HISTORIA

FILOZOFII

ROK I

SEMESTR I

ZAKRES FILOZOFII

• nauka, która daje pogląd na świat,

• zakres ma największy - pojęcia najogólniejsze,

• nauka o tym, co dla ludzkości najważniejsze i najcenniejsze.

DZIAŁY FILOZOFII

podział z IV wieku przed

Chrystusem dokonany przez FILOZOFIA

Greckich uczonych

z Akademii o bycie o poznaniu o wartościach

platońskiej

metafizyka ontologia epistemiologia gnozeologia aksjologia

teoria poznania krytyka poznania etyka estetyka

kosmologia analizuje przebieg ocenia wyniki traktuje o warto- bada wartości

nauka o przyrodzie poznania poznania ściach moralnych estetyczne

logika formalna metodologia filozofia prawa filozofia sztuki

psychologia

nauka o duszy

teologia

nauka o Bogu podział

Greków

FIZYKA LOGIKA ETYKA nowszego

pochodzenia

POWSTANIE NAZWY “FILOZOFIA”

• z greckiego “miłość mądrości”, bezinteresowność w poznawaniu istoty rzeczy,

• wcześniej oznaczała: mądrość, wiedzę, wykształcenie,

• pierwszy tej nazwy użył Pitagoras dla wyrażenia, że mądrość jest rzeczą boską, a jedynie jej miłość jest dostępna dla ludzi (jest to zapewne legenda),

• Platon rozdzielił wiedzę o zmiennych zjawiskach od wiedzy o zmiennym bycie,

• Platon filozofią nazwał tylko wiedzę o bycie,

• co zapoczątkował Platon ujął systematycznie Arystoteles,

• wyodrębnił filozofię pierwszą (najogólniejsze właściwości rzeczy) o bycie jako takim i szukał dlań pierwszych zasad i przyczyn.

FILOZOFIA EUROPEJSKA I JEJ OKRESY (25 wieków rozwoju)

• filozofia średniowieczna korzystała ze starożytnej, nowożytna ze średniowiecznej,

• najważniejsza granica epok to powstanie filozofii chrześcijańskiej, która wprowadziła nową postawę wobec życia i świata,

• tak więc filozofia rozpada się na 2 ery:

starożytność,

chrześcijaństwo.

• jednak zanim wkroczyła chrześcijańska przez 4 wieki - współistnienie - ujemna strona,

• inny podział:

filozofia: starożytna, średniowieczna, nowożytna

starożytna VII wiek - Vi wiek przed Chrystusem,

średniowieczna do XIV wieku (XV wiek),

nowożytna XV wiek - XIX wiek,

współczesna XIX wiek - XX wiek.

• część wspólna 3 okresów:

okres rozwoju,

okres krytyki i oświecenia,

okres systemów i szkół.

FILOZOFIA STAROŻYTNA

• jest to filozofia Grecka,

• przyczyny rozwoju filozofii w Grecji:

• uboga ziemia,

• otoczeni morzami - brak wojen,

• duża ilość małych państw - różnorodność kulturowa.

początek pracy nad filozofią - VII wiek, IX wiek powstają arcydzieła filozoficzne - podstawa filozofii europejskiej.

1. OKRESY

• najbogatszy okres - okres klasyczny (IV wiek przed Chrystusem),

• ten okres był poprzedzony przez 2 okresy:

okres filozofii przyrody,

okres zagadnień humanistycznych.

• po okresie klasycznym powstały szkoły, gdzie walczyły ze sobą teorie filozoficzne,

• konkretnie:

VI -V wiek przed Chrystusem - powstanie filozofii, kosmologiczny charakter,

okres oświecenia starożytnego - filozofia humanistyczna (V wiek przed Chrystusem),

IV wiek okres systemów starożytnych (po okresie oświecenia) - okres klasyczny, szczytowy,

okres szkół starożytnych - uprzywilejowane zagadnienia etyczne (III - I wiek przed Chrystusem),

okres synkretyczny o charakterze religijnym (I wiek przed - V wiek po Chrystusie).

2. ŹRÓDŁA

• nasza znajomość filozofii greckiej ma luki,

• w większych rozmiarach mamy tylko pisma Platona i Arystoteles,

• innych znamy tylko ze sprawozdań i cytatów znajdujących się w:

• pismach filozofów: Platona, Arystotelesa, Cycerona, Seneki,

• niektórzy ojcowie kościoła: Justyn, Orygenes, Hipolit - zwalczając pogańską filozofię dostarczyli o niej informacji,

• pismach starożytnych historyków filozoficznych ze szkoły Arystotelesa - biografie przedstawiające żywoty i poglądy filozofów.

POPRZEDNICY FILOZOFÓW

• gdy w Grecji zaczynała się filozofia nauki szczegółowe nie istniały,

• Grecy posiadali już źródła filozofii greckiej:

a) wierzenia religijne (poeci kosmogoniczni):

• religia Greków powstała z poczucia niemocy i potrzeby pomocy,

• w zjawiskach Grecy widzieli potęgi wyższe od człowieka,

1. poetycka koncepcja religii - mitologia Olimpu (bogów stworzyła poezja epicka). Religijne tematy interpretowano dworskimi i rycerskimi obyczajami. Z tym filozofia nie miała nic do czynienia.

2. wierzenia religijne z potrzebami moralnymi stworzyły myśl o trwaniu duszy, o sprawiedliwości, karze, pozagrobowej nagrodzie - to przeniknęło do filozofii,

3. religia przez mity (chęć poznania), chciała tłumaczyć arche i inne.

⇒ mity łączyły się w całości i tworzyły kosmogonie - wyjaśniającą jak powstał świat - z tego korzystała filozofia,

⇒ była to również teogonia - skąd się wzięły bóstwa,

⇒ najtrudniejsze było jednak wytłumaczenie arche - jedni uważali, że na początku był chaos i z tego wyrosła harmonia, inni że początkiem był mądry i dobry Zeus.

b) umiejętności praktyczne - od innych ludów (technicy):

• umiejętność prowadzenia rachunków - handel (od Chaldejczyków),

• umiejętność mierzenia przestrzeni - rolnictwo (od Egipcjan),

• umiejętność leczenia chorób, choć nie znali ich przyczyn,

• były to umiejętności czysto praktyczne bez rozumienia przyczyn.

c) reguły życiowe (MĘDRCÓW):

• zbierali je z zamiłowaniem - szczególnie w VII wieku, gdy skończył się model życia prostego, a nowy nie był jeszcze ukształtowany,

• koniec VII wieku do połowy VI wieku - okres 7 MĘDRCÓW (wymyślających maksymy),

• nie byli to filozofowie, lecz działacze,

• mądrość ich wszystkich sprowadziła się do jednego - umiar jest najlepszy, rozkosze są śmiertelne, cnoty nieśmiertelne.

PIERWSZY OKRES FILOZOFII STAROŻYTNEJ

(do V wieku przed Chrystusem)

1. CHARAKTER OKRESU

• filozofia kosmologiczna,

• próba interpretacji zjawisk,

• okres ten skończył się, gdy rozpoczął się ZŁOTY WIEK KULTURY GRECKIEJ - stolica przeniosła się do ATEN - była to stolica filozofii.

2. OŚRODKI FILOZOFII

• filozofia - VII, VI wiek - powstała w koloniach greckich - koloniach jońskich,

• później ośrodek przeniósł się do Italii i Sycylii (wojny wyniszczyły Jonię),

• filozofia jońska nawiązywała do przed filozoficznych umiejętności, italska - charakter empiryczny, do mitów religijnych - charakter spekulatywny.

3. STANOWISKA FILOZOFICZNE - charakter joński

A. jońscy filozofowie przyrody - Tales. Z nich wyszli Heraklit i eleaci (wielość),

B. Heraklit odmienne poglądy choć wyszli z tej samej szkoły jońskiej (jedność) PRĄD

C. eleaci JOŃSKI

D. Anaksagoras, Empedokles i atomiści, chcieli pogodzić Heraklita i eleatów

- najdojrzalsze teorie,

E. pitagorejczycy PRĄD ITALIJSKI

TALES i początek filozofii - “OJCIEC FILOZOFII GRECKIEJ”

W VI wieku dokonał przejścia od mitów i umiejętności do nauk (zadał pytanie: Nie jak, ale dlaczego tak się dzieje).

• PRZEJŚCIE OD UMIEJĘTNOŚCI DO NAUKI

• znał sposób mierzenia wysokości piramid i odległości okrętów na morzu,

• przepowiedział zaćmienie słońca (nie umiał tego uzasadnić) w 585 roku,

• posiadał w zakresie matematyki i astronomii umiejętności, ale nie wiedzę naukową,

• umiejętność (obserwacja i wnioskowanie), nauka (porządkowanie w twierdzenia za pomocą pojęć),

• nauka - prawdy interesujące same przez się, umiejętności - prawdy praktyczne,

• zajmował się praktyką, ale z czasem zajął się nauką - filozofią.

• PRZEJŚCIE OD MITOLOGII DO NAUKI

• WSZYSTKO JEST Z WODY, Z WODY POWSTAŁO I Z WODY SIĘ SKŁADA (jest WODĄ),

• wcześniej myślano podobnie, ale inaczej: WSZYSTKO POWSTAŁO DZIĘKI BÓSTWOM WODY,

• nie rozpatrywał co było przed światem, lecz jaki był początek świata - to było pierwsze zagadnienie jego filozofii,

• uważał, że świat z czasem powróci do swojej pierwotnej postaci,

• wybrał wodę bo według niego z niczego nic nie powstanie.

• PIERWSZE ZAGADNIENIA FILOZOFICZNE

• przedmiotem jego dociekań była przyroda (fizjologia - biol. Nauka o czynnościach organizmów żywych),

• interesował się jej początkiem: JAKI BYŁ PIERWOTNY RODZAJ CIAŁ, Z KTÓRYCH ROZWINĘŁA SIĘ PRZYRODA ?

• uważali, że siła nie jest oddzielona od materii, i że jest jej pierwszym przymiotem,

• zdolność poruszania się pojmowali jako objaw życia i duszy,

• byli HILOZOISTAMI (uważali, że życie jest nieodłączne od materii - woda jest dynamiczna, obdarzona siłą),

• rozumował: TO CO ŻYJE - ŻYJE WILGOCIĄ, MARTWE WYSYCHA, ZARODNIKI SĄ WILGOTNE, A POKARM SOCZYSTY.

• ZNACZENIE TALESA

• nie znalazł wielkiego poklasku,

• jego uczniami byli: Anaksymander, do którego nawiązywali Anaksymenes i Heraklit - Tales więc był uważany przez Greków za przywódcę ich filozofii,

• zasługa Talesa nie polega na daniu odpowiedzi, lecz na postawieniu pytania przy rezygnacji z mitologii.

JOŃSCY FILOZOFOWIE PRZYRODY

• Anaksymander napisał pierwsze dzieło filozoficzne: “O przyrodzie”,

• Anaksymenes napisał proste dzieło: “O przyrodzie”. Miał się do Anaksymandra jak fizyk do metafizyka.

1. POGLĄDY ANAKSYMANDRA

• “ZASADA” i “NATURA”

• dopiero Anaksymander użył terminu ARCHE,

• twierdził, że: Tales szukał materii, która była na początku, ale przestała istnieć, bo przerodziła się w inne. Anaksymander szukał materii, która skoro była, to jest i będzie.

• pierwotne własności rzeczy pojmował jako trwałe - arche stała się dla niego nie tylko początkiem, ale “zasadą” rzeczy,

• tak samo przekształcił słowo natura - przyroda

a) najpierw - natura: to co się staje, rozrasta i rozradza,

b) później - natura: to co jest w rzeczy niezmienne, co w niej jest i będzie,

• zmienne zjawiska posiadają niezmienna naturę - zjawiska są dostępne zmysłom, przypadkowe, a natura jest ukryta, konieczna,

• najwyższą doskonałością była natura z jej koniecznością.

• BEZKRES - poprawił Talesa: WODA Z NATURY JEST OGRANICZONA, NIE MOŻE Z NIEJ BYĆ NIESKOŃCZONA ILOŚĆ BYTÓW.

• Anaksymander za zasadę (arche) rozumiał nie żaden żywioł, ale jakąś naturę bezgraniczną,

• widział jak jeden żywioł przeradzał się w drugi, więc odrzucił przyjęcie któregoś jako zasady, lecz przyjął coś poza nimi,

• inni jońscy filozofowie za pierwotną materię uważali (wybierali), materię spośród znanych im gatunków,

• zasadą Anaksymandra był BEZKRES - istniał na początku ze swoją bezgranicznością i nieokreśloną jakością i istnieje nadal, a tylko traci swą nieokreśloność w miarę tego jak kształtuje się z niego natura,

• zasadą musi być nieograniczony bezkres, inaczej przyroda nie mogłaby nieustannie się rozwijać,

• doszedł do tego nie na zasadzie Talesa (obserwacji), lecz na dedukcji (wnioskowania).

• POWSTANIE PRZYRODY

• przyroda powstaje z bezkresu - ALE JAK ? JAK PRZEKSZTAŁCA SIĘ MATERIA?

• wszystko powstaje przez wyłanianie się przeciwieństw, a nie przez przemianę żywiołów (inni milezyjscy),

• w bezkresie współistniały wszelkie przeciwieństwa, w przyrodzie są oddzielone. Oddzieliły się w procesie powstawania przyrody - wyłanianie się przeciwieństw,

• powoduje to ruch (według hilozoistów jest on nieodłączny od materii),

• Anaksymander jako pierwszy tłumaczył powstanie świata bez oparcia na mitach i bóstwach. Najpierw wydzieliły się zimno i ciepło, które wytworzyły różne stany skupienia. Zaczynając od ziemi (najgęstsza), przez wodę, powietrze i lotny ogień. Ziemia jako najcięższa “ustawiła” się pośrodku i została centrycznie otoczona coraz lżejszymi sferami. Ciała niebieskie powstały, gdyż rozerwała się zewnętrzna ognista część ziemi.

2. POGLĄDY ANAKSYMENESA - uczeń Anaksymandra

• ZMODYFIKOWANE ZASADY PRZEZ ANAKSYMANDRA

• zachował zasady nauczyciela - ruch jest wieczny, świat bezkresny,

• jednak jako bezkres uznał powietrze - zdawało mu się nieskończone,

• przez łatwą zmienność powietrza uznał, że wszystko mogło z niego powstać,

• dusza jest tchnieniem - utrzymuje życie, tak jak powietrze.

• ZASTOSOWANIE ZASADY

• powietrze przez zmianę gęstości staje się nawet kamieniem,

• umocniło to teorię jedności przyrody - wszystko powstało z powietrza,

• przyczyną zmian gęstości powietrza był ruch,

• twierdził, że ziemia jest płaska jak stół, gwiazdy są ogniste.

WPŁYW FILOZOFÓW JOŃSKICH

• znalezienie arche pozostało najważniejsze.

HERAKLIT (VI, V wiek)

POGLĄDY

• OGIEŃ JAKO ZASADA

• ogień staje się morzem, powietrzem, ziemią i znów ogniem.

• ZMIENNOŚĆ RZECZY

• stwierdził, że zasadniczą cechą przyrody jest jej zmienność,

• obrazem tego jest płynąca rzeka,

• natura jest ciągłym umieraniem i rodzeniem się,

• nie ma rzeczy o stałych własnościach, nie ma bytu - jest tylko stawanie się - heraklityzm lub weriabilizm,

• WZGLĘDNOŚĆ RZECZY

• istnieje na świecie brak wyraźnych granic między przeciwieństwami: młodość-starość, dzień-noc, są więc tym samym - mają taką samą osnowę,

• wszechświatu nikt nie stworzył - jest on i będzie zawsze.

• ROZUMNOŚĆ ŚWIATA

• jedyną stałością dla Heraklita była zmienność, stały jest porządek przemiany,

• człowiekiem rządzi rozum - wszechświatem też. Rozum jest siłą kosmiczną, w której człowiek ma tylko swój udział,

• myśl o równości i zmienności świata były jego największymi koncepcjami.

• REFLEKSJE EPISTEMOLOGICZNE I ETYCZNE

• pierwszy filozof humanista,

• krytycznie odnosił się do poznania zmysłowego,

• uznawał moralność tłumu i moralność mędrca.

• ZNACZENIE HERAKLITA

• twórca powszechnej zmienności i rozumności świata,

• humanista.

PARMENIDES i szkoła elejska (kolonie greckie - IV i V wiek)

• doktryna przeciwna Heraklitowi zaprzeczająca zmienności świata i widząca w stałości naczelną cechę bytu,

• poprzednikiem szkoły był Ksenofanes. Wyszedł ze środowiska jońskiego i stanowił łącznik między szkołą jońską, a elejską,

• stworzył doktrynę, którą rozwinął Parmenides.

Poprzednik - KSENOFANES (ziemia - bóstwo)

• był uczniem Anaksymandra,

• jego głównym zainteresowaniem nie była przyroda, lecz bóstwo o którym twierdził, że jest jedno,

• zwalczał politeizm. Świat posiada boską siłę w sobie, nie potrzebuje bóstwa z zewnątrz.

PARMENIDES

• TEZA NACZELNA

• uznawał za Heraklitem, że przeciwieństwa są zawarte w zjawiskach - twierdził jednak inaczej niż Heraklit, że skoro przeciwieństwa się znoszą, nie mogą być prawdziwym obrazem bytu,

• Heraklit mówił: “Przyroda nieustannie zmienia własności”, Parmenides dodawał: “Nie można rzec że przyroda jest, lecz że się staje”,

• na to co patrzymy nie można mówić “byt”, na to co może przestać istnieć.

• TEORIA BYTU - ZERWANIE Z HILOZOIZMEM

• byt jest, a niebytu nie ma,

• byt nie ma początku - Bo z czego miałby powstać?- tylko z niebytu, a niebytu nie ma,

• nie może też mieć końca (z tej samej racji)- jest więc wieczny,

• jest ciągły, bo każda przerwa byłaby niebytem,

• jest nieruchomy i niezmienny - bo mógłby zmienić się tylko w niebyt,

• jest niepodzielny - bo części bytu musiałyby być niebytem,

• jest więc stały i jeden,

• było to zerwanie z hilozoizmem Jończyków. Jednak ci mówili o bytach materialnych, a on o abstrakcyjnym, nieśmiertelnym w tych czasach. Jednak tego nie rozróżniano.

• teoria Heraklita była zgodna z obserwacją. Parmenides uważał, że nie zjawiska, lecz wyniki rozumowania dają faktyczny obraz bytu. Obraz bytu więc był odmienny od zjawisk - dualizm (dwoistość, równoczesne istnienie dwóch zjawisk, sił, substancji).

• METODA DEDUKCYJNA

• Parmenides odrzucał doświadczenie - stawiał na dedukcję (wnioskowanie),

• obraz niezmiennego bytu wytworzony przez dedukcję nie odpowiadał zmiennością zjawisk - precedens (rozstrzygnięcie jakiejś sprawy służące za przykład przy załatwianiu spraw podobnych).

• POSTAWA EPISTEMOLOGICZNA

• Skąd wiemy, że niebytu nie ma? Bo nie można nawet o nim myśleć, ani go wypowiedzieć, ani pomyśleć o tym.

• tym samym jest rzecz i myśl której rzecz dotyczy, nie można znaleźć myśli bez odpowiadającej jej rzeczy - jedność myśli i bytu,

• utożsamił byt z myślą, a nie ze spostrzeżeniami.

Szkoła PARMENIDESA

1. MELLISSOS

• mówił o bycie, że jest:

1. wieczny,

2. nieskończony przestrzennie,

3. jedyny,

4. niezmienny,

5. nie doznający bólu.

2. ZENON z ELEI (najwybitniejszy)

• nie tyle zdobywał prawdy, lecz bronił już zdobyte,

• bronił eleackiej jedności i niezmienności bytu,

• atakował najprostsza formę zmiany - ruch:

a) tzw. dychotomia: ciągle połowa drogi - nie można tego pokonać, w skończonym odcinku czasu - ruch nie istnieje,

b) tzw. Achilles: nie dogoni żółwia, bo goniący musi dojść zawsze do miejsca z którego wyszedł goniony - ten posunął się naprzód i tak będzie zawsze,

c) tzw. strzała: strzała w danej chwili nie porusza się. W każdej chwili swego lotu stoi.

d) tzw. stadion: przedmioty poruszają się z różną prędkością względem różnych punktów odniesienia. Prędkość jest więc jednocześnie większa i mniejsza - nie może istnieć taka sprzeczność.

• argument przeciw poznaniu zmysłowemu - ziarno spadające na ziemię nie wydaje dźwięku, więc worek też nie powinien go wydać, a tak jest,

• posługując się nieciągłymi wielkościami czasu, przestrzeni, ruchu, chciał odtworzyć całość i ciągłość - paradoks (rozumowanie pozornie poprawne, lecz prowadzące do sprzecznych wniosków).

3. Szkoła megarejska (śladem ZENONA)

• kłamca: jeżeli kłamca mówi, że kłamie, to zarazem kłamie i mówi prawdę,

• Elektra: o Orestesie Elektra wie, że jest jej bratem, ale gdy zasłonięty stanął przed nią, Elektra nie wie tego, co wie,

• łysina: kiedy zaczyna się łysina, na pewno nie po utracie jednego, czy dwóch włosów,

• rogacz: rogów nie zgubiłeś, a czegoś nie zgubił, to posiadasz, więc posiadasz rogi.

