysie wraz ze zmianami na wsi, rosnącym uciskiem fiskalnym, podporządkowaniem collegiów państwu;

 

IV. Ustrój społeczny:

Niewolni: kryterium wolności: stali poza prawem, traktowani na równi z rzeczą, był przedmiotem prawa a nie podmiotem, z upływem czasu liberalizowano system dozwalając na wyzwalanie chłopów - duża rola instytucji kolonów - półwolnych przywiązanych do uprawianej ziemi;

Nieobywatele (peregrini): kryterium etniczne: pełnię praw posiadali tylko obywatele, dla nieobywateli były one ograniczone w zależności od przynależności klasowej; za republiki utrwalił się podział na: 1)obywateli - Rzym i okolice, 2) Latynów - Italia, 3) peregrynów - podbite prowincje; od I wieku zatarła się różnica pomiędzy 1. A 2. Grupą a od III pomiędzy wszystkimi (edykt Karakalli z 212r.);

Warstwy społeczne: kryterium nierówności społecznej: początkowo patrycjusze - arystokracja rodowa i plebejusze; później wyróżniono 3 stany:

1. senatorski - ordo senatorius,

2. ekwicki - eqiutes, i

3. plebejski; dwa pierwsze tworzyły klasę uprzywilejowaną (posiadłości, niewolnicy; w ostatnie fazie podział był dwustopniowy:

1)szlachetniejsi - honestiores - senatorowie, latyfundziści, ekwici, część urzędników,

2) pośledniejsi - humiliores -ubożsi mieszkańcy wsi i miast;

 

V. Ustrój społeczny doby pryncypatu:

Wprowadzony przez Oktawiana, polegał na przekazaniu mu przez Senat najwyższych funkcji państwa republikańskiego, różnego rodzaju tytulatury - ojciec ojczyzny, pierwszy w Senacie, Augustus - wspaniały, oraz po Juliuszu Cezarze Cezar;

Podstawa prawną władzy Oktawiana stanowiły uprawnienia:

1. z racji przyznanego imperium prokonsularnego - nieograniczona władza w prowincjach, dowództwo nad wojskiem, sprawy zagraniczne;

2. władza trybunacka - dysponował uprawnieniami zarezerwowanymi wcześniej trybunom; dała mu nietykalność, prawo zwoływania Sejmu i przewodniczenia jemu, inicjatywy ustawodawczej i prawo weta;

3. jako najwyższy kapłan mógł wkraczać w sprawy religijne;

Dalsze umacnianie pozycji cesarza:

-I w n.e. - wprowadzenie boskiego kultu władcy i traktowanie obrazy cesarza jako ciężkiego przestępstwa;

-III w - przejecie całości ustawodawstwa przez cesarzy;

 

VI. Ustrój społeczny w dobie dominatu:

Ustrój wprowadzony przez Dioklecjana (284-305), który wprowadził absolutna władzę, połączył kult cesarza z kultem boga i zniósł lub zredukował do minimum wszystkie instytucje republikańskie;

Podział państwa:

1. 286 podzielenie się władzą z Maksymilianem, 293 - dobór 2 nowych cezarów, - powstał system tetrarchii (czwórrządów),

2. 309 śmierć Dioklecjana walki pomiędzy cezarami (6) - wygrana Konstantyna i przeniesienie stolicy do Konstantynopola

3. 395 - śmierć Teodozjusza - trwały podział imperium na wschód i Zachód;

Zarząd państwem: oparty na centralizmie i biurokratyzmie, palowanym podziale kraju i uzależnionej hierarchii urzędników;

-najwyższym organem centralnym był Św. Konsystorz o charakterze najw. Rady cesarskiej i najw. Sądu w skład, którego wchodzili urzędnicy kierujący resortami;

Zarząd lokalny:

• podział Dioklecjana na diecezje z wikariuszami obejmujące po kilka prowincji (dalej były okręgi),

• później Konstantyn wprowadził 4 prefektury nad diecezjami;

• na czele prowincji stali prezesi lub sędziowie;

Sądownictwo: pokrywało się z organizacją zarządu lokalnego z cesarzem na czele; wykształcił się system apelacji;

Chrześcijaństwo:

1. do edyktu mediolańskiego Konstantyna z 313 r: nietolerancja wobec chrześcijan, cesarz jako najwyższy kapłan i bóg;

2. Edykt mediolański - wprowadzenie ogólnej tolerancji i równouprawnienia wszystkich wyznań;

3. edykt Teodozjusza z 392 - wprowadzenie pełnej nietolerancji wobec kultu pogańskiego

4. 313 - uzyskanie przez Kościół osobowości prawnej;

5. hierarchia kościelna V w.: biskup rzymski (papież) - metropolici )biskupi ze stolic prowincji) - biskupi ze stolic okręgów

 

VII. Źródła prawa rzymskiego:

1. ius civile - prawo rzymskie prywatne;

2. ius gentium - prawo ludów, w stosunkach z cudzoziemcami;

3. ius honorarium - prawo pretorskie

4. monarchia - prawo zwyczajowe; republika - ustawodawstwo Z.L. i pretorskie edykty; pryncypat - Senat i cesarz; dominat - cesarz;

5. patrz źródła prawa rzymskiego w Prawie Rzymskim;