EMPEDOKLES

⇒ uprawiał wyłącznie filozofię przyrody,

⇒ usiłował elementy eleackie zaszczepić do jońskiej tradycji,

• TEORIA MATERII

• myśl Parmenidesa: “Nic nie może powstać z tego czego nie ma, i nie może zginąć to co jest”. Empedokles uznał to za pewnik, ale stosował to tylko do prostych składników rzeczy - rzeczy złożone uważał za powstające i ginące,

• przyjął 4 składniki świata: (Tales) woda, (Anaksymenes) powietrze, (Heraklit) ogień, (Ksenofanes i inni) ziemia - nazwał je korzeniami wszechrzeczy,

• przyjął pojęcie pierwiastka.

• TEORIA SIŁ

• Dlaczego żywioły się łączą i rozłączają?

• wpływ eleackiej nauki o zmienności i nieruchomości materii, którą mógł zmienić tylko ruch (siła) zewnętrzna - poszukiwał jej,

• uznał 2 główne siły i zmianę przewagi między nimi:

miłość

niezgoda

• uznał 4 okresy świata:

pierwotny, nie działa żadna siła, żywioły (4) znajdują się w harmonii,

działanie niezgody, której wynikiem jest:

stan mieszania żywiołów i chaosu, a później:

okres “miłości”, która łączy podobne z podobnym.

• TEORIE BIOLOGICZNE I PSYCHOLOGICZNE

• mówił, że rośliny były przed zwierzętami - ewolucja,

• proces postrzegania - podobnym widzimy podobne: ziemią widzimy ziemię, wszystkie żywioły muszą znajdować się w oku,

• zbudował naukę o temperamentach.

ANAKSAGORAS

• TEORIA MATERII

• tak jak u Anaksagorasa i Parmenidesa - to co jest, nie może przestać być,

• składniki świata są niezmienne, ale łącząc się tworzą zmienne układy,

• powstawanie jest mieszaniem się, a znikanie rozdziałem,

• pytał jednak Empedokles: Jak włos może powstać z czegoś, co nim nie jest?

• według Empedoklesa rzeczywistość miała 4 składniki, według Anaksagorasa miała ich tyle, ile jest odrębnych jakości,

• te niezliczone składniki nazwał zarodkami, lub rzeczami,

• we wszystkim jest część wszystkiego: jedząc chleb odżywiamy muskuły i kości. A więc muszą one być w chlebie. Chleb jest z rośliny, więc wszystkie te składniki muszą być w roślinie. Roślina odżywia się żywiołami, więc wszystko to musi być zawarte w żywiołach, które Empedokles uważał za niepodzielne,

• nie ma kresu podzielności - pogląd infinistyczny dopatrujący się nieskończoności w przyrodzie,

• zarzut: Jeśli w każdej rzeczy są wszystkie inne, to dlaczego np. chleb nazywamy chlebem.

Odpowiedź: Nazywamy według tego, co przeważa.

• zachował wzięte z eleatyzmu zaufanie dla zmysłów.

• TEORIA DUCHA

• tak jak Empedokles oddzielił siłę do materii,

• duch dokonał impulsu w materii, który to impuls wywołał lawinę i świat zaczął się toczyć,

• widział rozumność w naturze - nie mogła więc być to siła mechaniczna, lecz duchowa,

• podobnie myślał Heraklit, lecz Anaksagoras uznał, że duch nie jest częścią świata, lecz jest poza i ponad nim,

• pojmował jednak ducha (jak Grecy), jako najdoskonalszą materię,

• uznał, że duch poruszył świat i od tego czasu przestał działać.

• TEORIA POSTRZEGANIA

• postrzegamy nie to, co do nas podobne, lecz przeciwnie: to co jest ciepłe jak my nie odczuwamy.

DEMOKRYT i atomiści

• atomizm - najdojrzalszy twór greckiej filozofii przyrody (wczesnej),

• materialistyczny pogląd na świat.

• ATOMISTYCZNA TEORIA MATERII

• atomiści stworzyli teorię sprawdzania przez zasady, a sprawdzania przez doświadczenie,

• materia składa się z atomów (odpowiednik żywiołów i zarodków), cząstek niepodzielnych, które są niezmienne, ale poruszając się w przestrzeni wytwarzają zmienny obraz świata,

• 4 tezy atomistów:

przyroda składa się z atomów,

atomy posiadają własności ilościowe, a nie jakościowe,

własnością atomów jest ruch, który nie był im nadany przez czynnik zewnętrzny,

atomy znajdują się i poruszają w próżni (gdyby nie było próżni, nie byłoby pustego miejsca do poruszania się atomów).

• przyroda była różnorodna, ruchoma nieciągła.

• SUBIEKTYWISTYCZNA TEORIA POSTRZEŻEŃ

• atomy posiadają tylko własności matematyczne, a nie zmysłowe,

• istnieją tylko atomy i próżnia: gdy czujemy ciepło, to jest to tylko subiektywne odczucie,

• postrzeżenia przestały być obrazem rzeczywistości, a stały się obrazem stanu umysłu,

• wiedza prawdziwa (dyktowana przez rozum), i ciemna ( dyktowana przez zmysły),

• głosił hasło doświadczenia, ale nie zmysłowego, lecz rozumnego.

• PROGRAM PRZYCZYNOWEJ NAUKI

• skutek musi mieć przyczynę,

• przyczyna jednak jest często przypadkowa, odrzucali rozumne kierowanie światem,

• rozum mieli za ważną, ale tylko ludzka władzę,

• duszę traktował jak ciało, zjawiska psychiczne jako ruch atomów,

• dusza składa się z atomów, tylko szczególnie drobnych.

• ETYKA

• najważniejszym dobrem jest zadowolenie, a środkiem pozyskania go - rozum,

• zadowolenie to stan harmonii, ciszy,

• rozum powinien panować nad namiętnościami.

Pitagorejczycy (filozofia italijska - V / VI wiek)

• LICZBA JAKO ZASADA BYTU

• twórca świata jest liczba - widzieli jej potęgę,

• teoria ta była wynikiem:

a) zajmowania się matematyką,

b) proporcja i harmonia zależne są od liczb,

• nie rozumieli liczby jako abstrakcji, lecz jako przestrzenną wielkość,

• rozumieli liczbę jako realną siłę w przyrodzie.

• DWOISTOŚĆ BYTU

• liczba była formą: forma musi istnieć z czymś do formowania. Tym czymś była przyroda.

• za ciało doskonałe mieli kulę (pojmowali świat jako kulę).

• ODKRYCIA

• stwierdzili, że planety i gwiazdy mają swoje orbity i porusza je nie powietrze, lecz tkwiąca w nich siła,

• uznali, że wszechświat jest harmonią, a nie dziełem przypadku,

• stwierdzili, że ziemia krąży wokół idealnego środka systemu planetarnego,

• ustalili, że przyczyną dźwięku jest ruch,

• oni dali nazwę kosmos - ład.

DRUGI OKRES FILOZOFII STAROŻYTNEJ

okres oświecenia i systemów starożytnych

(V - IV wiek przed Chrystusem)

WSTĘP

• ośrodek życia umysłowego przeniósł się z kolonii do macierzy - ATEN,

• od teraz zaczęto interesować się nie przyrodą - jak dotychczas - ale człowiekiem,

• pierwszymi wyrazicielami tej przemiany byli sofiści i Sokrates, później dopiero Platon i Arystoteles,

• pierwsi do końca byli humanistami, Platon a zwłaszcza Arystoteles pod koniec życia łączyli filozofię człowieka z dawną filozofią przyrody,

• to spowodowało podział:

a) okres humanistycznego oświecenia: sofiści i Sokrates

b) okres systematyczny: Platon i Arystoteles OKRES KLASYCZNY

• wcześniej filozofia była wiodącą nauką, teraz rozwinęła się: medycyna, matematyka, historia itd.,

• wyrazicielami nowej epoki byli:

sofiści - Protagoras,

Sokrates,

uczniowie sofistów i Sokratesa: cynicy i cyrenaicy,

Platon,

Arystoteles.

PROTAGORAS i sofiści

Sofiści

• nie byli filozofami z zawodu, nie tworzyli szkoły, pierwsi dali wyraz nowym prądom,

• z zawodu byli wychowawcami i nauczycielami życia publicznego,

• uczyli młodzież i dorosłych mówić i działać - kładli nacisk na wykształcenie,

• byli na wpół profesorami, na wpół dziennikarzami - musieli orientować się w duchu czasu,

• stanowili elitę intelektualną Grecji,

• jednak z czasem Grecy sprzeciwiali się im - zarzuty:

a) uczą za pieniądze - poniżenie pracy umysłowej,

b) ucząc burzą wiarę i tradycję.

• wyraz sofista początkowo znaczył “uczony”, później - “pseudouczony”,

• sofistyka stała się synonimem (wyraz bliski znaczeniowo innemu wyrazowi) erystyki (rozumowanie, które dla stwarza pozory prawdy dla fałszywego twierdzenia),

• naprawdę sofiści nadużywali dialektyki zapoczątkowanej przez eleatów, ale wówczas każdy tak czynił,

• w XIX wieku zrehabilitowano sofistów.

PROTAGORAS

• najwybitniejszy sofista, mniej badacz, bardziej nauczyciel

• NOWY STOSUNEK DO NAUKI

• naukowe badania pod względem metody i przedmiotu sofistów były nowego typu:

A. pod względem przedmiotu

• dotychczas przyroda, teraz zwrot ku humanizmowi,

• dialektyka (sztuka prowadzenia dyskusji i dochodzenia do prawdy przez porównywanie przeciwstawnych stanowisk),

retoryka (sztuka przemawiania; krasomówstwo),

polityka (sztuka lub nauka rządzenia państwem),

etyka (nauka o moralności),

• badano język,

• badali “obyczaje”, to co dziś nazywa się kulturą (1. całość materialnego i duchowego dorobku ludzkości. 2.ogłada, takt).

B. pod względem zadań stawianych nauce

• szukano wiedzy dla celów praktycznych (wcześniej dla wiedzy),

• nie chodziło im o to co prawdziwe, lecz o to co skuteczne.

C. pod względem metody

• metoda dedukcyjna, badania empiryczne,

• powstanie terminu doświadczenia w sensie:

a) obserwowanie jakie zjawiska występują łącznie,

b) wnioskowanie z jednego z nich o drugim

• MINIMALISTYCZNA TEORIA POZNANIA

• wcześniej filozofowie stawiali maksymalne wymagania co do poznania: powszechność, obiektywność, pewność,

• teraz minimalizm: teorie były wyrazem nieufności do wiedzy, ich opinia o zdolnościach poznawczych człowieka była ujemna - uważali, że wiedza ludzka nie sprosta tym wymaganiom,

• czworaki pogląd na poznanie:

prawdę poznajemy dzięki zmysłom (sensualizm -filoz.- pogląd według którego głównym źródłem poznania i wiedzy są wrażenia zmysłowe),

nie ma prawdy powszechnej - dla każdego jest inna (relatywizm -filoz.- pogląd głoszący, że wszelkie wartości (prawda, fałsz; dobro, zło) i normy (moralne, estetyczne) mają charakter względny),

prawda jednego ma przewagę nad prawdą drugiego o ile jest bardziej praktyczna (praktycyzm),

pewne jednak prawdy na zasadzie umowy uchodzą za powszechne (konwencjonalizm).

• SENSUALIZM I RELATYWIZM

• poznanie skoro oparte jest na spostrzeżeniach jest względne,

• przyczyna względności postrzeżeń tkwi w postrzeganej rzeczywistości, a nie w umyśle (Demokryt),

• wszystko co jest zjawiskiem dla ludzi - istnieje,

• zjawiska są różnorodne i względne - taka jest też rzeczywistość,

• najbardziej rozbieżne sądy o rzeczywistości są możliwe i wszystkie równie prawdziwe,

• relatywizm - głosił, że nie ma prawdy powszechnej, bo prawda jest dla każdego inna,

• humanistyczne zabarwienie relatywizmu: miarą wszystkiego jest człowiek.

• PRAKTYCYZM

• niektórzy nazywają twierdzenia prawdziwymi - ja mówię, że są lepszymi bo praktyczniejszymi, ale nigdy prawdziwszymi,

• twierdzenia lepsze dobiera się przez rozumowanie.

• KONWENCJONALIZM

• to, że niektóre prawdy są uważane za obowiązujące jest kwestią umowy,

• konwencjonalne były głównie poglądy na: mowę, prawo, moralność, religię,

• przeciwstawiano naturę umowie,

• geneza umowności:

a) silni dla wyzyskania słabych,

b) słabi dla obrony przed silnymi.

• POCZĄTKI ESTETYKI (TEORII SZTUKI - nauki o pięknie i sztuce)

• pionierem był Gorgiasz,

• była to tylko teoria poezji,

• 3 tezy:

poezja nie wytwarza przedmiotów, lecz ich podobieństwa,

w umysłach wzbudza iluzję (pot. złudzenie, urojenie),

wyładowuje uczucia przez co daje “oczyszczenie”.

SOKRATES

• walka z relatywizmem sofistów,

• uczył ludzi (w odróżnieniu od sofistów) za darmo, aby doszli do cnoty,

• ogół widział w nim dziwaka,

• w 70 roku życia oskarżono jego o szkodliwą działalność (bezbożność i demoralizacja młodzieży),

• dostał wyrok śmierci, ale musiał przesiedzieć 30 dni w więzieniu,

• pism nie zostawił - uczył tylko ustnie,

• problematyka humanistyczna,

• zajmował się etyką - wcale przyrodą,

• pracował na polu etyki i logiki.

1. POGLĄDY ETYCZNE

A. cnota jest dobrem bezwzględnym

• wcześniej cnota: tężyzna życiowa, dzielność, sprawność w spełnianiu zawodowych czynności,

• sofiści ją relatywizowali,

• Sokrates zaoponował przeciw relatywizmowi i wskazał na: odwagę, panowanie nad sobą,

• spośród zalet ludzkich wyodrębnił zalety moralne - cnoty,

• prawa dotyczące cnoty są trwalsze od praw spisanych - wywodzą się z samej natury rzeczy, a nie z ustanowienia ludzkiego,

• zasadniczą cechą cnoty była powszechność, a nie relatywizm,

• człowiek powinien zabiegać o dobro najwyższe - cnoty,

• dla dóbr moralnych powinien poświęcić niższe i pozorne,

• pierwszy wyodrębnił dobra moralne (twórca etyki),

• pierwszy przedstawiciel moralizmu.

B. cnota wiąże się z pożytkiem i szczęściem

• tylko to co dobre jest naprawdę pożyteczne (odwrotnie do Protagorasa),

• stał na stanowisku nie rozdzielania dobra i pożytku,

• szczęśliwy jest ten, kto posiada największe dobra, a największym dobrem jest cnota.

C. cnota jest wiedzą

• zło pochodzi z nieświadomości, nikt go umyślnie nie czyni,

• skoro dobro jest pożyteczne i gwarantuje szczęście, nie ma powodu, aby ktoś kto je zna nie czynił go,

• wiedza jest więc warunkiem dostatecznym cnoty, i jest tym samym co cnota (jest to to samo co wiedzieć, co jest sprawiedliwe i być sprawiedliwym),

• cnota więc jest wiedzą,

• zarzut: Istnieje rozdźwięk między wiedzą (np. o dobru), a działaniem (namiętności). Odpowiedź - jest to wiedza niepełna i niedoskonała. Trzeba dążyć do posiadania wiedzy pełnej, aby nie czynić inaczej jak tylko dobrze.

• nie jest to wiedza (jak była wcześniej) o żywiołach, kosmosie itp., lecz o sprawiedliwości i odwadze - nie przyrodnicza, lecz etyczna,

• intelektualizm etyczny,

• cnoty można się uczyć - bo cnota jest wiedzą - a wiedzy trzeba się uczyć,

• dobro jakim jest cnota nie jest więc wrodzone,

• sofiści głosili pluralizm etyczny - Sokrates uznał, że cnota jest jedna (sprawiedliwość-wiedza, pobożność- wiedza itd.- cnota jest wiedzą - wszystkie powyższe są wiedzą, więc cnota jest jedna),

• PODSUMOWANIE ETYKI

• ludzie dążą do szczęścia i pożytku jaki daje tylko dobro,

• prawdziwym dobrem jest cnota,

• cnota jest jedna, bo każda cnota jest wiedzą,

• przesłanie: należy szukać wiedzy.

2. POGLĄDY LOGICZNE

• sofiści głosili, że prawdy nauczą; Sokrates mówił, że pomoże jej szukać.

• METODA ELENKTYCZNA

• inni uważali swoją wiedzę, Sokrates mówił o swojej niewiedzy,

• przyjęcie poważne fałszywej tezy przeciwnika i pytaniami zmuszał do wyciągnięcia w konsekwencji stwierdzeń sprzecznych z twierdzeniami powszechnie znanymi, lub z samą tezą pierwotną,

• METODA MAIEUTYCZNA

• Sokrates uważał, że w każdym siedzi nieuświadomiona wiedza prawdziwa,

• tak zadawał pytania, aby do niej dojść bez wysiłku

a) analogia dla odnalezienia pojęcia np. sprawiedliwość

b) indukcja

• zajął się definiowaniem pojęć przy pomocy indukcji,

• cel praktyczny: Kto ma pojęcia, ten ma wiedzę - czyli cnotę.

• sofiści też się tym zajmowali (definiowanie), aby uzyskać encyklopedycznie najwięcej pojęć - Sokratesowi chodziło o ogólna formułę

• zdobywając wiedzę i sofistom i Sokratesowi przyświecał cel praktyczny, ale: im - doraźny, materialny - jemu - duchowy,

• sofiści uznając względność prawdy, chcieli uczyć tego co pożyteczne - on tego, co prawdziwe dla poprawy moralnej ludzi,

• sofiści byli relatywistami - on uznawał wiedzę za powszechną.

• PODSUMOWANIE LOGIKI

• sokratyzm - to skrajny modalizm połączony ze skrajnym intelektualizmem,

• cnota jest celem człowieka, wiedza - środkiem do jej posiądnięcia,

• wiedzę pojmuje jako pojęciową, sposób tworzenia pojęć - to indukcja (log. wyciąganie wniosków ogólnych na podstawie poszczególnych przypadków),

• nierozerwalność szczęścia, rozumu, cnoty

Uczniowie SOKRATESA i sofistów

• cynicy teoria moralizmu (etyka)

• cyrenaicy relatywizm (Protagoras) hedonizm

Cynicy (ANTYSTENES z Aten)

• POGLĄDY:

• od Sokratesa - najważniejsza w życiu jest cnota,

• w porównaniu z tym wszystko jest obojętne - nawet wiedza (różnica między: cynikami, a Sokratesem),

• ograniczał (jak sofiści) poznanie do postrzeżeń,

• istnieją tylko konkretne rzeczy. Jeśli mówimy o czymś więcej, to są to tylko słowa, a nie rzeczywistość: Istnieje tylko człowiek - nie ma człowieczeństwa, istnieją krzesła i stoły - nie ma sprzętów w ogóle.

• ETYKA - OŚRODEK FILOZOFII ANTYSTENESA

• sama cnota wystarcza do szczęścia (twórcy cynizmu należeli do biednego proletariatu - klasy robotników najemnych),

• potępiał hedonizm,

• temu, czego nie posiadali odmówili wartości,

• ceniąc życie wedle natury, potępiali urządzenia społeczne,

• cnota jest jedna i powszechna, więc wszyscy ludzie są równi, byli kosmopolitami (“obywatel świata” - człowiek uważający, że jego ojczyzną jest cały świat).

Szkoła cynicka (DIOGENES)

• Diogenes zarzucał Anystenesowi niezgodność życia i nauki - zaczął tak żyć,

• był cynikiem z wyboru - bez domu i własności, zwalczającym cywilizację,

• cynizm (naigrywanie się z dóbr, opinii i kultury).

Cyrenaicy (ARYSTYP z Cyreny)

• Arystoteles nazywa go sofistą, choć był uczniem Sokratesa. Jako pierwszy brał opłatę za naukę,

• żył stylem dworaka i światowca (Antystenes - plebs (hist. lud, masy, pospólstwo)),

• stosował w praktyce hedonizm.

• POGLĄDY

• od sofistów i Sokratesa nauczył się tego, co Antystenes: sprawy praktyczne są ważniejsze od teoretycznych,

• wiedzę rozumieli jak Protagoras: zmysłowa i względna, poznajemy tylko własne stany, a nie rzeczy które te stany wywołują,

• stany są bądź przyjemne, bądź przykre - zawsze zabiegamy o przyjemność,

• jedynym więc dobrem jest przyjemność, a przykrość jedynym złem,

• Sokrates: Jedyne dobro (moralne) daje przyjemność. Arystyp: Przyjemność jest jedynym dobrem.

• TEZY HEDONIZMU:

przyjemność jest jedynym dobrem,

przyjemność jest stanem przelotnym, szczęście jest zespołem takich przyjemności,

cielesna przyjemność jest celem życia,

przyjemność jest stanem pozytywnym,

przyjemności różnią się intensywnością, a nie jakością.

• szkoła (zaczęła obalać tezy, chcąc iść na kompromis - ugodę)

Teodoras powiedział, że celem życia jest stała radość, a nie chwilowa przyjemność,

przyjemności duchowe stały się odrębną klasa przyjemności,

Hegezjusz zrezygnował z pozytywnego charakteru przyjemności, gdyż takich nie da się w życiu osiągnąć i jako cel należy sobie postawić brak smutków (negatywny cel hedonistów),

Annikeris wprowadził różnice jakościowe między przyjemnościami, zachęcając do służenia przyjaźni, ojczyźnie - większa przyjemność,

przez to wszystko przyjemność przestała być dobrem jedynym.

PLATON

• głównym jego poprzednikiem był Sokrates (piagoreizm doprowadził do idealizmu-filoz-kierunek głoszący, że pierwszy był duch, a potem materia),

• orientacja filozoficzna:

a) etyczna,

b) matematyczna.

• 3 OKRESY FILOZOFII:

Sokratyk przekonany o istnieniu niezawodnej wiedzy pojęciowej,

teoretyk bytu,

filozofia przyrody i państwa.

1. POGLĄDY

• NAUKA O IDEACH

A. nowy rodzaj bytu

• sokratesowskie pojęcia nie miały odbicia w rzeczywistości, bo były etycznymi - były dla niej wzorem,

• Platon: Jeśli pojęcia zawierają wiedzę, to muszą mieć przedmiot rzeczywisty.

• pojęcia są jednolite i stałe - takie więc musiałyby być ich przedmioty,

• przedmioty jednak są zmienne, więc - nie rzeczy są przedmiotami pojęć,

• przedmiotem pojęć musi być byt niezmienny - idea,

• ustrój idei tak jak pojęć jest hierarchiczny - najwyższą jest dobro,

• byt jest więc częściowo zmienny i częściowo niezmienny - materia i idee,

• przyjął więc dualizm - 2 rodzaje bytu, poznawane przez:

zmysły,

pojęcia.

B. idee, a rzeczy

• bytem jest to co nie może przestać być - idee więc istnieją, a rzeczy tylko stają się (nie są bytem) -rzeczy są tylko zjawiskami,

• jest więc tylko jeden rodzaj bytu - idee,

• rzeczy nie dorównują ideom, choć są do nich podobne - idee są ich wzorami,

• przyroda jest tworem bożym - on ja stworzył według świata idei.

C. natura idei

• nie jest bytem fizycznym (np. idea piękna jest w wielu rzeczach - fizycznie nie możliwe),

• nie jest bytem psychicznym,

• nie miał poglądu na ich naturę,

• można je pojmować, bądź w sensie logicznym, bądź religijnym,

• są albo wzorcowym światem rzeczy, albo realnością niepojętą - boską.

• NAUKA O DUSZY

A. funkcje biologiczne duszy

• wcześniej pojmowano duszę jako materię,

• u Platona była czynnikiem życia. Życie zaś polega na tym, że istota która je posiada jest źródłem ruchu - dusza jest tym co się samo wprowadza w ruch.

• dusza jest więc przeciwieństwem bezwładnej materii.

B. funkcja poznawcza duszy

• rzeczy poznajemy zmysłami (to co się da) - wcześniej poznaje sama dusza - u Platona,

• ciało jest dla duszy narzędziem poznania.

C. funkcja religijna duszy

• nieśmiertelność nie zapewni ciało,

D. dusza, a ciało

• dusza jest nie materialna,

• dusza jest niezależna od ciała,

• dusza w przeciwieństwie do ciała jest niezłożona,

• dusza jest doskonalsza od ciała (człowiek - dusza władająca ciałem),

• ciało jest więzieniem dla duszy,

• dusza jest nieśmiertelna.

E. nieśmiertelność duszy

• trwa wiecznie i nie ma początku

a) dusza jest związana z pojęciem życia, które wyklucza śmierć - dusza więc też,

2. dusza posiada wiedzę wrodzoną - sprzed narodzin - więc wcześniej istniała,

2. każda rzecz ginie do zła. Złem duszy jest niesprawiedliwość, tchórzostwo, ciemnota. Z doświadczenia wiadomo, że te zła nie powodują śmierci duszy - nic więc nie może jej spowodować.

F. eschatologia (rel. filoz. nauka chrześcijańska o rzeczach ostatecznych - śmierci, sądzie i końcu świata) - dlaczego dusza jest w ciele

• najpierw istniała bez ciała,

• zaciążył na niej grzech,

• dla odkupienia została związana z ciałem - kiedyś je opuści.

• NAUKA O PRZYRODZIE

A. celowość świata

• świat złożony celowo i rozumnie - wierzył w istnienie bóstwa, które stworzyło świat powodowane dobrocią - DEMIURG

• budując go za wzór wziął idee.

B. materia

• musiała istnieć materia dla zbudowania świata,

• obok DEMIURGA i idei była trzecią przyczyną świata,

• świat więc nie tyle jest stworzony, co zbudowany.

C. dusza świata

• świat na początku był doskonały: ale zbudowany z niedoskonałej materii, więc pogorszył się,

• świat więc się cofa,

• najpierw powstały dusze - później świat,

• planety też mają dusze - one powodują ruch,

• świat się rusza, więc też ma duszę.

• NAUKA O POZNANIU

A. poznanie rozumowe

• świat jest na wzór idei, które możemy poznać tylko myślą, a nie zmysłami,

• istnieje więc poznanie rozumowe (idei) i zmysłowe (materii), choć z poznaniem zmysłowym musi również współdziałać myśl.

B. poznanie wrodzone

• nie pojęcia opierają się na spostrzeżeniach, lecz odwrotnie,

• postrzeganie nie formułuje pojęć, lecz je przypomina,

• istnieje więc wiedza, która postrzeganie wyprzedza.

C. stopnie poznania

• poznanie winno dotyczyć samego bytu i być niezawodne (wiedza rozumowa),

• można więc powiedzieć, że jest tylko jedno poznanie - racjonalne poznanie idei, wszystko inne jest domysłem,

• rodzaje myśli:

a) dyskursywna (filoz. myślenie, rozumowanie, poznanie),

b) intuicyjna (pot. zdolność bezpośredniego poznawania prawdy).

D. poznanie naukowe i metoda dialektyczna

• wiedza empiryczna nie jest wystarczająca nawet przy poznaniu rzeczy (oparcie na zmysłach),

• empirycznie można ująć przemijające fakty, a nie stałą wiedzę,

• czystą metodą naukową jest dialektyka - szuka prawdy na zasadzie analizy: syntezy pojęć i twierdzeń (do idei i zjawiska).

5. filozofia

• dialektyka stała się filozofią.

• ETYKA

A. nauka o cnotach

• Sokrates sprowadzał cnotę do wiedzy,

• 3 są cnoty dla 3 części duszy:

mądrość (dusza rozumna),

męstwo (dusza impulsywna),

panowanie nad sobą (dusza pożądliwa).

• 4 cnota - sprawiedliwość - łączy wszystkie części duszy.

B. nauka o miłości

• miłość to dążenie duszy do osiągnięcia dobra,

a) dobra są hierarchiczne,

b) szczytem jest idealne dobro - idea dobra,

c) dobra realne są etapem w drodze do szczytu.

• miłość ciała jest drogą, etapem do miłości duszy,

• dobro jest początkiem i końcem.

C. nauka o państwie

• państwo powinno dążyć do powszechności i stałości,

• państwo ma jeden cel: każdy obywatel nie może dążyć do innego dobra,

• musi być oparte na wiedzy, by dążyć do dobra,

• musi być hierarchiczne,

• jest ascetyczne: dążąc do celu, wymaga wyrzeczeń.

• ISTOTA PLATONIZMU

• platonizm-idealizm: obok pierwiastków realnych (przemijających) istnieją idealne, które mają przewagę,

• w ontologii - istnieje byt idealny, a byt realny jest od niego zależny,

• w psychologii - dusza istnieje niezależnie od ciała, ciało jest od niej niższe i zależne,

• w teorii poznania - istnieje wiedza rozumowa - nie doświadczalna, wrodzona, a zmysłowa jako niepewna musi być jej podporządkowana,

• w metodologii - uznanie metody dialektycznej i podporządkowanie jej empirycznej,

• w etyce - celem człowieka są dobra idealne, a dobra realne jako niższe muszą być im podporządkowane i traktowane jako środki.

ARYSTOTELES

• główną uprawianą dziedziną była biologia,

• był uczniem Platona,

• najpierw głosił poglądy Platona,

• później zaatakował platoński idee.

POGLĄDY

• LOGIKA (PRZYGOTOWANIE I NARZĘDZIE DLA NAUK)

A. logika, a metafizyka

• od Platona nauczył się idealizmu, z usposobienia był realistą,

• z nauki Platona, że prawdziwy byt jest idealny, a prawdziwa nauka ogólna zostawił połowę: byt jest jednostkowy - wiedza ogólna,

• dwa działy dociekań naukowych:

nauka o wiedzy - LOGIKA,

nauka o bycie - METAFIZYKA.

B. teoria pojęć i sądów

• logika ma uczyć jak posługiwać się pojęciami i sądami,

• podstawą pojęć jest definicja, podstawa sądów jest dowód - główne tematy logiki,

• pojęcia są ogólne, tworzą hierarchie coraz to ogólniejszych

• najwyższe rodzaje definicji (najogólniejsze)- kres definiowania,

• również sądy tworzą hierarchię - racji i następstw

• sądy bardziej ogólne mogą być racją dla mniej ogólnych - nigdy inaczej,

• przy najwyższych sądach jest kres dowodzenia (istnieją więc sądy najwyższe nie mające dowodu),

• logika opierała się na stwierdzeniu: Byt jest jednostkowy, a cechy ogólne stanowią jego istotę.

C. logika, a psychologia poznania

• obraz wiedzy zakończonej: hierarchiczny układ pojęć związanych definicjami, oraz hierarchiczny układ sądów powiązanych dowodami,

• wyróżniane przez Arystotelesa porządki:

a) droga od ogółu do szczegółu - właściwa naturze rzeczy,

b) droga od szczegółu do ogółu - właściwa ludzkiemu rozumowi.

Czyli porządek logiczny i psychologiczny (Platon i w jednym i drugim przypadku uznawał: drogę od szczegółu do ogółu).

• dlatego dla Platona w poznaniu wystarczył rozum,

• Arystoteles ustawił funkcję rozumu na równi z funkcją zmysłów,

• trzeba zetknąć się z rzeczywistością, aby coś o niej wiedzieć. Umysł może się z nią zetknąć przez zmysły.

• wrodzonych pojęć nie ma w umyśle - jest on nie zapisaną tablicą, którą zapisują postrzeżenia,

• od nich na drodze abstrakcji (pogląd oderwany od rzeczywistości - uogólnienia) człowiek dochodzi do pojęć,

• tu zaczyna się funkcja rozumu: na materiale od zmysłów poznaje to co ogólne,

• wiedza rozumowa jest celem - zmysłowa, początkiem i podstawą,

• pogodzenie racjonalizmu i sensualizmu,

• poznanie ma charakter bierny: władza umysłu jeśli ma poznawać przedmioty zewnętrzne, musi być receptywna - czyli poddawać się działaniu tych przedmiotów przez obrazy dostarczane ze zmysłów,

• w przeciwieństwie do Platona ufał rozumowi, a nawet zmysłom,

• filozofia Arystotelesa była dogmatyczna - opierała się na prawdach bez dowodu.

• FILOZOFIA TEORETYCZNA

A. podział filozofii

• filozofia - poznanie prawdy,

• oddzielił logikę jako dziedzinę przygotowawczą,

• dalej podzielił filozofię na 2 wielkie działy:

teoretyczną,

praktyczną.

FILOZOFIA LOGIKA (przygotowanie)

teoretyczna praktyczna

fizyka matematyka pierwsza filozofia etyka polityka

(metafizyka)- najogólniejsza

specjalność Arystotelesa retoryka ekonomika poetyka

B. substancja

• zerwanie z platońskim idealizmem i bytem samoistnym, substancją - są konkretne rzeczy,

• różnego rodzaju stosunki funkcjonują jako ich przypadłości,

• zadanie “pierwszej filozofii”- zbadać byt samoistny,

C. forma i materia

• rozróżnił w substancji dwa składniki:

formę,

materię.

• ogólne, gatunkowe własności rzeczy - forma i pozostałe przypadłości - np. cechy jednostkowe- materia

• materia (np. marmur) jest podłożem zjawisk i wszelkiej ich przemiany (gdy posąg jest roztrzaskany forma przestaje istnieć, ale materia trwa),

• wcześniej jedni uważali, że substancją jest materia, Platon - że są nią idee,

• dla Arystotelesa obie były składnikami substancji,

• materia nie istnieje oddzielnie, tak samo idee - to są abstrakcje. Naprawdę istnieją konkretne zespoły -nierozerwalnie związane składniki materii i formy - hilemorfizm.

D. istota rzeczy

• materia i forma były równie niezbędne, lecz forma była ważniejsza, bo pojmował ją jako realny odpowiednik pojęcia (tak jak Platon ideę). Forma u Arystotelesa zajęła miejsce idei Platona.

a) prawdziwe poznanie jest pojęciowe - poznajemy jedynie formę,

b) istotny składnik rzeczy to to, co składa się na pojęcie danej rzeczy.

E. przyczyna i cel

• 4 zasady wyjaśniania i rozumienia rzeczy:

forma

materia składniki rzeczy

przyczyna

cel

• przyczyna rzeczy - przyczyną powstania posągu z marmuru było nadanie mu formy już w umyśle rzeźbiarza. Forma jest więc realną siłą, która wytwarza skutki,

• przyczyny działają, ale są dyktowane przez cel,

• cel nie jest jak u Platona transcendentny. Polega na zdobyciu przez rzecz cech gatunkowych, czyli formy.

F. energia i potencja

• rozumiał formę jako siłę, energię,

• skoro forma jest istotnym składnikiem bytu, jest nim też energia,

• “jest” nie znaczy “zajmuje przestrzeń”, lecz znaczy “działa”,

• materia jest dyspozycją, potencją (możnością),

• rzeczywistość stała się potencją zaktualizowaną (dzięki energii).

G. zastosowanie zasad ogólnych (teoria przyrody)

• dopatrywał się w przyrodzie 4 składników:

formy,

materii,

przyczyny,

celu.

• przyroda więc była:

substancjalna - substancja,

jakościowa - forma,

dynamiczna - energia,

celowa - cel,

• widział w przyrodzie działanie sił zmierzających do celu,

• uznał wznoszenie się dymu, jako dążenie do przynależnego mu miejsca,

• uznał, że ziemia się nie porusza.

H. pierwsza przyczyna (teologia)

• świat jest wieczny i przestrzennie ograniczony,

• zachodzi w nim proces stopniowego formowania materii,

• łańcuch przyczynowo i celowo powiązanych zdarzeń,

• każde ogniwo łańcucha przyczyn ma swoją przyczynę oprócz pierwszego. Musi więc istnieć pierwsza przyczyna,

• własności pierwszej przyczyny jako niezależnego bytu:

a) jest nieruchomy i niezmienny (nie może być poruszany, bo nie byłby pierwszą przyczyną),

b) jest niezłożony - zespolenie z części musiałoby mieć przyczynę,

c) jest niematerialny - jest czystą formą, energia (materia jest zmienna),

d) jest więc istotą duchową,

e) jest rozumem,

f) porusza świat będąc celem świata!

g) jest tylko jeden - inaczej nie byłoby jedności w świecie,

h) jest konieczny,

i) jest doskonały: bo najdoskonalsza w bycie jest forma, energia,

• zarzuca Platonowi, że głosił transcendencję choć sam w końcu, mówił o bycie transcendentnym,

• nauka o przyrodzie - kosmologia, poprowadziła go do nauki o Bogu - teologii,

I. okrąg niebiański i okrąg ziemski (kosmologia)

• w miejsce przeciwstawienia rzeczy i idei (Platon) weszło przeciwstawienie świata i Boga (niedoskonałego i doskonałego bytu),

• Bóg działa w sposób niezmienny, więc i ruch którego jest sprawcą musi być niezmienny - takim ruchom podlega niebo, gwiazdy - ruch stały,

• na tę jedną sferę Bóg działa bezpośrednio (okrąg niebiański) - ruch okrężny,

• w okręgu ziemskim jest ruch prostolinijny, a materia zbudowana z 4 żywiołów,

• niebiański - niezmienny, jak u eleatów,

• ziemski - zmienny, jak u Heraklita.

J. dusza (psychologia)

• użył pojęcia formy i materii, aby ująć stosunek duszy do ciała,

• dusza nie jest substancją oderwaną od ciała (jak u Platona), ale nie jest też ciałem jak chciał Demokryt. Jest formą - energią ciała organicznego,

• dusza więc nie może istnieć bez ciała, a ciało bez duszy,

• dusza ma tyle funkcji ile ciało czynności - Arystoteles ułożył je hierarchicznie,

• odróżnił trojakie funkcje, stąd 3 dusze:

roślinna - ma funkcję najniższą (odżywianie się i rośnięcie), nie jest zdolna do postrzegania,

zwierzęca - może postrzegać, posiada uczucia i popędy (tu zaczynają się funkcje psychiczne),

myśląca - właściwa tylko człowiekowi. Najwyższa zdolność tej duszy to rozum.

• wszelka władza poznawcza musi być receptywna, gdyż nie jest w stanie wysnuć poznanie z siebie,

• z drugiej strony dusza receptywna byłaby maszyną poruszaną z zewnątrz - maszynami są tylko dusze niższe,

• rozum jednak po części jest receptywny, po części samorzutny,

• wyróżnił więc rozum czynny i bierny,

• bierny czyni zadość receptywności poznania - czynny samorzutności duszy,

• bierny posługuje się materiałem ze zmysłów i wyabstrahowuje z nich pojęcia,

• czynny nie jest receptywny (pot. przyswajany, przyjmowany z zewnątrz, podlegający wpływom zewnętrznym, przejęty; odbiorczy). Wprawia w ruch rozum bierny - jest więc pierwszą przyczyną samorzutnych poczynań duszy,

• dwa wyłomy w systemie Arystotelesa: forma musi istnieć z materią, tymczasem Bóg i dusza żyją jako same formy (to wyrzucał Platonowi, w końcu sam uznał).

• FILOZOFIA PRAKTYCZNA

A. najwyższe dobro

• Platon chciał podporządkować życie idei dobra,

• Arystoteles stwierdził, że nie ma dobra innego niż realne,

• Platon stawiał cele transcendentne, Arystoteles stawiał osiągalne,

• etyka Platona była dedukcyjna, Arystotelesa empiryczna,

• Platon wysnuł normy z idei, Arystoteles z natury człowieka,

• naturę dobra można odnaleźć obserwując cele jakie stawiają sobie ludzie,

• cele są wyższe i niższe, dla wyższych niższe są środkami,

• nie może to iść w nieskończoność- musi być cel najwyższy, który jest najwyższym dobrem osiągalnym,

• według Arystotelesa jest nim eudajmonia - doskonałość jednostki (ewentualnie szczęście),

• eudajmonizm zakłada, że dobrem najwyższym jest dobro idealne - doskonałość jednostki, która charakteryzuje działanie rozumu - ono jest osnową życia doskonałego.

B. cnoty

• rozumność obejmuje dwie dziedziny:

poznanie,

życie praktyczne

• są dwojakie zalety człowieka rozumnego:

cnoty dianoetyczne - mądrość, rozsądek,

cnoty etyczne - hojność, męstwo,

• każda ludzka czynność ma swoją cnotę,

• “doktryna środka”- cnota jest środkiem w danej sytuacji, np. męstwo jest środkiem między tchórzostwem, a zuchwalstwem,

• eudajmonii (filoz. szczęście, rozumiane jako posiadanie dóbr najwyższej miary) nie można osiągnąć żyjąc tylko cnotami. Potrzebne jest jeszcze jedzenie inne, to jest niezależne od człowieka. Życie zaś czysto teoretyczne, które zapewniło eudajmonię jest człowiekowi niedostępne.

ISTOTA ARYSTOTELIZMU

• arystotelizm - filozoficzna doktryna środka unikająca skrajnych rozwiązań,

• w metafizyce - unikanie zarówno idealizmu, jak materializmu,

• w teorii poznania - czysty racjonalizm, jak czysty sensualizm. Stwierdzenie, że (wbrew aprioryzmowi) pochodzenie poznania jest empiryczne, ale że (wbrew empiryzmowi) wyniki jego są racjonalne. Empiryczną drogą poznawać racjonalną wiedzę - to arystotelizm.

• w etyce - zarówno moralizm, jak hedonizm. Stwierdzenie, że (wbrew moralizmowi) najwyższym dobrem jest nie cnota, lecz szczęście, ale że (wbrew hedonizmowi) szczęścia nie dają przyjemności, lecz rozumna i cnotliwa działalność człowieka. Przez cnotę dochodzić do szczęścia - to arystotelizm.

• w metafizyce - jest stwierdzeniem, że (wbrew idealizmowi) nie ma innych substancji niż materialne, ale że (wbrew materializmowi) osnowę substancji stanowi idealna ich istota, że substancje są jednostkowe, ale istota ogólna. W jednostkowych rzeczach odnajdywać ogólną istotę, to arystotelizm.

TRZECI OKRES FILOZOFII GRECKIEJ

okres hellenistyczny

(III - I wiek przed Chrystusem)

HELLENIZM

• kultura Grecka w okresie panowania Aleksandra wielkiego otworzyła się na wpływy obce - odtąd nie zwała się helleńską, lecz hellenistyczną (z domieszką),

• w filozofii przeważali jednak Grecy (jest dużo podobieństw do okresu klasycznego).

PODZIAŁ FILOZOFII

• filozofia przestała być jedyną nauką - podzieliła się na części uprawiane względnie niezależnie do siebie,

• podział: logika, fizyka, etyka - czyli: teoria poznania, teoria bytu, teoria dobra,

• przewagę uzyskała etyka (filozofia grecka zaczęła się od kosmologii, już od Sokratesa górę brała etyka)

• powszechne zagadnienie filozofów: Jak żyć, aby osiągnąć eudajmonię?

• od filozofii spodziewano się podpory moralnej.

SZKOŁY FILOZOFICZNE

• Akademia platońska i Likeion arystotelesowski (istniały już wcześniej),

• powstały 3 nowe:

stoicka,

epikurejska,

sceptycka.

• największe w historii powodzenie eklektyzmu.

STOICY

• ich monistyczny i materialistyczny system był przeciwieństwem wcześniejszego idealizmu,

• szkołę założył Zenon (około 300 roku)- przetrwała 5 stuleci.

POPRZEDNICY

• stoicyzm podjął poglądy cyników - samowystarczalność cnoty i bezwartościowość wszystkiego co nią nie jest,

• w fizyce, której nie uprawiali cynicy odnowili tradycję Jończyków - specjalnie Heraklita,

• 3 systemy:

Platona,

Arystotelesa,

stoików,

- każdy z nich zmniejszał w patrzeniu na świat czynniki idealne, a zwiększał materialne.

POGLĄDY

• FIZYKA

A. materializm

• świat ma budowę jednolitą, jest materialny, ożywiony i na miarę boską doskonały,

• wytworzyli system monistyczny,

• idąc za Arystotelesem - bytem jest tylko to co działa, są zdolne do tego tylko ciała - więc tylko one są bytami, zatem dusze jeśli istnieją są cielesne. Cielesne są cnoty, cieleśni są bogowie.

• byli więc materialistami - kierowali się w postępowaniu jedynie własnymi korzyściami materialnymi,

• niebytem jest więc próżnia, przestrzeń i czas,

• nominalizm: przedmiotem pojęć ogólnych nie są rzeczy materialne, lecz oderwane ogóły, ale też (w przeciwieństwie do Platona i Arystotelesa) zaprzeczali jakoby był nim byt rzeczywisty; pojęcia były więc wytworami mowy, które nie mają odpowiednika w rzeczywistości.

B. dynamizm

• ciała z których składa się świat mają 2 składniki (pierwiastki):

bierny,

czynny

odpowiednik materii i formy u Arystotelesa,

• materię pojmowali jak Arystoteles, ale formę w przeciwieństwie do Arystotelesa uznawali za materialną,

• forma więc była materią, ale bardziej subtelną- łagodną-od innych,

• rozumieli ją jako “tchnienie”(pneuma) przenikające bierną materię i kształtuje ją - własności rzeczy martwych, naturę roślin, duszę zwierząt, rozum człowieka,

• nie ma różnicy między rzeczą martwą, a duszą, osobą rozumną od bezrozumnej - pneuma jest wszędzie ta sama, nie ma różnych rodzajów ciał, są tylko różne natężenia jednej i tej samej pneumy,

• pneuma jest we wszystkim - nie ma ciał bezwładnych,

• wszystko ma w sobie, a nie poza sobą źródło rozumu ( przypadkowy hilozoizm?),

• ich materializm więc był inny niż u atomistów: był dynamiczny, a nie mechanistyczny,

• wprowadzili pojęcie ruch tonicznego - wewnętrzny ruch rzeczy. Od niego zależał stan pneumy, ruch mały - istota rozumna,

• cofnęli się do hilozoizmu - wszechświat jest jednorodny, wszystko jest materią której nieodłączny jest ruch,

• u Jończyków materia i ruch nie były oddzielone pojęciowo. Teraz choć takie były, stoicy złączyli je w jedno.

C. racjonalizm

• wszystko jest w ruchu - ruch musi mieć cielesną przyczynę - jest nią pneuma,

• pneuma jest jedna, więc świat to koleje przyczyn połączonych w proces → do celu,

• celowość więc jest naturalną własnością materii,

• połączenie materializmu z racjonalizmem - pneuma, która celowo prowadzi do celu,

• rozum więc przenikał świat i nim rządził. Jednak nie był on jak u Arystotelesa i Platona nadprzyrodzony, lecz rozum = prawo przyrody,

• jak u Heraklita: rozum był siłą kosmiczną, której podlegał i człowiek.

D. panteizm

• świat jest boskiej natury: nieograniczony, wieczny, nieskończony, jeden i poza nim nic istnieć nie może,

• boska jest pneuma - ona przenika każdą rzecz, więc każda rzecz jest boska,

• stoicy znali jedynie materię, ale przypisywali jej własności duszy a nawet Boga,

• przez to ich materializm nie miał czystego charakteru,

• włączyli do systemu tak jak Platon -DEMIURGA, lecz jest on nie poza światem, ale w nim; jest z nim identyczny - panteizm (rel.-filoz. pogląd utożsamiający Boga z przyrodą).

E. teoria wiecznego powrotu

• wyjaśnienie powstania i dziejów świata,

• z pneumy powstał ogień (Heraklit),

• 2 okresy:

okres kształtowania - pramateria różnicuje się,

pramateria jednoczy się (pożar świata: co z ognia powstało, w ogniu ginie)

- a potem wszystko od początku i tak świat się rozwijał,

• celem tych przemian jest powstanie osób rozumnych.

• ETYKA

A. niezależność od natury i zgodność z naturą

• aby osiągnąć szczęście należy zapanować nad sobą,

• dążenie więc do szczęścia łączy się z wyrzeczeniem,

• aby wszystko mieć, trzeba wszystkiego się wyrzec - Ten jest mędrcem, kto tego dokona.

• należy zabiegać o dobra wewnętrzne, które zależą od człowieka,

• takim dobrem jest cnota,

• cnotę jako drogę do szczęścia utożsamili z samym szczęściem,

• na czym cnota polega:

a) natura jest rozumna i boska. Największą doskonałością człowieka jest dostosowanie się do powszechnej harmonii.

b) to samo prawo rządzi naturą jak i człowiekiem.

• żyć cnotliwie i żyć w zgodzie z naturą to to samo,

• życie cnotliwe jest życiem wolnym (według stoików panująca we wszechświecie konieczność nie wyklucza wolności - działanie z naturą daje wolność),

• życie z naturą jest zgodne z rozumem (nie namiętności, lecz rozum stanowią naturę ludzką. Cnotę definiowali jako rozsądek.).

B. dobro, zło i rzeczy obojętne

• życie zgodne z naturą rozumne, szczęśliwe, cnotliwe, wolne - było to dla nich jedno i to samo,

• nie ma różnicy między mędrcem (pełnia cnoty), a szaleńcem. Cnota się nie stopniuje. Kto nie posiada jej w pełni, nie ma jej w ogólne.

• cnota jest dobrem jedynym (samowystarczalnym),

• poza cnotą i jej przeciwieństwem - złem, wszystko jest obojętne: bogactwo, siła, uroda itd. - nie powinny więc wzbudzać ani pożądania, ani wstrętu,

• mędrzec ignoruje je,

• jednak rzeczy obojętne są materiałem aby zrobić z nich dobry, albo zły użytek,

• niektóre są godne wyboru, inne godne odrzucenia,

• rzeczy godne wyboru:

a) duchowe - talenty, pamięć, bystrość,

b) cielesne - życie, sprawność,

c) zewnętrzne - dzieci, miłość, majętność.

C. afekty

• rzeczy obojętne nie są dobrami, ale nie są też złem,

• złem jest tylko życie wbrew cnocie, rozumowi, naturze,

• źródłem jego są afekty (psych. silne, krótkotrwałe wzruszenie) silniejsze od rozumu,

• żaden afekt nie służy dobru i należy się go pozbyć:

a) zawiść i pożądliwość - niby stronią od dobra,

b) smutek i obawa - niby stronią od zła.

• czyn jest dobry jeśli posiada dobrą intencję.

D. etyka społeczna

• pojmowali społeczeństwo jako organiczne ciało - jego rozwój to zadanie państwa,

• człowiek istnieje w różnych grupach wobec których ma obowiązki, które roztaczają się wokół niego niczym kręgi,

• kto kieruje się cnotą, nie znajduje sprzeczności między interesami osobistymi, a społecznymi.

• LOGIKA

• pierwsi użyli terminu “logika” - nauka o logosie - nauka o poprawnym myśleniu, mówieniu i działaniu,

• określali logikę jako naukę o znaku i o tym co on oznacza,

• cnota jest oparta na wiedzy - mędrzec powinien dobrze znać dialektykę (sztuka prowadzenia dyskusji i dochodzenia do prawdy przez porównywanie przeciwstawnych stanowisk).

A. pochodzenie wiedzy

• sensualistyczne,

• postrzegamy nie rzecz, lecz zmiany w stanie tej rzeczy,

• z postrzeżeń powstają pojęcia,

• jedne są naturalne (od razu przez umysł) inne wytwarzane na drodze refleksji (głębsze zastanowienie, rozmyślanie),

• pojęcia naturalne: dobro, Bóg - są wspólne dla ludzi, odpowiadają ich naturze,

B. kryterium prawdy

• zagadnienie logiki - rozpoznanie prawdy i odróżnienie jej od fałszu,

• środek rozpoznawania prawdy - kryterium,

• kryterium mogą być tylko te prawdy, które bezpośrednio i niezawodnie okazują swoją prawdziwość, one nie potrzebują kryterium, ale jako takie służą innym prawdom,

• kryterium poznajemy dzięki zmysłom (choć nie wszystkie postrzeżenia są słuszne i prawdziwe),

• postrzeżenia kataleptyczne - takie, które są niezawodnie prawdziwe i dają się potwierdzić dzięki innym - na ich podstawie dochodzimy do sądu kataleptycznego.

• ISTOTA STOICYZMU

• połączenie racjonalizmu (filoz. kierunek przyznający rozumowi główną rolę w procesie poznania) z materializmem (filoz. kierunek uznający, że realnie istnieje tylko materia, świadomość jest jej funkcją (duch nie istnieje)),

• materialna natura jest jedynym bytem rzeczywistym, jedyną miarą dobra w etyce i prawdy w logice,

⇒ ale natura jest racjonalna (rozumna, oparta na zasadach poprawnego myślenia),

⇒ obraz świata - materialistyczny monizm, gdzie materia jest żywa, rozumna, boska, celowa - świat hilozoistyczny, finalistyczny, panteistyczny.

EPIKUR I EPIKUREJCZYCY

• system odbiegający od idealizmu (filoz. kierunek głoszący, że pierwszy był duch a potem materia),

• wyraz trzeźwego myślenia,

• w etyce: hedonizm (filoz. szukanie wyłącznie przyjemności, dążenie wyłącznie do użycia),

• w logice: sensualizm (filoz. pogląd, według którego głównym źródłem poznania i wiedzy są wrażenia zmysłowe),

• w fizyce: materializm (jak wyżej),

• filozofię podporządkował całkowicie praktycznym celom życia.

• POPRZEDNICY

1. ETYKA

A. hedonizm i radość życia

• punkt wyjścia - szczęście jest najwyższym dobrem, celem: wyjaśnienie jak je osiągnąć,

• szczęście - doznawanie przyjemności, nieszczęście - cierpienie,

• do szczęścia wystarcza brak cierpienia - już to jest przyjemnością,

• życie jest radością (radością wrodzoną, niezawodną) gdy nic dobrego i nic złego człowieka nie spotyka,

• hedonizm więc łączy się z kultem życia,

• życie jest jedynym dobrem jakie na własność nam zostało dane,

• mieli świadomość, że dobro to jest jednak ograniczone - należało więc korzystać z życia póki ono jest.

B. przyjemności zewnętrzne

⇒ radość życia jest jednym ze składników szczęścia (ale jedynym wrodzonym)-“przyjemność negatywna”

• inne potrzebują bodźców zewnętrznych “poznawania”,

• dla osiągnięcia “przyjemności pozytywnych” trzeba mieć potrzeby, które muszą być spełnione,

• radość życia doznaje się, gdy się nie jest zaabsorbowanym potrzebami i ich spełnianiem,

• jedne więc przyjemności wynikają z braku potrzeb, inne z ich zaspokajania,

• nie są one równe,

• tylko negatywna daje brak cierpienia - szczęście - cel życia,

• “Najwięcej przyjemności ma więc ten, kto ma najmniej potrzeb.”

• aby osiągnąć cel życia nie potrzeba zabiegać o przyjemności, ale unikać cierpień; nie zaspokajać potrzeb, lecz się ich wyzbywać,

• przyjemności pozytywne - fizyczne (bardziej zasadnicze) i duchowe (wyższe),

• zalecano zabieganie o przyjemności duchowe - przyjaźń, szlachetne życie.

C. środki do szczęścia

• 2 sposoby na szczęście:

cnota,

rozum.

• cnotę należy pielęgnować, gdyż jest środkiem do szczęścia (a nie celem),

• przyjaźń jest cenna bo nie można bez niej żyć bezpiecznie, zaś bez bezpieczeństwa (poczucia) nie można żyć przyjemnie ; przyjaźń jest środkiem, celem - tylko przyjemność własna,

• głoszono egoizm (pot. samolubstwo)- społeczeństwo nie potrzebuje bezinteresownych obywateli (altruizm - pot. - bezinteresowna troska o dobro innych ludzi),

• rozum jest potrzebny do szczęścia, by trafnie wybierać przyjemności i do uspokojenia myśli przed bogami wszechmocnymi i nieuchronną śmiercią,

• aby “uspokajać myśli” zajął się fizyką, żeby do tego badania wyszkolić rozum - etyką.

2. FIZYKA

1. fizyka bez bóstw (dużo wziął od Demokryta)

⇒ teoria przyrody materialistyczna (nie istnieje nic oprócz ciał i pustej przestrzeni) - była atomistyczna,

• własnościami atomów są tylko: kształt i wielkość, jakości zmysłowe nie są własnościami lecz (inaczej jak u Demokryta) nie są subiektywne (filoz. zależne od właściwości danego umysłu ludzkiego),

• teoria Epikura była mechanistyczna: ruch atomów powoduje ich ciężar, dlatego odbywa się on z góry w dół,

• gdyby jednak wszystkie atomy naraz spadały w jednym kierunku, to ich układ nie ulegałby zmianie,

• więc zmienność przyrody tłumaczył odchyleniami atomów od pionu,

• przyroda więc tłumaczy się sama, bez udziału bóstw,

• bogowie istnieją, lecz nie wtrącają się w losy świata - nie działają w nim, są tylko jego wzorami - nie ma więc powodu by się ich obawiać.

2. psychologia bez nieśmiertelnej duszy

• trudności dla systemu materialistycznego - wyjaśnienie zjawisk psychicznych,

• przekonanie o cielesności duszy (choć jest inaczej natury niż ciało),

• pojmował ją jako materię płynną w ciele na podobieństwo ciepła,

• dusza i ciało są 2 materiami, 2 rodzajami atomów i oddziałują na siebie,

• dusza się rusza, wynikiem ruchu jest życie i świadomość,

• wrażenia są przemianami w duszy przez zjawiska zewnętrzne,

• dusza składa się z różnych materii, które są przyczynami:

spokoju,

ruchu,

ciepła,

czynności psychicznych.

• dusza jest układem cielesnym - jest więc śmiertelna, zniszczalna,

• nie trzeba więc bać się śmierci (bo zło i dobro jest tylko tam, gdzie można odczuwać zmysłami - śmierć zaś kończy czucie zmysłów,

• 4 rzeczy unieszczęśliwiające człowieka:

obawa, że nie osiągnie się szczęścia,

obawa przed cierpieniem,

obawa przed bogami,

obawa przed śmiercią.

• 2 pierwsze leczyła etyka, 2 następne fizyka:

1. radość jest jedynym dobrem, które zdobywamy żyjąc rozumnie,

2. cierpienie - jedyne zło , nie dokucza tak człowiekowi jak sam lęk przed nim,

3. nie lękaj się bogów, gdyż się nie mieszają do życia ludzkiego,

4. nie bój się śmierci: póki jesteśmy nie ma śmierci, odkąd jest śmierć - nie ma nas,

• szczęście więc nie leży w warunkach, lecz w samym człowieku.

3. LOGIKA

• źródłem nieszczęścia są przesądy, szczęścia - oświecony umysł; należy więc uprawiać logikę,

• Epikurowi chodzi jedynie o odróżnienie prawdy od fałszu. Tak pojętą logikę jako kryteriologię nazwał kanoniką (kanon - z grec.- miara, kryteria).

1. sensualizm epistemologiczny

• tylko przez zmysły można znaleźć prawdę,

• wrażenia nacechowane są oczywistością,

• o rzeczach, których nie poznajemy możemy rozsądzić jedynie pośrednio na podstawie innych wrażeń, które są kryteriami,

• dotyczy to każdego wrażenia. Gdyby choć jedno było wątpliwe, wątpliwe byłyby wszystkie inne,

• nikt nie pchnął sensualizmu dalej niż Epikur - stwierdził prawdziwość halucynacji umysłowo chorych,

• trudność: Jedną rzecz ludzie postrzegają na różne sposoby: nie poznajemy przedmiotu bezpośrednio, lecz przy pomocy podobizn jakie się od niego odbijają i trafiają do narządów. Przejście od podobizn do przedmiotów (poznanie) dokonuje się przy pomocy sądu. Tu grozi błąd każdemu, kto nie liczy się z tym, że podobizny:

1. zmieniają się w drodze,

2. zderzają się z podobieństwami innych przedmiotów tworząc obrazy nieadekwatne (pot. niedokładnie odpowiadają czemuś) żadnemu z nich,

3. narządy zmysłowe nie przepuszczają wszystkich podobizn,

• ta teoria dała podwalinę hedonistycznej etyce.

2. sensualizm psychologiczny

• badano genezę powstania - jak formułują się pojęcia i sądy,

• oparli się na zmysłach z których wywodzą się sądy,

• ich opis jak z wrażeń powstają w umyśle pojęcia, nazwano indukcją epikurejską,

• kresem procesu jest znalezienie powszechnych własności rzeczy.

2. logika indukcyjna

• logiczny “przepis” jak poprawnie uogólniać,

• podstawy wnioskowania indukcyjnego dopatrzyli się w podobieństwie jednych rzeczy do drugich.

EPIKUREIZM

• wypływa z:

1. kultu życia i pragnienia szczęścia,

2. trzeźwej podstawy umysłu ufającego tylko temu, co bezpośrednio jest dane,

• w szczególności epikureizm to etyka, która uznaje tylko dobra doczesne; czyni z człowieka odpowiedzialnego za szczęście,

• uważa spokój za najdoskonalszy stan człowieka,

• widzieli umysł oświecony jako broń przeciw zmorom go mącącym, a wypływającym z głupoty,

• epikureizm to również filozofia przyrody odrzucająca czynniki nadprzyrodzone.

SCEPTYCY

• sceptycyzm stał w opozycji do innych szkół, one budowały teorie, on krytykował i przeczył,

• sceptycy zwali przeciwników “dogmatykami”, tj. filozofami “twierdzącymi”, siebie zaś - “wstrzymującymi się od sądu” (efektycy), i tylko “szukającymi” (zetetycy) lub “rozpatrującymi” (sceptycy)

• sceptycyzm (filoz. pogląd odrzucający możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej - pot. zaprzeczenie możliwości poznania prawdy),

• sceptyk (1. zwolennik sceptycyzmu, 2. człowiek wątpiący, niedowierzający, krytyczny),

• zaprzeczali możliwości poznania prawdy.

• POPRZEDNICY

• główni - sofiści z Protagorasem - relatywizm i konwencjonalizm,

• Demokryt: Jakości zmysłowe są subiektywne.

• Platon - surowy krytyk wiedzy zmysłowej.

• ETAPY SCEPTYCYZMU

1. pierwotny pirronizm

• twórca Pirron - III wiek - krytyka możności zdobycia wiedzy,

• charakter wybitnie praktyczny - występował nie jako najprawdziwsza, ale jako najgodniejsza i najwygodniejsza postawa życiowa.

1. akademizm

• doktryna czysto teoretyczna,

• podważanie wiedzy już zdobytej.

1. młodszy sceptycyzm

• uporządkowanie teorii sceptycyzmu.

POGLĄDY

• Pirron objął postawę sceptyczną gdyż ona przez to, że daje spokój daje szczęście, a szczęście jest w spokoju,

• sceptyk uznając, że jest niezdolny do trafnego rozstrzygania czegokolwiek nie zabiera głosu i to daje mu spokój,

• Pirron stawiał pytania:

1. Jakie są własności rzeczy?

2. Jak mamy się wobec rzeczy zachowywać?

3. Jakie są następstwa naszego zachowania wobec nich?

• odpowiadał:

a) Nie wiemy jakie są.

2. Musimy się więc powstrzymać od sądów o nich.

2. To powstrzymanie da spokój i szczęście.

• dla Pirrona najważniejsze było odpowiedź - “a” - choć późniejsi uznali za priorytet (pot. pierszeństwo) - odpowiedź “b”,

• po powściągliwej postawie Pirrona przyjęli krytyczną,

• odrzucanie poglądów naukowych jako niepewnych,

• nie kwestionowali odczuć (choć są subiektywne - filoz. zależne od właściwości danego umysłu ludzkiego). Przyczyny odczuć (zjawisk) w przeciwieństwie do nich samych nie są znane - są więc niepewne,

• hasło: “nie więcej”- wykazanie wobec każdego twierdzenia, że nie więcej ma racji niż mu przeciwne,

• wynikiem była izostenia - równość sądów.

POZNANIE BEZPOŚREDNIE (przeciw)

1. argumenty przeciw poznaniu zmysłowemu - 10 TROPÓW:

1. Te same zjawiska inaczej postrzegane są przez różne istoty (np. człowiek, zwierzę) - nie wiadomo czyje spostrzeganie jest prawidłowe.

2. Te same rzeczy są różnie poznane przez różne zmysły (u tego samego człowieka), nie ma powodów by przyznawać rację jednemu ze zmysłów.

3. Te same rzeczy są różnie postrzegane zależnie od warunków postrzegania.

4. Te same rzeczy są różnie postrzegane przez różnych ludzi - czemu jednemu dawać rację.

5. Ta sama rzecz jest różnie postrzegana w zależności od położenia i odległości.

6. Żadna rzecz nie jest postrzegana “czysto”. Jest z “domieszką środowiska”.

7. Ta sama rzecz jest różnie postrzegana w zależności od położenia i ilości.

8. Wszelkie postrzeżenia są względne - zależne od natury postrzegającego.

9. Rzeczy są postrzegane inaczej w zależności, od tego czy wcześniej i jak często były postrzegane,

10. Sąd człowieka jest zależny od jego wychowanie, wiary, przekonań itp.

2. przeciw poznaniu przez pojęcia

• przedmiotem, który mamy poznać przez pojęcie jest gatunek,

• to sam drzewo więc musiałoby być i platanem i kasztanem i orzechem itd.

Nadal - gdyż to obejmuje jego pojęcie - jest to niemożliwe więc, gatunek jest czymś nieistniejącym.

ŻADNA METODA POŚREDNIEGO UZASADNIANIA TWIERDZEŃ NIE JEST TRAFNA - ANI DEDUKCJA, ANI INDUKCJA

1. tropy na zwalczenie dedukcji

• rozbieżność poglądów,

• nieskończoność dowodu,

• względność postrzeżeń,

• posługiwanie się przesłankami bez powodu,

• błędne koło w dowodzeniu.

1. przeciw indukcji

• indukcja jest zupełna bądź niezupełna,

• zupełna jest nieskończona więc niewykonalna,

• niezupełna jest nic nie warta (nie uwzględniony przez nią wypadek może obalić jej wyniki).

C.

• nie możemy więc wydobyć wiedzy ani przez zmysły, ani pojęcia, ani indukcję, ani dedukcję, ani pośrednio, ani bezpośrednio,

• nie ma zewnętrznych kryteriów ani wewnętrznych cech danego przekonania, które mogłyby być miernikiem ich prawdziwości bądź fałszu.

OBALANIE TWIERDZEŃ SZCZEGÓŁOWYCH

1. bóstwo - panuje rozbieżność zdań - cielesne, duchowe, imanentne, transcendentne (filoz. znajdujące się poza zasięgiem naszego doświadczenia)

• pełna sprzeczność jeśli bóstwo jest:

1. doskonałe,

2. nieograniczone,

3. nieruchome,

4. bezduszne,

5. niedoskonałe

• jeśli jest doskonałe to musi mieć wszystkie cnoty, a niektóre z nich np. znoszenie cierpień - są objawem niedoskonałości (niedoskonałością jest ulegać cierpieniom),

• dowody istnienia bóstwa są niedostateczne. Niemniej sceptycy nie twierdzili, że bóstwa nie ma: bo dowody za nieistnieniem bóstwa są równie niedostateczne, jak za jego istnieniem. Pozostawało więc tylko jedno w rzeczach istnienia, a tak samo i własności bóstwa: przyznać, że nic o tym naprawdę nie wiemy, i powstrzymać się od sądu.

2. przyroda

1. pojęcie przyczyny jest sprzeczne. Może być (przyczyna) rozpatrywana na 3 sposoby:

współczesna skutkowi (nie można tworzyć czegoś co już jest - bezsens),

wcześniejsza (nie było by łączności między przyczyną, a skutkiem - nie było by skutków póki istnieje przyczyna - bezsens),

późniejsza - absurd (pot. wyrażenie niedorzeczne, nonsens),

• ostateczne dobro i zło - bóstwo - są niepoznawalne - lepiej wstrzymać się od sądu.

• ZNACZENIE

• wyrugowanie błędów i dowolność poglądów filozoficznych,

• podnieśli poziom wymagań stawianych nauce i dowodowi.

OKRES KOŃCOWY FILOZOFII STAROŻYTNEJ

(I - IV wiek po Chrystusie)

1. filozofia na podłożu religii

• przełom - oderwanie od spraw doczesnych - skierowanie ku wiecznym,

• zniechęcenie dobrami świata, poszukiwanie sensu życia w innym,

• żądza życia wiecznego,

• zanik zaufania do własnych sił, oczekiwanie pomocy sił nadprzyrodzonych,

• filozofia musiała odpowiadać na pytania natury religijnej,

• zbliżenie filozofii z religią przy przewadze tej drugiej (religijna filozofia),

⇒ wcześniej Grecy pytali: Jak żyć - teraz: jak oderwać się od życia i połączyć się z bóstwem?

⇒ 6 definicji filozofii powstałych w tym czasie:

poznanie bytu jako takiego,

poznanie rzeczy boskich i ludzkich,

nauka nad naukami,

miłość mądrości,

rozmyślanie nad śmiercią,

upodobanie się do Boga.

2. filozofia oparta na objawieniu

⇒ filozofia z narzędzia poznania świata stała się narzędziem połączenia z Bogiem,

⇒ ze środka do kierowania życiem stała się środkiem do wyzwolenia z życia,

⇒ przedmiotem godnym poznania był tylko Bóg, był On również źródłem poznania,

⇒ do poznania i do zbawienia potrzebna jest moc nadprzyrodzona,

⇒ przez to poznanie stało się zależne od objawienia,

⇒ objawienie poznaje człowiek w stanach mistycznych,

⇒ pytanie o poznanie “wiedza, czy zmysły” straciło sens. Ani jedno, ani drugie nie dawało poznania prawdy - dawała je wiedza mistyczna osiągana w stanach ekstazy (pot. zachwycenia, uniesienia),

⇒ kto nie doświadczał tego musiał się wspierać na “autorytetach” wybranych przez bóstwo, potrzeba autorytetu z religii przeniknęła do filozofii.

3. wpływ wschodu

⇒ otwarcie granic Grecji na wschód,

⇒ przenikanie stamtąd kultury bardziej uduchowionej,

⇒ próbowano stworzyć filozofię synkretyczną: zespolenie narodowo i rasowo odrębnych myśli: wschodniej (Żydzi - Filon), i greckiej (Platon) w jeden system.

FILON

⇒ filozofia zbudowana na greckich pojęciach na podstawie wierzeń żydowskich

• DUALIZM I MONIZM

⇒ dualizm (pot. dwoistość, równoczesne istnienie dwóch zjawisk, sił, substancji),

⇒ monizm (filoz. pogląd według którego natura bytu jest jednorodna, np. istnieje tylko substancja materialna (monizm materialistyczny) albo tylko duchowa (monizm spirytualistyczny),

⇒ przedmiot filozofii - Bóg,

⇒ dualizm: Bóg i świat to dwie bardzo odległe od siebie rzeczywistości - przeciwieństwo pierwsze,

⇒ duch i materia - przeciwieństwo drugie,

⇒ dobro i zło - przeciwieństwo trzecie,

⇒ we wszechświecie duch zmaga się z materią, dobro ze złem,

⇒zadanie filozofii - odnalezienie jedności podobieństw,

⇒ punkt wyjścia filozofii - skrajnie dualistycznej, cel - skrajnie monistyczny,

⇒ wcześniejsze monizmy były czysto materialistyczne (np. dusza to materia),

⇒ teraz - odwrotnie - Bóg był realniejszy od stworzenia,

⇒ wywodzono więc stworzenie z Boga, materią z ducha - monizm spirytualistyczny.

• ALEKSANDRYJSKI SCHEMAT METAFIZYKI

⇒ nie można połączyć Boga i świata w jeden łańcuch, gdyż są zbyt odlegli od siebie - trzeba znaleźć ogniwo pośrednie

1. Bóg punktem wyjścia systemu

⇒ wcześniej był On tylko punktem dojścia,

⇒ pojmowanie Boga - synkretyczne - grecki absolut bytu z żydowskim pojęciem Boga jedynego,

⇒ absolut: jeden, niezłożony, niezmienny, wieczny,

⇒ żydostwo: osoba, dobrotliwy, potężny, wszechwiedzący, transcendentny - jest poza światem i poza poznaniem, nie można jego wielkości wyrazić słowami.

2. materia - bezwładna, bezduszna, bez własności. Nie była nawet bytem, lecz potencją (pot. siłą umożliwiającą działanie, zdolność do działania). Nie jest stworzona, lecz odwieczna. Przeciwieństwo z Bogiem jest tak wielkie, że nie można ich bezpośrednio łączyć. Bóg nie stworzył ani materii, ani z niej świata - kieruje nim bezpośrednio. Sprawcą wszystkiego jest logos.

3. logos

⇒ u Platona pośrednikiem między Bogiem a światem były idee,

⇒ Filon: idee są, ale nie istnieją samodzielnie - są myślami Boga,

⇒ są też siłą - myśl boża od razu przeradza się w czyn,

⇒ siły zaś boże przechodzą w świat i kształtują go,

⇒ zespół idei - sił - logos,

⇒ uznał też, że logos jest osobą, aniołem - synem bożym, drugim bogiem, tym który wszystko ukształtował,

⇒ 3 szczeble drabiny bytów:

Bóg,

logos,

świat materialny.

• PSYCHOLOGIA

⇒ dusza - spotkanie świata duchowego z materialnym,

⇒ zmysły - wpływ ciała (materia duszy), rozumność - kierowana przez bóstwo,

⇒ pomiędzy nimi pośredniczył logos: rozum, logos, zmysły,

⇒ rozum - zdolność oglądania Boga, logos - intelekt niższy operujący danymi zmysłowymi.

• ETYKA I TEORIA POZNANIA

⇒ człowiek istota cielesna - najniższy twór drabiny bytów, ale jego zadaniem jest dojść do szczytu,

⇒ metafizyka (filoz. teoria bytu, ontologia) uczy jak drabina bytów schodzi od doskonałego do niedoskonałego, etyka (pot. nauka o moralności) - odwrotnie (złączenie z Bogiem jest celem człowieka),

⇒ można to osiągnąć tylko dzięki rozumowi wyzwolonemu z więzów ciała - w stanie ekstazy i kontemplacji,

ETYKA

________________________________________________________________________________

⇒ prawda jest tylko w Bogu,

⇒ osiągalna w stanach kontemplacji i ekstazy,

⇒ Bóg udziela pomocy - Pismo św.,

⇒ uznał poznanie dyskursywne obok kontemplacyjnego, ale jako poziom niższy - przygotowanie do prawdziwego poznania

TEORIA POZNANIA

________________________________________________________________________________

PLOTYN I NEOPLATOŃCZYCY

⇒ odwrotnie niż u Filona - przewaga filozofii nad religią

• 3 OKRESY FILOZOFII PLOTYNA

wyznawca Platona - rozwija jego naukę o duszy i oczyszczeniu,

poszukiwanie ogólnej teorii bytu, dojście do własnego poglądu na świat od platonizmu do neoplatonizmu,

zajął się dociekaniami ogólnymi: etyczno - religijnymi.

• SYSTEM EMANACYJNY

⇒ cel: wykazanie jedności bytu,

⇒ postacie bytu choć są różne, są etapami jednego i tego samego rozwoju; świat realny jest różny od idealnego, a ziemski od boskiego, ale jeden pochodzi od drugiego,

⇒ nastąpiła więc przemiana pojęcia bytu. Istotę nie stanowi trwanie, lecz stawanie się - to stworzyło możliwości dla systemu monistycznego. Nie ma wielu bytów ale jest jeden, rozwijający się i przyjmujący różne postacie,

⇒ byt trwa produkując byty nowe, gdyż ma naturę światła, którego cechą jest promieniowanie (tworzenie nowych postaci bytu) - emanacja

⇒ świat stał się więc emanowaniem coraz to nowych bytów,

⇒ im byt jest doskonalszy tym ma większą moc twórczą, a twór jest zawsze mniej doskonały od twórcy,

⇒ porządek powstawania bytu jest porządkiem zmniejszającej się doskonałości.

• ABSOLUT

⇒ świat idealny choć był doskonalszy od realnego nie posiadał jednak doskonałości zupełnej - istnieje więc byt od idei doskonalszy,

⇒ byt najdoskonalszy jest “jednią”, nie jest duchem ani myślą, ani wolą, gdyż one posiadają swoje przeciwieństwa, a Bóg ich posiadać nie może,

⇒ jest więc szczytem: piękna, dobra, prawdy i jedności, niepoznawalny będący “poza rozumem”.

• ŚWIAT IDEALNY, PSYCHICZNY, MATERIALNY

⇒ z absolutu emanują postacie coraz mniej doskonałe - duch, dusza, materia - “hipostazy”,

⇒ pierwszą po absolucie hipostazą był świat ducha - czyli świat idealny - dostępny dla zrozumienia i poznania (u Platona był on najwyższy - tu drugi),

⇒ drugą hipostazą był świat psychiczny - dusza świata w której zawarte są dusze jednostkowe - świat ten jest emanacją świata idei,

⇒ trzecią hipostazą - ostatnią, jest materia - kres procesu emanującego,

⇒ emanacja nie jest dziełem woli lub przypadku, ale jest procesem koniecznym,

⇒ świat materialny jest złożony nie tylko z materii, ale i formy - jest odbiciem świata idealnego,

⇒ stworzyło to usunięcie dwoistości idei i rzeczy: rzeczy będąc odbiciem idei nie są od nich różne.

• DUSZA LUDZKA

⇒ 2 składniki:

niższy (funkcje związane z ciałem, niedoskonałości, grzechy),

wyższy (wolny od ciała i niedoskonałości).

⇒ składnik wyższy schodzi do niższego aby je uduchowić, ale przez to sama -dusza - traci łączność z regionami wyższymi - traci doskonałość,

⇒ aby dusza mogła tam wrócić potrzebne jest nawrócenie,

⇒ przed duszą więc stoją 2 drogi:

w górę,

w dół.

• POZNANIE, SZTUKA I CNOTA

⇒ drogę wzwyż dusza przebywa przez wysiłek poznawczy, estetyczny i moralny

1. teoria poznania

• teoria zbliżenia się do Boga przez poznanie,

• poznanie odbywało się na drodze intuicji, która była ekstazą, zachwyceniem - wymagała ćwiczenia ducha.

2. sztuka

• twórczość urzeczywistniająca idee,

• praca twórcy upodabnia do boskiej istoty.

3. etyka

• głoszone wcześniej cnoty obywatelskie przestały być celem życia moralnego,

• ponad nie wskazywał na cnoty oczyszczające, a ponad oczyszczające - najwyższe, które upodabniają duszę do Boga.

absolut (w filozofii idealistycznej: byt niezależny od innych, pojmowany na ogół jako niezmienna, wieczna, jedyna i konieczna podstawa rzeczywistości, od której wszystko inne jest zależne; byt absolutny - całkowity, zupełny, bezwzględny.

ROK I

SEMESTR II

FILOZOFIA CHRZEŚCIJAŃSKA

(w okresie poprzedzającym średniowiecze do V w.)

• Wiara a filozofia chrześcijan.

Filozofia chrześcijan była związana z tradycją starożytna i miała charakter analogiczny do współczesnej sobie filozofii Greków. Nie może ona być pojęta jednak jako wytwór rozwoju greckiej filozofii. Zakłada ona własny początek: wiarę chrześcijańską.

Pierwotnie chrześcijaństwo, nauka uczniów Chrystusa − to była nauka moralna, która zawierała się w 3 pojęciach:

1. poznanie (Boga);

2. prawo (moralne);

3. zapowiedź (życia pośmiertnego).

Ta nauka stała się fundamentem nowego systemu filozoficznego, zawierającego teorię Boga i świata,

życia i zbawienia.

• Filozofia chrześcijan a filozofia Greków.

Chrześcijaństwo zdobywało świat dla swoich idei, ale jednocześnie wchłaniało obce idee. Poganie wnosili do chrześcijaństwa przekonania stworzone przez filozofię pogańską. Filozofia chrześcijańska formowała się więc w oparciu o filozofię Platona (idealistyczny pogląd na świat i przekonanie o wyższości świata duchowego nad materialnym); filozofię Arystotelesa (koncepcja Boga jako pierwszej przyczyny świata); filozofię Stoików (świat materialny jest przesycony duchem); filozofię Cyników (obojętność dla rzeczy doczesnych) i filozofię Sceptyków (źródło poznania prawdy jest w objawieniu i natchnieniu). Fundamentem jednak filozofii chrześcijańskiej była nauka Chrystusa, zanim te obce wpływy zaczęły działać. Jest też dużo zbieżności między filozofią pogan i filozofia chrześcijańską. Zaczęto także mówić, że filozofia jest to miłość do Boga, gdyż On mądrością lub upodobnieniem się do Boga (poprzez osiągnięcie mądrości, poznania, sprawiedliwości i świątobliwości).

• Okresy filozofii chrześcijańskiej.

1. do VI w. − okres starożytny (okres formułowania i kształtowania się doktryn chrześcijańskich − dużą rolę odegrali tutaj Ojcowie Kościoła, a ich nauka została nazwana patrystyką.

2. VIII w. − XIV w. − średniowiecze (okres scholastyki) − wykończenie filozofii chrześcijańskiej.

Patrystyka.

• Odmiany patrystyki:

1. ze względu na zadania:

• apologetyczna − broniła wiary chrześcijan na zewnątrz (wobec wrogów) i fragmentarycznie opracowywali doktryny chrześcijańskie;

• systematyczna − zbierała jednolicie i konsekwentnie poglądy dla wewnętrznego użytku gmin; w całości opracowywali chrześcijański pogląd na świat; oni zaznaczyli główne etapy rozwoju filozofii chrześcijańskiej.

2. ze względu na miejsce powstania:

• filozofia Wschodu (filozofia Ojców greckich) − związanych ze środowiskiem greckim i piszących po grecku z głównym ośrodkiem Aleksandrią;

• filozofia Zachodu (filozofia Ojców łacińskich) − piszących po łacinie z głównym ośrodkiem Rzymem.

We wschodnich środowiskach panowało zamiłowanie do spekulacyjnej filozofii; współzawodnictwo z pogańskimi systemami było bodźcem do pracy. Tu powstały pierwsze chrześcijańskie systemy. W zachodnich środowiskach wytworzyły się wrogie nastroje dla filozofii. Nie wydano tu żadnego systemu bardzo długo. Na wschodzie kultura filozofii pogan była bardzo wysoka i myśli chrześcijańskiej bardzo trudno było się wyzwolić spod jej wpływów. Na zachodzie, gdy powstał system filozoficzny, to był on własny i całkowicie odpowiadający duchowi chrześcijaństwa.

1. chronologicznie:

• okres przygotowań i poszukiwań (do soboru nicejskiego w 325 r.);

• okres po soborze (po 325 r.) − ustalenie podstawowych dogmatów.

Rozwój systemów chrześcijańskich patrystycznego okresu przeszedł przez 4 fazy:

1. system gnostyków w II w. Będący pochodzenia wschodniego i powierzchownie dostosowany do nauki chrześcijańskiej;

2. system Ojców aleksandryjskich (Orygenes) w III w. wytworzony samodzielnie przez chrześcijańskich myślicieli, ale kierujący się ku systemom greckim;

3. system Ojców kapadockich (Grzegorz Nysseński) w IV w. opierający się na systemie Orygenesa, ale uzgadniający go z tradycją kościelną;

4. system Augustyna − przełom IV/V w. − wytwór Zachodu, najsamodzielniejszy i najzgodniejszy z wiarą.

1÷4 systemy − wytwór Wschodu

Apologeci Wschodu przygotowali system aleksandryjski i kapadocki, apologeci Zachodu (Tertulian), stanowili etap myśli chrześcijańskiej poprzedzający Augustyna.

Gnostycy.

Gnostycyzm − cel: przetworzenie wiary chrześcijańskiej w wiedzę i wybudowanie na jej podstawie poglądu na świat. Była to doktryna synkretyczna (zespalała idee Wschodu i Zachodu). Operowała wyobraźnią i przetworzyła wiarę w mitologię i teozofię. Rozwinęła się na Wschodzie (Syria). Jej rozkwit przypadł na połowę II w. i początek III w.

• Źródła:

Gnostycyzm był starszy od chrześcijaństwa. Przed złączeniem z chrześcijaństwem był połączony z żydowską i pogańską religią. Przeważały w nim pierwiastki nienaukowe, lecz religijne (babilońskie, egipskie, żydowskie, syryjskie). Później narodziły się aspiracje teoretyczne. Gnostycyzm opierał się na aleksandryjskim systemie (stopniowa ewolucja od Boga do nauki) − schemat właściwy systemom gra dualistycznym.

• Przedstawiciele:

• Sturnil z Antiochii (judaistyczna odmiana gnostycyzmu);

• Bazylides z Syrii (czynniki pogańskie w gnostycyźmie);

• Walentyn z Egiptu (twórca rozbudowanego systemu gnostyckiego zbliżonego do filozofów hellenistycznych);

• Bardezanes z Syrii.

• Poglądy:

1. system eonów

Gnostycyzm propagował dualizm (dwoistość, równoczesne istnienie dwóch zjawisk, sił, substancji) między duchem, a materią (stworzeniem). Były to dwa krańce bytu, które musiały mieć pośrednie ogniwa, których szukał gnostycyzm. Gnostycy abstrakcyjny (oderwanie od rzeczywistości) schemat filozofów (Filona, Plotyna) splatali z mitologiczną teologią i kosmologią, traktując ogniwa systemu nie jako rodzaje bytu, ale osoby boskie. Pojmowali ten schemat jako schemat dziejów, które były powstawaniem i zmaganiem się sił kosmicznych, uosobionych przez bóstwa i duchy. Przełomowym momentem było przyjście na świat Chrystusa.

Te siły kosmiczne (hipostazy), uosobione mitologicznie gnostycy nazywali eonami (duchami). Eony pochodzą z religii babilońskiej, gdzie były bogami 7 planet. Przyjmowano, że istnieje 7 eonów (duchów) tworzących świat. Na ich czele stoi stwórca − Bóg nienazywalny i niepoznawalny − “Ojciec” wszech eonów. Nie miał On cech żadnego bóstwa. Po Nim ich (eonów) Matka, nosząca cechy bóstw (wschodu) i dopiero były eony. Gnostycy przyjmowali też “pełnię” eonów. Miały one różne nazwy: rozum i prawda, logos i życie. Łączyły się przeważnie w pary (trójki, czwórki, szóstki).

2. dualistyczny pogląd na świat

Gnostycy w świecie widzieli 2 zmagające się ze sobą zasady:

1. światło i ciemność;

2. dobro i zło.

Koncepcje zmagania się w świecie wrogich mocy gnostycy czerpali ze Wschodu, ale połączyli ją z pochodzącymi z Grecji przekonaniem o znikomości świata materialnego w porównaniu z idealnym. To dało wynik, że świat materialny jest dziełem złej potęgi. W tym przejawiał się pesymizm gnostyków, przekonanych, że w świecie przeważa zło i dobra nie da się urzeczywistnić. Świat taki nie może pochodzić od Boga, ale jest dziełem upadłego eona. Czynnikiem zła jest materia, która nie może być zależna od Boga. Istnienie złego bóstwa jest wynikiem tego, że złączyło się ono z materią. Jeden z eonów zostaje opanowany przez wrogie siły, opada w materię i miesza się czynnik boski z materią i stworzony zostaje świat łączący dobro ze złem. (upadły eon − stwórca świata).

1. wyzwolenie

Gnostycy musieli się od tego zła (świat) wyzwolić. Dla nich tym wyzwolicielem świata był Chrystus − jeden z eonów. To wyzwolenie było wyzwoleniem z materii, czyli uduchowienie świata. Nie dopuszczali myśli, że Chrystus mógłby mieć ciało − materię. Przez to dochodzili do doketyzmu − czyli pojmowali cielesnego Chrystusa jako zjawisko, a nie realna istotę. Odrzucali naukę o zmartwychwstaniu ciała, gdyż zetknięcie ciała (materii) z duszą poniża duszę.

Poglądy antropologiczne:

Ród ludzki dzielili na 2 klasy:

1. tych, co należą do zmysłowego, materialnego świata;

2. ci, co posiadają iskrę świata wyższego.

Później dzielili ludzi na 3 kategorie:

1. posiadających ciało − hilicy;

2. posiadających ciało i duszę − psychicy;

3. posiadających ciało i duszę i ducha − pneumatycy.

Siebie gnostycy zaliczali do pneumatyków, gdyż dostąpili wiedzy (wiedza = gnozis ⇒ gnostycy). Gnostycy zastępowali wiarę przez wiedzę. Tłumaczyli słowo Pisma św. alegorycznie (obraz, lub opowiadanie mające sens przenośny). Traktowali prawdy wiary symbolicznie. W ten sposób zdobywali wiedzę.

• Istota gnostycyzmu:

1. skrajnie dualistyczna (dwoistość, równoczesne istnienie dwóch zjawisk, sił, substancji) i pesymistyczna (postawa wyrażająca się niewiarą w świat i ludzi, w lepszą przyszłość)

(zło i dobro dwa czynniki odwieczne; zło pochodzi z materii, dobro od Boga);

2. historyczna koncepcja świata − zmaganie się dobrych i złych mocy, tłumacząca skąd wzięło się zło na świecie;

3. alegoryczna (obraz, lub opowiadanie mające sens przenośny) metoda wywodzenia tych koncepcji z Pisma św.

• Opozycja

Poglądy gnostyków zostały uznane za heretyckie (odstępujące od panującej religii). Powody:

• przemienienie w symbole tego, co Pismo św. podało jako fakty;

• moralno − religijna myśl chrześcijan została przemieniona w tajemniczą teozoficzną;

• jeden Bóg został zastąpiony przez mnogość bogów;

• skrajny dualizm (dwoistość, równoczesne istnienie dwóch zjawisk, sił, substancji), przyjmujący niezależność materii od Boga, ograniczał Jego wszechmoc;

• próba wniknięcia w wewnętrzne stosunki świata boskiego, krytyka ustroju świata, będącego dziełem mądrości i dobroci Bożej

Doketyzm − zaprzeczenie zmartwychwstania, twierdzenie, że człowiek nie jest stworzony przez Boga, lecz przez eony zostały odrzucone przez Kościół. Walkę z gnostycyzmem podjął Ireneusz.

• Pokrewne gnostycyzmowi

• Marcjan − 2 bogów:

1. dobry;

2. sprawiedliwy − stwórca świata Hermogenes − świata nie stworzył Bóg − głosił;

• Manes z Persji − manicheizm głosił: tzn. w kosmosie działają 2 bogowie:

3. bóg światła;

4. bóg ciemności.

W człowieku są 2 dusze:

1. pochodząca ze światła;

2. pochodząca z ciemności.

Apologeci Wschodu.

Apologeci (obrońcy idei, zwłaszcza religijnej) − pisarze chrześcijańscy, którzy na gruncie Ewangelii rozstrzygali zagadnienia filozoficzne. Jako pierwsi filozofowie chrześcijańscy, przyswoili pojęcia filozofii greckiej i na jej podłożu stworzyli swoiste koncepcje (pomysł, projekt, obmyślony plan działania) chrześcijańskie. Działali w II w. n.e.

• Główni apologeci Wschodu.

• Justyn Męczennik (napisał 2 Apologie chrześcijaństwa (apologia − pochwała, obrona), Dialog z Żydem Tryfonem);

• Ireneusz (gnostycyzmowi przeciwstawił tradycję bezpośrednich uczniów Chrystusa);

• Apologeci − Atenagoras, Teofil z Antiochii;

• Apologeci Zachodu: Minucjusz Feliks, Laktancjusz,

• Pisarze Wschodu: Tacjan i Hermiasz − wrogowie greckiej kultury i nauki.

• Źródła.

Apologeci byli ludźmi o helleńskiej kulturze umysłowej. Odważnie występowali na polu filozofii. Przez nich grecka filozofia weszła do gmin chrześcijańskich. Odwoływali się do Platona i stoików.

• Poglądy.

1. Nauka o Bogu.

Myśli apologetów dotyczyły Boga i duszy. Niektórzy apologeci ograniczali się do tego, by dowieść, że Bóg jest jeden, a dusza jest nieśmiertelna. Większa część apologetów zastanawiała się nad Jego jednością, stosunkiem do świata i poznawalnością.

1. Uzasadnienie i rozwinięcie monoteizmu (wiary w jednego Boga).

Laktancjusz twierdził, że jedność Boga wynika z pojęcia Boga, gdyż jest to pojęcie istoty nieskończenie doskonałej. Oprócz tego uważał, że świat wykazuje jedność w swym ustroju, czyli jest dziełem jednej istoty. Ireneusz utożsamił jednego Boga ze stwórca świata. Dla zachowania jedności Boga powzięli myśl, że Chrystus jest Logosem Bożym.

2. Stosunek Boga do świata.

Justyn przyjmował preegzystencję (przedistnienie, przedbytowanie − istniejące wcześniej) materię jako drugą, obok Boga, zasadę bytu. Ireneusz natomiast twierdził, że Bóg stworzył wszystko, nawet materię. Zaprzeczał temu, że ponad Stwórcą istniały idealne wzory, obowiązujące Go przy tworzeniu, że świat jest niezależny od Boga i nie jest Jego tworem.

3. Możność i sposoby poznania Boga.

Justyn twierdził, że Bóg jedyny i wieczny jest bez imienia, bo niezdolni jesteśmy znaleźć dla Niego nazwę. Ireneusz mówił, że przymioty Boga mogą być poznane nie wprost, ale z dzieł Bożych.

1. Nauka o duszy.

1. Czy dusza jest nieśmiertelna?

Niektórzy uważali ją za śmiertelna. Tacjan odróżniał duszę i ducha (pneuma). Twierdził, że ten duch boskiego pochodzenia, może udzielić duszy nieśmiertelności, której z natury nie posiada. Przeważał jednak pogląd przeciwny, że dusza jest nieśmiertelna. Atenagoras wywodził tą nieśmiertelność jako konsekwencję jej rozumności. Cały czas ta sprawa nieśmiertelności była przedmiotem sporu (czy z własnej natury z postanowienia Bożego jest nieśmiertelna). Justyn i Laktancjusz wypowiadali się przeciwko przyrodzonej nieśmiertelności.

2. Czy dusza ludzka istnieje odwiecznie?

Pochodzenie duszy tez było przedmiotem sporów! Jedni wyznawali tradycjanizm (oparty na Platonie) głoszący, że wszystkie dusze istnieją odwiecznie, a przy urodzeniu nie są tworzone, lecz tylko przeprowadzone w ciała. Inni głosili kreacjonizm twierdzący, że dusze są tworzone w chwili urodzenia cielesnego. Jest to zaprzeczenie preegzystencji duszy.

3. Czy dusza jest boskiej natury?

Jedni twierdzili, że z duszą związany jest duch (pneuma) o boskiej naturze. Natomiast Ireneusz odrzucił ten pogląd twierdząc, że boski duch może znaleźć się w człowieku jedynie drogą łaski, bo do natury jego nie należy. Dusza nie jest boska, ale obrazem (imago) Boga.

(imago − biol. dorosła postać owada)

4. Czy dusza jest cielesna?

Twierdzono, że dusza jest cielesna (przekonanie zaczerpnięte od stoików). Ireneusz uważał duszę za subtelniejszego rodzaju ciało.

5. Czy ciało należy na równi z duszą do natury człowieka?

Część sądziła, że ciało jest czynnikiem obcym w naturze ludzkiej (więzienie dla duszy) − Platon. Natomiast Ireneusz ciało na równi z duszą zaliczał do natury człowieka. Atenagoras pojmował człowieka jako jedność duszy i ciała.

1. Nowa metafizyka.

Ewangelia pośrednio prowadziła do dualizmu (dwoistość, równoczesne istnienie dwóch zjawisk, sił, substancji) (mówiła o grzeszności ludzkiej i o ofierze Chrystusa); pośrednio prowadziła do kreacji świata z niczego (gdyż Bóg jest wszechmocny); pośrednio skłaniała do przyjęcia nieśmiertelności duszy (zapowiadała zbawienie);prowadziła do uznania nieśmiertelności duszy (niematerialne jest nieśmiertelne, niezniszczalne).

W oparciu o twierdzenia metafizyczne zawarte domyślnie w Ewangelii apologeci stworzyli nową metafizykę.

A.

1. Świat w całości pochodzi od Boga, a wtedy jest boskiej natury i doskonały.

2. Świat w całości nie pochodzi od Boga, a wtedy nie jest boskiej natury i doskonały.

Te dwie możliwości stworzyli starożytni, apologeci stworzyli trzecią:

3. Świat w całości pochodzi od Boga (konsekwencja wszechmocy Boga), ale nie jest boskiej natury (ofiara Chrystusa nie byłaby potrzebna, gdyby świat był boskiej natury).

2. Starożytni uważali, że:

1. Dusza jest boska i wtedy jest nieśmiertelna.

2. Dusza nie jest boska i wtedy jest śmiertelna.

Trzecią możliwość stworzyli apologeci:

3. Dusza jest nieśmiertelna (wynik zapowiedzi zbawienia), ale nie jest boska (wynika z ofiary Chrystusa).

C. Starożytni uważali, że:

1. Co jest Co jest zmienne, ma początek i koniec.

2. Co jest niezmienne, nie ma początku i końca.

Apologeci na to:

3. Dusza ma początek (wynik wszechmocy Bożej), a nie ma końca (wynik zapowiedzi zbawienia).

• Znaczenie.

1. Zespolili Ewangelię z filozofią grecką i sformułowali naukę chrześcijańską w terminach nauki greckiej.

2. Pojęli naukę Chrystusa nie tylko za religię, ale i za filozofię (odwoływali się do wiary i bezstronnego rozumu).

3. Z Ewangelii wysnuli filozofie.

4. Nawiązywali do teorii starożytnych, stoików i Platona, który był bliższy chrześcijaństwu.

• Następcy.

Na fundamencie apologetów powstały systemy filozofii chrześcijańskiej Orygenesa, Grzegorza Nysseńskiego i innych.

Orygenes.

• Źródła.

System Orygenesa zależny był od Greków: dążył do wyrażenia chrystianizmu pojęciami filozofii greckiej. Silny wpływ wywarł na niego Platon. Pośrednikiem między nauka grecką i chrześcijańską dla Orygenesa był Klemens z Aleksandrii. Oddziaływały na niego doktryny Filona. Plotyn był jego przyjacielem (kolegą z klasy). System Orygenesa opierał się też na apologetach.

• Poprzednik:

• Klemens z Aleksandrii − napisał pisma z 3 działami:

1. Upomnienie Greków (wytykał błędy pogańskie);

2. Paedagogus (chrześcijańska nauka o moralności);

3. Barwne kobierce (rozwijają naukę chrześcijańską przedstawioną nie jako wiara, ale wiedza i całkowicie zgodna z filozofią starożytną).

Stworzył program nauki chrześcijańskiej i przyczynił się do tego, że grecka kultura umysłowa została użyta przy kształtowaniu filozofii chrześcijańskiej. Jego program wypełnił Orygenes.

• Życie Orygenesa.

Urodzony prawdopodobnie w 185/6 r. − 254 r.; zwany Adamantinus.

• Pisma.

• “O zasadach” − mówi o prawdach wiary.

• “Przeciw Celsusowi” − rozprawa, odpowiedzi na zarzuty Celsusa przeciw chrześcijaństwu.

• Poglądy.

1. Logos

Orygenes zakładał zgodność objawienia, na którym opiera się wiara i rozum (wiedza), zgodność nauki objawionej chrześcijan z nauką rozumową Greków. Punktem oddzielającym Pismo św. od filozofii, to: nauka o przyjściu na świat Boga − człowieka. Filozofia ujęła Boga − człowieka pojęciem Logosu (u Greków i Żydów było to pośrednie ogniwo, między Bogiem, a człowiekiem). Ta koncepcja Logosu miała wyjaśnić stosunek Boga do świata. Stąd okazało się, że świat przez Logosa wyłonił się z Boga (Logos jest pośrednikiem w stworzeniu): nie Bóg Ojciec, ale Syn − Logos jest bezpośrednim stwórcą świata. To pokazuje, że Chrystus został włączony w system gradnalistyczny jako jedna z hipotez, jako etap w wyłanianiu się świata z Boga. Został pojęty jako Bóg, ale nie pierwotny. On może się ucieleśnić i wejść w zmienny świat podczas gdy Bóg Ojciec jest bytem niezmiennym i pozaświatowym. To spowodowało, że życie Chrystusa zeszło na drugi plan. Rolę Chrystusa − Zbawcy zamieniono na metafizyczny czynnik świata.

2. Bóg i świat.

System Orygenesa miał 3 części:

1. Bóg i Objawienie się Jego w stworzeniu.

2. Upadek stworzenia.

3. Powrót przez Chrystusa do stanu pierwotnego.

Jest to typowy schemat aleksandryjski upadku i powstania, w który włączono chrześcijańskie treści: odkupienie przez Chrystusa.

1. Bóg wg Orygenesa był daleki, abstrakcyjny, wyższy ponad wszystko znane, niepojęty w swojej istocie, dający się poznać negatywnie i pośrednio. On jest jeden, niezmienny, nieskończony, niematerialny. Orygenes mówił jeszcze, że Bóg jest dobrocią i miłością.

2. Chrystus − Logos wg Orygenesa był hipotezą bytu “drugim Bogiem”, a pierwszym szczeblem w przejściu od Boga do świata (od jedności do mnogości, od doskonałości do niedoskonałości). On wyłonił się z Boga, a z niego świat. On jest stwórcą świata i jego zbawcą. W tej koncepcji Logosu wiara chrześcijańska została sprowadzona do ogólnej koncepcji hellenistycznych filozofów − drażliwy punkt orygenizmu.

3. Świat powstał całkowicie z Boga. Duchy i materia zostały przez Niego stworzone, czyli z niczego świat został stworzony. Odwiecznie i nie ma początku, tak jak Bóg. Orygenes argumentował to tak: odkąd istnieje Bóg, musiało też istnieć pole Jego działania. Świat jest wieczny, ale żadna z jego postaci nie jest wieczna. Obecny świat, kiedyś powstał i kiedyś zginie, aby ustąpić miejsca nowemu. To co go różni od innych to to, że w nim Logos stał się człowiekiem.

1. Upadek i zbawienie duchów.

Duchy i materialny świat stworzone zostały odwiecznie. Oprócz tego są nieśmiertelne, mają preegzystencję (istniały wcześniej), są wolne. Dobro nie należy do ich natury, z wolności swojej mogą korzystać dla dobra i zła. O tym, że są dobre lub złe decyduje wolność. Jedne poszły za Bogiem (anioły), drugie nie (ludzie przeciw Bogu). Ich upadek − przełom w dziejach świata − poniżył duchy łącząc je z materią. Moc Boża jednak przeważa nad materią i złem i Logos je zbawi. Po odpadnięciu od Boga następuje drugi okres dziejów świata: nawrócenie do Boga. To usuwa zło. Droga nawrócenia prowadzi przez poznanie zawarte w nauce chrześcijańskiej. Końcem natomiast dziejów świata będzie apokatastaza, czyli powrót wszechrzeczy do pierwotnego źródła (Boga).

• Istota filozofii Orygenesa.

• prawda chrześcijańska nabrała cech aleksandryjskiego neoplatonizmu. Ideałem systemu był monizm (jedność Boga i świata). Środkiem do tego był gradanalizm (pośrednie szczeble).

• Logos.

• orygenizm − chrześcijańska filozofia zbudowana wg schematu aleksandryjskiego.

• Opozycja przeciw Orygenesowi i jego wpływ.

Przeciw nauce Orygenesa wystąpił:

• bp Teofil w Egipcie;

• bp Metodiusz (zwalczał: odwieczność świata, preegzystencję dusz, równość naturalną wszystkich duchów, spekultatywną (opartą na dociekaniach teoretycznych, oderwaną od życia) teorię upadku człowieka, pojmowanie ciała jako więzienia duszy.

Orygenes bardzo mocno też oddziaływał na innych. Wszystkie systemy patrystyki greckiej były zależne od jego ogólnej konstrukcji. Wyczekały się one jednak mylnych jego poglądów, np. Ojcowie kapadoccy. Tradycja kościelna musiała wytworzyć inna doktrynę do Orygenesa. Chodziło o: naukę o Chrystusie, Jego boskości i człowieczeństwie.

• pogląd adopcjonistyczny − Chrystus nie jest Bogiem, lecz człowiekiem usynowionym przez Boga;

• pogląd modalistyczny − Chrystus nie jest oddzielną osobą, lecz przejawem jedynego Boga;

• pogląd doketystyczny − Chrystus nie żył realnie, jako człowiek był zjawiskiem.

Nad tymi poglądami górę wzięła hellenistyczna teoria platońskiego typu. Posługiwała się ona pojęciem Logosu, modyfikując teorię Orygenesa, ale budując na tych samych podstawach, co on. Odrzucała ona:

• pojmowanie Chrystusa jako niższego od Boga Ojca.

Tertulian uważał, że Bóg i Chrystus są dwiema odrębnymi osobami (hipostazami), ale są jednej substancji. Pierwsza część formuły odpowiada poglądowi Orygenesa , druga jest sprzeczna z Jego poglądem. Kościół dołączył do tej formuły jeszcze Ducha św. To świadczy, że Kościół nie zerwał z teorią Orygenesa, lecz ją tylko podzielił, dołączając homouzję − współsubstancjalność osób boskich.

Oprócz tego ustalono stosunek Boga − człowieka do natury boskiej i ludzkiej. Tertulian stworzył naukę o “dwóch naturach” Chrystusa. Chrystus jest Bogiem i człowiekiem, w jednej osobie łączy się realne bóstwo i realny człowiek. To stało się przedmiotem wiary chrześcijanina: jedność Boga i Stwórcy, jedyność Boga, stworzenie z niczego, powstanie zła z wolności, zbawienie przez Chrystusa, zmartwychwstanie całego człowieka.

Grzegorz Nysseńczyk.

Należał do Ojców Kapadockich.

• Poprzednicy.

Orygenes − Grzegorz Nysseńczyk zachował budowę jego systemu, ale odstępował od poglądów, które były nieprawowierne. Nawiązywał do Platona i neoplatończyków. Platon u niego miał przewagę. (zachował idealizm)

• Życie i pisma.

Dzieła: “Oratio catechetica magna” (I system z prawowierną teologią). Utwór mistyczny: “Życie Mojżesza”

• Poglądy.

1. Racjonalizm.

Przez ustalenie dogmatów zmienił się stosunek wiary i rozumu i powstało nowe zadanie dla wiedzy: tłumaczenie ustalonej prawdy. Grzegorz Nysseńczyk, tak jak Orygenes zachował zgodność wiary z wolną wiedzą. Trafne rozumowanie musi dać taki sam wynik jak objawienie i przez to prawdy wiary mogą być dowiedzione. Czyli prawdy wiary nie potrzebują dowodów, lecz tłumaczenia. Mogą być też dowodzone (mogą być dowodem).

Grzegorz Nysseńczyk dowodził istnienia Boga (bez Boga nie da się wytłumaczyć ustroju świata); Jego jedności (Bóg nie byłby doskonały, gdyby Jego własności były podzielone między innych bogów); nieśmiertelności duszy (zakładał, że Bóg stworzył świat pełen dóbr i istoty zdolne korzystać z tych dóbr, które są do Boga podobne i przez to musi mieć udział w boskiej wieczności).

Grzegorz Nysseńczyk tłumaczył prawdy i wszystkich dowodził, dla każdej znajdował racje: Przez to stał się racjonalistą (przyznawał rozumowi główną rolę w procesie poznania) o charakterze heteronomicznym tzn.: rozum miał spełniać zadania wiedzy, wg dogmatów wiary. Racjonalizm Grzegorza Nysseńczyka nie wykluczał mistycznego poznania obok racjonalnego. Podstawą mistyki Grzegorza Nysseńczyka było przekonanie, że dusza jest “obrazem i podobieństwem Boga”: Bóg przegląda się w niej jak w zwierciadle, więc w czystej duszy można oglądać Boga i prawdy wieczne.

mistycyzm − pogląd uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z Bogiem

2. Platonizm.

Grzegorz Nysseńczyk twierdził, że idee ogólne istnieją poza jednostkowymi rzeczami. Tą zasadę stosował do Trójcy św., które mają jedna substancję, boskość, ale są osobami oddzielnymi. Nazwa “bóg” oznacza nie osoby (byłoby 3 bogów), lecz istotę, która jest jedna.

Po platońsku pojmował też stworzenie człowieka. Twierdził: Bóg najpierw stworzył człowieka jako gatunek, wieczny, ale pozbawiony cech jednostkowych. Jako gatunek nie istniał on realnie, lecz idealnie w umyśle Boga.

Psychologia platońska − rozumiał duszę jako prostą i niezłożoną, która może istnieć bez ciała.

Eschatologia neoplatońska − głosił, że wszechrzeczy powrócą do pierwotnego stanu (apokatastaza) − połączą się ostatecznie z Bogiem (tzw. Zbawienie wszystkich dusz). Grzegorz Nysseńczyk uzasadniał to tym, że negatywna natura zła, nie może być wiekuistą postacią bytu.

3. Immaterializm.

Kosmologia Grzegorza Nysseńczyka była immaterialna (niematerialna), tzw. idealistyczna − tzn. że materia nie jest realna (nie istnieje), że byt jest natury idealnej. Grzegorz Nysseńczyk poparł to tym, że jakości są niematerialne, a z jakości składają się rzeczy, które są więc niematerialne. Oprócz tego istota niematerialna (Bóg) może wytwarzać przedmioty niematerialne. Gdyby był materialny świat, to prowadzi do ateizmu (odrzucenia istnienia Boga), że Bóg go nie stworzył.

• Znaczenie Grzegorza Nysseńczyka.

• jego filozofia jest heteronomiczna (tzn.: rozum miał spełniać zadania wiedzy, wg dogmatów wiary) i ograniczona przez dogmaty wiary;

• immaterializm.

• Przeciwnicy.

• arianie występujący przeciwko dogmatowi Trójcy św. Zajmowali stanowisko naturalizmu: prawdę chrześcijańską pragnęli widzieć jako dostępną przyrodzonemu rozumowi.

• Kościół (Augustyn) odrzucił idealistyczną (tzn. że materia nie jest realna; nie istnieje) interpretację Trójcy św. i apokatastazę.

Tertulian.

Myśliciel prądu Zachodniego (Rzymianin) − usposobionego wrogo wobec starożytnej i wszelakiej nauki świeckiej.

• Życie i pisma Tertuliana.

Był prawnikiem. 20 lat był chrześcijaninem, potem oderwał się od Kościoła i przyłączył się do sekty montanistów − ruch ascetyczny i mistyczny przeciwny prądom liberalnym w Kościele, głosił konieczność powrotu do pierwotnej surowości życia chrześcijańskiego w oczekiwaniu na realizację Królestwa Bożego.

Filozofia Tertuliana miała charakter prawniczy. Nawiązywał do stoicyzmu, był przeciwnikiem idealizmu Platona, który później wziął górę w chrześcijaństwie.

• Poglądy.

1. Wroga postawa wobec nauki i rozumu.

Tertulian nie uzgadniał objawienia i wiedzy rozumowej i położył nacisk na przeciwieństwo między chrześcijaństwa, a kulturą świecką (filozofia). Mówił, że wiedza rozumowa jest:

• bezużyteczna (prawda bez niej jest znana, będąc objawiona i przekazana w Piśmie św.);

• niemożliwa (prawda przekracza rozum);

• szkodliwa (prowadzi do błędnych nauk i zguby moralnej).

Negatywne stanowisko wobec nauki Tertulian uzasadniał tym, że poznanie prawdy rozumem jest niewykonalne. Co dla rozumu jest niemożliwością, absurdem, to jest prawdą. (Zmartwychwstanie jest pewne, bo jest niemożliwe). Należy wierzyć w to, co dla rozumu jest niedorzecznością. Dla poznania prawdy jest potrzebne przygotowanie się sercem do objawienia. (Boga należy szukać w prostocie serca). Przez Boga można poznać prawdę, a Jego przez Chrystusa).

1. Ujemny pogląd na naturę ludzką.

Tertulian miał też ujemny pogląd na naturę ludzką, tzn. odmawiał człowiekowi wyższych zdolności (czynienia dobra, poznawania prawdy). Dla człowieka są tylko zdolności niższe, cielesne, zmysłowe. Poniżał naturę ludzką, aby zrobić miejsce dla nadprzyrodzonej łaski i objawienia. Chciał wykazać, że cała mądrość i cała dobroć, jaka jest w człowieku, nie pochodzi z jego własnej natury, lecz jest dobrem Boga. Wszystko, co cielesne, jest złe, a w człowieku nie ma nic poza ciałem. Tertulian poniżał człowieka, aby uwydatnić wszechmoc i łaskę Boga.

2. Materializm.

Człowiek wg Tertuliana był istotą materialną i zmysłową. Jego psychologia była materialistyczna (realnie istnieje tylko materia, świadomość jest jej funkcją; duch nie istnieje), teoria poznania − sensualistyczna (pogląd, wg którego głównym źródłem poznania i wiedzy są wrażenia zmysłowe). Twierdził, że dusza jest cielesna, gdyby nie była cielesna, to nie mogłaby działać na ciało. (Korzysta tu z argumentów filozofii greckiej − stoików − choć był jej wrogiem). Oprócz tego wg niego każdy byt uważał za cielesny. Bezcielesne jest to, co nie istnieje. Boga też pojmował jako cielesnego, gdyż jest duchem, a duch jest cielesny.

• Istotę tertuliańskiego ujęcia chrześcijaństwa stanowiło:

• przeciwstawienie religii kulturze świeckiej;

• oparcie filozofii chrześcijańskiej na materialiźmie i sensualiźmie;

• ujęcie religii z punktu widzenia życia praktycznego, prawa, doczesnych potrzeb religijnych;

• pogląd wywyższający Boga przez poniżenie człowieka.

• Opozycja i wpływ.

Kościół nie uznawał koncepcji Tertuliana, choć wiele szczegółowych jego poglądów włączył do swojej nauki. Jego poglądy przejął Arnobiusz (III/IV w.). Jego poglądy można zauważyć w: antydialektycznym ruchu XI w., u Gassendi'ego w XVII w. i u Pascala w XVII w.

św. Augustyn.

Wschód dał filozofii chrześcijańskiej wysoką kulturę (przez tradycję grecką), a Zachód dał jej samodzielność i przyczynił się do tego, że myśl chrześcijańska była nowym początkiem w dziejach filozofii. Było to IV/V w. i było dziełem św. Augustyna.

• Życie Augustyna.

św. Augustyn (354−430 r.) − na początku był niechętnie nastawiony do chrześcijaństwa i wyznawał manicheizm. Później przeszedł do sceptycyzmu (pogląd odrzucający możliwość uzyskania wiedzy pewnej i uzasadnionej) akademickiego. W 386 r. nawrócił się do Kościoła i powrócił do dogmatycznej filozofii. Ochrzcił się w 387 r., później był kapłanem, od 395 r. był biskupem. Pod koniec życia filozoficzne zainteresowania ustępowały miejsca teologicznym.

• Pisma.

“Wyznania”, “O Trójcy”, “O państwie Bożym”, “Contra Academicos”, “De vita beata”, “Soliloquia”, “De quantitate animae”, “Retractationes”.

• Rozwój.

manicheizm akademicki sceptycyzm dogmatyczna filozofia w duchu Platona chrześcijaństwo

• Poprzednicy.

Źródłem dla niego był Platon: idealizm (kierunek głoszący, że pierwszy był duch a potem materia) w metafizyce, absolutyzm (nieograniczona władza monarchy) w teorii poznania, uznanie odrębności ducha, irracjonalne (nielogiczny, nie dający się uzasadnić) czynniki życia duchowego, dualizm (dwoistość, równoczesne istnienie dwóch zjawisk, sił, substancji) życia doskonałego i ziemskiego. Naukę Platona znał w ujęciu neoplatończyków, ale monizm i emantyzm odrzucił i przez to oddzielił filozofię chrześcijańską od współczesnej pogańskiej.

• Poglądy Augustyna.

1. Teoria poznania.

1. Poznanie duszy.

Augustyn pojmował, że celem dla człowieka jest szczęście, które może dać Bóg. Do tego szczęścia potrzebne jest poznanie (posiadanie go). Tym poznaniem jest poznanie Boga i własnej duszy. Augustyn szukał takiego sposobu poznania, który nie podlega błędom i stanowi niezawodny punkt wyjścia dla wiedzy. Stwierdził więc, że błędy powstają ⇔, gdy wypowiadamy twierdzenia o rzeczach, ale nie powstają, gdy dotyczą zjawisk. Postrzeżenia też stają się pewne, o ile rozważa się ich treść, a nie rzeczy, które je wywołują.

Augustyn znalazł jeszcze inną podstawę wiedzy. Polegała ona na tym, że twierdzenia niezawodne obejmują również przeżycia wewnętrzne tzn., że własna myśl jest faktem ze wszystkich najpewniejszym (Augustyn przed Kartezjuszem powiedział: “Myślę, więc jestem”). To świadczy, że wiedza psychologiczna posiada wg Augustyna pewną bezpośrednią, a wiedza fizykalna (o rzeczach zewnętrznych) była niepewna tzn. przypuszczeniem i wiarą. (“Wejdź w samego siebie, we wnętrzu człowieka mieszka prawda” − Augustyn = “Myślę, więc jestem” − Kartezjusz). Oznacza to zerwanie z obiektywizmem (podawanie faktów, poglądów bez ich oceny; bezstronność) − czyli myśl skierowana ku rzeczom zewnętrznym, została odwrócona i skierowana ku wewnętrznemu życiu poznającego. Przez to życie psychiczne musiało stać się wzorem dla pojmowania natury rzeczy. (Jest to odwrotność do tego, że dusza i jej przejawy były traktowane na podobieństwo rzeczy).

To pokazuje zobojętnienie chrześcijańskie na zewnętrzne warunki życia, oderwanie się od nich i skoncentrowanie się na zbawieniu i na życiu wewnętrznym.

2. Poznanie idei i oświecenie przez Boga.

Umysł poza własnymi przeżyciami poznaje prawdy wieczne − druga teza teorii poznania. Augustyn uzasadniał ją, łącząc argumenty antyczne z nowymi. Augustyn twierdził, że umysł myśląc uświadamia sobie prawdy ogólne i niezmienne. Nie wytwarza ich, ale je odbiera. Więc jeśli umysł jest tylko odbiorcą, to poznaje to, co istnieje poza nim, więc prawdy wieczne w myśli są odbiciem prawd wiecznych, istniejących obiektywnie (bezstronne, wolne od uprzedzeń). W podobny sposób dochodził Augustyn do uznania idealnego świata, który różnił się tym, że świat idealny był złączony z Bogiem, gdyż wieczne istnienie jest właściwe tylko Bogu, więc prawdy wieczne istnieją w Bogu, są ideami Bożymi.

Augustyn głosił także teorię iluminizmu tzn., że źródłem poznania jest oświecenie umysłu przez Boga. Wg niej umysł widzi bezpośrednio prawdę, jak oczy widzą rzeczy, tzn., że poznanie ma charakter intuicyjny dochodzimy prawdy wprost bez rozumowania. Oświecenie było pojęte jako fakt nadprzyrodzony, dzieło łaski, które przypada dobrym. Przygotowaniem do oświecenia jest więc oczyszczenie serca. Poznanie Augustyna jest mistyczne, gdyż zakłada bezpośredni udział w nim bóstwa. Augustyn przyjmował też, że poznanie przechodzi szereg stopni, zanim osiągnie cel, które mają charakter wyższy od greckich i mistyczny.

Opierając się na wiedzy apriorycznej o ideach, Augustyn (sposobem na wpół racjonalnym − rozumny, oparty na zasadach poprawnego myślenia − i na wpół mistycznym − pogląd uznający możliwość bezpośredniego łączenia się duszy ludzkiej z Bogiem) dowodził naczelnych tez metafizyki:

1. istnienie Boga (jeżeli istnieją prawdy wieczne, to istnieje Bóg, który jest źródłem prawdy);

2. nieśmiertelności duszy (dusza jest wieczna, gdyż ma udział w wieczności).

1. Teocentryczna metafizyka.

Augustyn uczynił Boga ośrodkiem myśli filozoficznej. Wprowadził przewagę Boga nad stworzeniem i całkowitą jego zależność od Boga (pogląd teocentryczny), a także przewagę duszy nad ciałem i przewagę uczucia i woli nad rozumem. Ta przewaga była: metafizyczna (niepoznawalna rozumowo, pozazmysłowa), epistemologiczna, etyczna.

1. Przewaga Boga nad światem.

1. Bóg jest najwyższym bytem, bo On jeden istnieje z własnej natury. On jeden jest bytem niezależnym. Bóg jest przyczyną wszelkiego bytu (jego powstania i przemian). Stworzył świat, który nieustannie zachowuje (tworzy na nowo) i nim kieruje;

2. Bóg jest najważniejszym przedmiotem poznania i przyczyną poznania (w myśl iluminizmu − umysł widzi bezpośrednio prawdę, jak oczy widzą rzeczy);

3. Bóg jest najwyższym dobrem i przyczyną wszelkiego dobra. Bóg jest dobrem wszelkich dóbr, dlatego on jest celem życia.

4. Dążenie do Boga leży w naturze człowieka, a zespolenie z Bogiem może dać jedynie szczęście. Szczęście i dobro człowiek może zdobyć z pomocą Bożą: są one rzeczą łaski. Zło jest odsunięciem się od Boga i polega na pysze, która mniema, że stworzenie może obyć się bez Boga. Wszelkie dążenie do dobra i poznawanie prawdy ma w Bogu przyczynę i cel.

1. Przewaga duszy nad ciałem.

1. Dusza jest substancją samoistną. Nie jest własnością ciała, ani rodzajem ciała. Nie jest materialna i posiada funkcje: myśl, wola, pamięć.

Różnice ciało, a dusza:

• funkcje jej mogą być zwracane ku sobie (można myśleć, pamiętać o sobie);

• nie znajduje się ona w jednym miejscu bo odczuwa podrażnienie, gdziekolwiek ciało zostanie podrażnione;

• jest doskonalsza od ciała, bo bliższa jest Boga;

• jest niezniszczalna, nieśmiertelna (poznając prawdy wieczne ma udział w wieczności).

1. Duszę znamy lepiej niż ciało (wiedza o duszy jest pewna, o ciele niepewna). Dusza poznaje Boga. Ciało przeszkadza w tym poznaniu, gdyż rozgwar wyobrażeń mąci poznanie. Trzeba więc oderwać się od życia cielesnego.

2. Dusza jest wyższa od ciała, więc należy o nią dbać.

1. Przewaga sił irracjonalnych duszy nad rozumem.

1. Zasadniczą postacią życia duchowego jest wola, tzn.

• właściwa natura rzeczy przejawia się tam, gdzie rzecz jest czynna;

• rozum jest bierny.

Wniosek:

Naturę ludzką stanowi czynna wola. Natura człowieka przejawia się w tym czego chce. Pierwszeństwo woli to oznacza zerwanie z intelektualizmem.

W naturze Boga Augustyn także dopatrywał się pierwszeństwa woli. To oznaczało przejście do woluntaryzmu.

1. Czynniki irracjonalne mają przewagę w dziedzinie działania, ale i w dziedzinie samego poznania. Prawdę o Bogu poznać może wiara (nie rozum), która jest rzeczą woli (uczucia − serca). Augustyn nie zastąpił rozumu, ale go uzupełnił o wiarę. Wiara i rozum wzajemnie uzupełniają się.

2. Dobra też nie zdobywa się rozumem. Działanie też jest rzeczą woli i uczucia. Augustyn mówi, że aby znać dobro, trzeba dobro kochać. Tylko z miłości płyną dobre czyny, zwłaszcza do dobra najwyższego (Boga). Szczęście można osiągnąć jedynie przez miłość, bo przez miłość można zbliżyć się do Boga.

1. Nadprzyrodzone czynniki w świecie przyrodzonym.

• filozofia Augustyna była ześrodkowana w bycie absolutnym i doskonałym − w Bogu. Bez Boga nie może działać, poznawać, istnieć. Potrzebne jest oświecenie, aby poznać prawdę; potrzebna łaska, aby czynić dobrze i być zbawionym. Wszystko oparte jest na siłach nadprzyrodzonych.

• wszystkie gałęzie wiedzy łączyły się u Augustyna. Ich podstawą, przedmiotem był Bóg:

• rzecz metafizyki − Bóg − jedyny byt i prawda;

• przedmiot teorii poznania − Bóg −źródło poznania;

• przedmiot etyki − Bóg −jedyne dobro i piękno;

• rzecz religii − Bóg −osoba wszechmocna i pełna miłości.

• olbrzymia przewaga Boga nad światem dla Augustyna miała swoje źródło w tym, że: wszelkie stworzenie jest skończone (jest nicością), Bóg jest nieskończony (infinityzm, z nim łączył się personalizm, tzn. że Bóg jest osobą, godną miłości). To spowodowało, że Bóg nie tylko był bytem wiecznym i przyczyną świata, ale też jego kierownikiem i sędzią. Dla Augustyna świat (będący wolnym dziełem Boga), był dziełem rozumnym (wykonanym wg planu). Bóg więc w umyśle swym posiada idee wg których stworzył świat. W Bogu istnieje więc idealny wzór realnego (wykonany w czasie i przestrzeni) świata − egzemplaryzm. Realny powstał przez umieszczenie idei w materii.

1. Heteronomiczna etyka.

1. Teodycea.

• Świat jest znikomy wobec Boga, jednak jest Jego dziełem i przez to jest dobry.

• Świat jest objawem najgłębszej istoty boskiej, wszystko w nim jest pełne cudu, dobra.

W sprawie dobra i zła, rozwiązując ten konflikt, Augustyn stworzył podwaliny chrześcijaństwa teodycei − obrony doskonałości stworzenia.

Augustyn twierdził, że:

• zło jest dziełem wolnych stworzeń. “Bóg dobrą ustanowił przyrodę, lecz zatruła ja zła wola”.

• zło nie jest realne, jest tylko brakiem dobra. Istoty wolne czynią źle wtedy, gdy nie czynią dobrze, gdy odwracają się od dobra, lub zwracają się ku dobru mniejszemu. Zła jest pycha i pożądliwość.

• zło jest potrzebne do harmonii świata. Ukaranie grzesznych tak samo należy do niej, jak nagrodzenie świętych. Bóg stworzył większe dobro ze złem, niż mniejsze bez zła.

2. Nauka o łasce.

Augustyn uważał, że zło pochodzi od człowieka, dobro zaś od Boga; czyli zło jest rzeczą przyrody, a dobro rzeczą łaski. Dobrzy są ci, którzy dostąpili łaski Bożej. Łaska jest “dana darmo”, gdyby była udzielana za zasługi, to niebyłaby to łaska. Bez łaski człowiek nie może dobrze czynić, a na łaskę nie może zasłużyć. Jest to przepołowiona etyka Augustyna.

Dla Augustyna nie było godnych łaski. Łaska jest faktem ostatecznym. Jedni jej dostąpili, drudzy nie; jedni są dobrzy, drudzy źli. Stąd przeznaczenie ludzi jest dwojakie: źli będą ukarani i potępieni, dobrzy będą zbawieni. Jedni stanowią “państwo Boże”, drudzy “państwo ziemskie”. Obydwa państwa zmagają się w dojściu do Boga i stanowią dzieje świata. Jest ich 6 okresów, okres 6 − przyjście na świat Chrystusa i kończy dzieje ziemskie. Potem czas zostaje pochłonięty przez wieczność. Ci co należą do “państwa Bożego”, wejdą w wieczną szczęśliwość, a inni w wieczne zatracenie. Dzieje kończą się rozdziałem ostatecznym i nieodwołalnym. To pokazuje sprawiedliwość Bożą, która karze i miłosierdzie Boże, które zbawia.

Stąd (za koncepcję dziejów) Augustyn został nazwany historiozofem.

• Istota augustynizmu.

Augustyn położył podwaliny na chrześcijańską filozofię. Zerwał z klasyką Greków. Jego podstawa była introspekcyjna (sam obserwował) i uznawał prymat (pierwszeństwo, największe znaczenie) woli nad rozumem. Pojmował Boga jako nieskończonego, a świat supranaturalistycznie (twór nadprzyrodzony i dzieło łaski); jako osobę, której istotą jest wola. Filozofia Augustyna opierała się na woli, wierze, miłości i łasce.

Stworzył teorie:

1. metafizyka − egzamplaryzm;

2. teoria poznania − aprioryzm, iluminizm;

3. etyka − doktryna miłości i łaski; negatywna koncepcja zła; pojmowanie dziejów jako zmaganie się dobra ze złem.

• Wpływ.

Nawroty augustynizmu:

1. czasy Karolingów VIII−IX w.;

2. XIII w.;

3. XVII w. (po Reformacji).

W XIII w. Tomasz z Akwinu przeciwstawił Augustynowi nowy typ filozofii chrześcijańskiej.

• Koniec patrystyki.

1. Wschód.

V w. utrzymał się tutaj kierunek helleński (zapoczątkowany przez Orygenesa i Grzegorza Nysseńczyka).

Przedstawiciele:

• bp Synesios (podawał za alegorie − obraz lub opowiadanie mające sens przenośny − to wszystko, co w Piśmie św. nie zgadzało się z poglądami neoplatońskimi);

• bp Nemesios z Emezy (bronił preegzystencji − istniały wcześniej − duszy i prawieczności świata;

• Dionizy Areopagita.

Kładł nacisk na:

• transcendencję (znajdowanie się poza zasięgiem naszego doświadczenia) Boga, który jest poza bytem i rozumem, daje się ująć jedynie przez mistyczne upodobnienie z Nim;

• hierarchiczny ustrój bytu.

VI w. przejściowy arystotelizm

Od V w. rozwija się mistyka, scholastyka. Patrystyka zakończyła się w VIII w. Janem z Damaszku. Później nauka Ojców greckich zatrzymała się w Bizancjum, skąd przeszło do ZSRR i czasów nowożytnych.

1. Zachód.

Następcy Augustyna:

• Tino Prosper

• Kasjodor historycy

• Izydor

• Beda

Interesowano się praktyką, moralnością. Przed Augustynem − Ambroży formułował zasady moralności chrześcijańskiej (w oparciu o stoików). Fundamenty etyki kładł też Grzegorz Wielki. W czasie rządów barbarzyńców na Zachodzie pojawił się Boecjusz − przetłumaczył pisma Arystotelesa i neoplatończyka Porfiriusza.

FILOZOFIA ŚREDNIOWIECZNA

(scholastyka IX - XIV w.)

• Charakter religijny filozofii.

• religia stała się już nie tylko potrzebą dusz, ale była podstawą organizacji państwowej;

• filozofia nie była tylko na usługach teologii, gdzie panowały dogmaty, ale poruszała również zagadnienia związane z dziełem stwórczym, gdzie miała dość dużą autonomię;

• istotą scholastyki było opracowywanie dogmatu wiary, gdzie wielu prawd naczelnych się nie dochodzi, ale zakłada je jako objawione;

• usiłuje jednak te prawdy wyjaśnić, usystematyzować, aby wiara mogła stać się racjonalna;

• poza scholastyką istniały w średniowieczu prądy filozoficzne dochodzące do teologii niezależnie od objawienia;

• “scholastyka”, “średniowieczny”- terminom tym XVIII w. nadał znaczenie pejoratywne;

• inne nauki szczegółowe rzeczywiście przez pewien czas przeżywały zastój - jednak rozwój filozofii nie pozwala mówić o jej zastoju;

• nigdy wcześniej filozofia nie doszła do tak zwartego systemu pojęć (pojęcie osoby, natury itp.);

• okresy filozofii średniowiecznej:

• rozwój i kształtowanie się tej filozofii - do XIII w.,

• okres pełnych systemów klasycznej scholastyki - w XIII w.,

• okres krytyki średniowiecznej- od XIV w.

PIERWSZY OKRES FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ

(wczesne średniowiecze - do XII w.)

• Źródła i powagi starożytne.

• część osiągnięć filozoficznych przejęto z Grecji;

• istniały jednak trudności:

• prawie nikt nie znał greki;

• starożytne pisma filozoficzne odnaleziono bardzo późno:

• część pism Arystotelesa;

• Platona (autorytet w kosmologii i teologii).

• Źródła i powagi chrześcijańskie.

• tutaj główne źródło stanowili Ojcowie Kościoła (patryści), choć słabo znano wschodnich - głównie znanym był Orygenes;

• jeśli chodzi o Ojców Zachodu znano dzieła Augustyna.

ERIUGENA I PRĄD PANTEISTYCZNY (IX w.)

1. Koncepcja Boga.

• między objawieniem a rozumem panuje zgoda;

• Pismo św. rozumiał jednak nie zgodnie z jego tekstem, ale alegorycznie (alegoria - obraz lub opowiadanie mające sens przenośny);

• scholastyka dostosowywała rozumienie do treści Pisma, Eriugena naginał treść Pisma aby tłumaczyć rozumienie;

• w ten sposób zyskał wolne pole dla filozofii, nie był teologiem jak inni, lecz filozofem; mawiał:“Nikt nie wejdzie do nieba inaczej jak tylko przez filozofię”;

• wg niego Bóg jest niepoznawalny, teologia nie może powiedzieć czym On jest, a raczej czym nie jest - człowiek Boga nie może ogarnąć nawet myślą;

• to co z Boga poznajemy to nie jego natura, a objawienia (teofanie);

• tworząc świat Bóg niejako “się staje”, wydając z siebie to co w Nim jest;

• tworzenie nie jest aktem wolności Boga, ale koniecznością - musi On “pozbyć się” nadmiaru dobroci i bytu, które w Nim są;

• świat więc wywodzi się z Boga i Bóg jest właściwą istotą rzeczy - jest wszystkim we wszystkim - jest to forma panteizmu - utożsamianie Boga z przyrodą.

2. Koncepcja stworzenia.

• rozwój świata był emanacyjny - świat z Boga pochodzi i do Boga dąży;

System podziału natury boskiej:

1. natura tworząca, a nie stworzona - Bóg, niepoznawalny byt przekraczający wszystkie kategorie;

2. natura tworząca, a stworzona - zespół idei wyłonionych z Boga, przez które Bóg objawia się i daje poznać (Syn Boży, Logos)

3. natura stworzona i nie tworząca - świat rzeczywisty będący emanacją Boga;

4. natura nie stworzona i nietworząca - Bóg jako kres wszechświata, taki sam jak początek - świat wyszedł od Niego i do Niego powróci;

• dzieje świata pojmowane więc były jako wyjście od Boga i powrót do Niego;

• realizm pojęciowy - przekonanie, że w wyniku emanacji np. jednostki powstają z gatunku jako pojęcia wyższego; gatunki jednak nie są abstraktami umysłu ale realnymi siłami, które wywołują określone zjawiska;

• immaterialistyczna koncepcja świata − rzeczy jednostkowe są o tyle realne o ile realne są ich idee. Jednostka nie jest samoistnym bytem, lecz tylko przemijającym przejawem. Rzeczy materialne można rozłożyć na własności, które są niematerialne. Rzeczywistość materialną sprowadzono więc do świata niematerialnego;

• Jaki jest naprawdę świat? Rzeczy istnieją przez to, że mają udział w ideach, idee przez to, że mają udział w Bogu. Tak naprawdę więc istnieje tylko Bóg, a świat jest Jego objawieniem; rzeczy nie są realne lecz są objawieniem realnego Boga.

1. Koncepcja poznania.

• była teocentryczna - nic nie istnieje poza Bogiem, więc On jest jedynym przedmiotem poznania;

• Jednak sam Bóg jest niepoznawalny. Poznawalny jest świat - Jego objawienie; ono więc jest przedmiotem filozofii.

Drabina poznania:

1. szczebel najniższy - zmysły, które przekazują zebrany materiał do

2. szczebla wyższego - zmysłu wewnętrznego, kolejnym szczeblem jest

3. rozum, który poznaje już nie rzeczy lecz ich idealne prototypy w Bogu, sięga przez idee do natury Boga.

• Nauka o przeznaczeniu.

• istniał wówczas spór o przeznaczenie: jedni mówili, że istnieje boże przeznaczenie do zbawienia lub potępienia, inni twierdzili, że zaprzeczałoby to wolności ludzkiej i łasce bożej - poproszono o zdanie Eriugena;

• Eriugena stwierdził, że Bóg jest jeden, nie może więc przeznaczać do przeciwnych sobie rzeczy - dobra i zła. Istnieje więc tylko predestynacja (przeznaczenie) do zbawienia. Nie może istnieć predestynacja do potępienia, gdyż potępienie jest na skutek grzechu - grzechu nie ma (bo jest on tylko brakiem dobra);dalej predestynacja musi być wiedzą posiadaną przez Boga, a nie może istnieć wiedza o tym czego nie ma. Bóg nie może więc przeznaczać do potępienia.

• Znaczenie.

• Eriugena nie stworzył nowego systemu filozoficznego jest to najbardziej neoplatońska ze wszystkich filozofii chrześcijańskich - (emanację (promieniowanie, wydzielanie się) spotykamy już u neoplatończyków);

• kompromis chrześcijaństwa i panteizmu nie utrzymał się jednak;

• system ów nie mógł być przyjęty ze względu na swą treść, ale ukazał średniowieczu przykład jednolitości.

• Opozycja.

System Eriugeny zakładał:

• gnostycką koncepcję Pisma św.;

• monistyczne pojmowanie Boga i świata;

• idealistyczne pojmowanie rzeczywistości;

• najwcześniej potępiono naukę o przeznaczeniu;

• Eriugena był uważany za ojca antyscholastyki - panteizmu;

• w XII w. Amalaryk z Bene poszedł w jeszcze większą skrajność twierdząc, że wszyscy jesteśmy jak Chrystus objawieniem Boga, że wszystko jest Bogiem, że do każdego odnoszą się słowa Pisma odnoszące się do Boga - stworzył sektę amalrycjan.

ŚW. ANZELM I POCZĄTKI SCHOLASTYKI.

Św. Anzelm nazywany jest ojcem scholastyki, która nie rozwinęła się tak szybko jak panteizm, nie mając wcześniejszych fundamentów - jej rozwój przebiegał w czasie.

• Wiara i rozum.

• chrześcijanin powinien przez wiarę dojść do zrozumienia, a nie przez zrozumienie do wiary;

• nie był to czysty racjonalizm lecz typowa postawa scholastyczna;

• według niej dla pełnego poznania prawdy potrzebna jest i wiara i rozum;

• z jednej strony rozumienie jest wyższą formą poznania niż ślepa wiara, z drugiej jednak strony wyniki rozumowania wyznaczone są przez wiarę i muszą być z nią zgodne;

• zadaniem rozumu nie jest sprawdzać czy korygować lecz uzasadniać wiarę; nie dochodzić do prawdy objawionej lecz ją objaśniać;

• wiara więc ma być punktem wyjścia i dojścia w rozumowaniu - Pismo św. podaje co jest prawdą lecz nie podaje dlaczego nią jest, rozum jest wolny i samodzielny lecz w granicach dogmatu.

• Racjonalność Boga i świata.

• św. Anzelm był tym który najszerzej stosował dialektykę - starał się dowieść nie tylko że Bóg istnieje, że dusza jest nieśmiertelna, lecz nawet uzasadniał racjonalnie Trójcę św., wcielenie, odkupienie;

• dla Anzelma natura Boga odpowiadała prawom logicznym, więc stosował przy poznawaniu Jego natury zasadę sprzeczności (zasada logiczna).

• Realność pojęć.

• prawda jest nie tylko czymś istniejącym w umyśle, lecz ma swój odpowiednik w rzeczywistości - założenie (jak u Platona), pojęciom więc odpowiada rzeczywistość (czyny są sprawiedliwe przez udział w nich samej sprawiedliwości);

• idąc za św. Augustynem stwierdził, że gatunki są wzorami wg których Bóg stworzył jednostki (u Eriugena: jednostki przez emanację powstają z gatunków);

• twierdził w odróżnieniu do innych teologów, że Chrystus przez Krzyż nie wykupił nas z mocy szatana, lecz zadośćuczynił Bogu za obrazę popełnioną przez grzech. Wynikało z tego, że nie traktował człowieka jako poszczególną jednostkę, lecz jako indywidualną odmianę “tego samego człowieka w ogóle”

• w ten sam sposób tłumaczył trynitarność Boga: wielość ludzi jest w gatunku tym samym człowiekiem - każda z Osób bożych jest jednym Bogiem.

• Dowody istnienia Boga.

A)

• jeśli istnieją rzeczy względne wobec innych rzeczy zakłada to istnienie tych “innych” rzeczy - jeśli mówimy, że istnieją dobra względne, musi więc istnieć również dobro bezwzględne - Bóg;

• wszelki byt względny zakłada byt bezwzględny - Boga;

• istoty stworzone tworzą szereg zwiększającej się doskonałości, który jednak nie może zmierzać w nieskończoność. Na końcu stoi istota najdoskonalsza - Bóg.

B) dowód, który nie odwoływał się do świata, ale istnienie Boga wywodził z Jego pojęcia.

• Jeśli posiadamy pojęcie istoty najdoskonalszej to istnieje ona (istota) w naszej myśli. Gdyby owa istota istniejąc w naszej myśli nie miała swego odpowiednika w rzeczywistości nie byłaby najdoskonalszą - byłaby czymś sprzecznym.(Nazwano to dowodem ontologicznym, który później atakował m.in. Tomasz z Akwinu, twierdząc, że z przyjęcia przez umysł pojęcia istoty doskonałej nie wynika jej istnienie rzeczywiste, a poza tym aby wyprowadzić własności rzeczy z jej istoty, należy najpierw ustalić jej istnienie - w innym przypadku można udowadniać w ten sposób każdą fikcję).

• Znaczenie.

• Zapoczątkował metafizykę średniowieczną, która była inna od myśli Eriugeny; nie utożsamiała Boga ze światem, choć uznawała, że jest On jego wzorem, sprawcą i celem.

Św. BERNARD

I POCZĄTKI MISTYKI ŚREDNIOWIECZNEJ.

Drugim wielkim prądem średniowiecznym obok scholastyki był mistycyzm. Oba kierunki miały wspólne zadanie - poznanie prawd nadprzyrodzonych;

Scholastyka jednak za metodę przyjęła rozumowanie, mistyka zaś kontemplację i uczucie.

Na tle stosunku do scholastyki zrodziły się dwa kierunki w mistycyzmie:

1. odmiana mająca zastąpić scholastykę;

2. odmiana mająca uzupełnić scholastykę.

• Mistyka a mistycyzm.

• wielu przez mistykę usiłowało obcować z Bogiem; nieliczni jednak zajmowali się teorią mistyki;

• Bernard usiłował łączyć “teorię z praktyką”;

• mistyka: obcowanie z Bogiem;

• mistycyzm: teoria mówiąca, że spotkanie z Bogiem jest jedynym środkiem poznania prawdy - ze względu na tę teorię św. Bernard zasłużył się nie tylko dla mistyki, ale także dla filozofii.

• Szczeble poznania mistycznego.

• daremne przy poznaniu jest wysilanie rozumu - przez życie trzeba zasłużyć sobie na pomoc Bożą;

• potrzebujemy więc łaski, którą otrzymujemy dzięki pokorze i miłości - one więc bardziej potrzebne są poznającemu niż rozum;

• wynika z tego, że prawdę można poznać przez pogłębienie życia duchowego;

• św. Benedykt wyróżniał 4 stopnie miłości i 12 stopni pokory; szczyt pokory był pierwszym stopniem poznania:

• stopień poznania - poznajemy własną nędzę (osiągamy to przez pokorę);

• stopień poznania - zyskujemy zrozumienie dla nędzy innych (przez współczucie);

• stopień poznania - cierpiąc nad własną i cudzą nędzą oczyszczamy serce by było zdolne poznać rzeczy boskie (przez kontemplację);

• szczytem poznania kontemplacyjnego jest ekstaza - umysł oglądając Boga zapomina o sobie, dusza wyrywa się nie tylko z ciała, ale jakby z samej siebie i zatapia się w Bogu (jest jak kropla wody, która wlana do wina zatraca swoje własności zyskując własności wina).

• Mistycyzm prawowierny, a panteistyczny.

• mistyczna teoria poznania zbliżała Bernarda do panteizmów Plotyna czy Eriugeny - które cechowała opozycja przeciw racjonalizmowi;

• jednak są również aspekty odróżniające te doktryny:

1. dusza będąc w ekstazie upodabnia się wprawdzie do Boga, ale się z Nim nie utożsamia, pozostaje odrębną substancją (chrześcijański mistycyzm daleki był od panteizmu - bronił tak jak scholastyka dualizmu Boga i stworzenia);

2. w panteizmie człowiek może utożsamić się z Bogiem, bo ma tę samą naturę, dla chrześcijanina poznanie bezpośrednie Boga jest niemożliwe (ma On inną naturę niż człowiek) - potrzebna więc do przy poznaniu jest łaska nadprzyrodzona;

3. w panteizmie poznanie Boga jest aktem rozumu, dla chrześcijanina jest połączeniem z Nim drogą uczucia i woli przez akt pokory i miłości.

• Mistyka a scholastyka.

- Jednak owa teoria poznania sprzeciwiała się scholastyce:

• metodą scholastyki było rozumowanie, mistyki - kontemplacja i intuicja;

• wg mistyków nie dosięga się prawdy jedynie beznamiętnym umysłem, ale raczej uczuciem i afektem (mistyka);

• prawdy nie odnajduje się posługując się stałymi regułami - każdy musi poszukiwać indywidualnej drogi do Boga (mistyka);

• scholastyka prawdy objawione poznawała za pomocą przyrodzonych władz umysłu, mistycy zdawali się na poznanie nadprzyrodzone.

• Potępienie nauki.

• Bernard był przeciwnikiem nauki zarówno świeckiej jak i teologicznej, widząc jest nieprzydatność w sprawach poznania;

• był przeciwnikiem nauki za to, że chciała być:

• czysto racjonalna i autonomiczna;

• celem sama w sobie (główny powód potępienia nauki).

• Wpływ.

• tak jak Anzelm był twórcą scholastyki, tak Bernard mistycyzmu średniowiecznego;

• zahamował rozwój filozofii w zakonach cysterskich i innych, gdzie

• pielęgnowano naukę;

• z drugiej strony owa mistyczna filozofia znalazła dość licznych zwolenników (m.in. Hugona od św. Wiktora).

HUGON OD ŚW. WIKTORA

SYNTEZA SCHOLASTYKI I MISTYKI.

• Poprzednicy.

- poprzednikiem w mistyce był św. Bernard, w spekulacji - Anzelm (połączył obu);

• Wiedza świecka.

• w przeciwieństwie do Bernarda był zwolennikiem nauki racjonalnej;

• jego hasło brzmi: “ucz się wszystkiego, zobaczysz potem, że nic nie jest zbędne”;

• naukę dzielił na 4 działy:

1. teoretyczną - szukającą prawdy (teologia, matematyka, fizyka);

2. praktyczną - kierującą obyczajami (etyka właściwa, ekonomika, polityka);

3. mechaniczną - kierującą czynami (tkactwo, produkcją narzędzi, rolnictwo, ogólnie “sztuki nie wyzwolone) - było ich 7);

4. logiczną - uczą mówienia i dyskutowania (gramatyka i sztuka dyskutowania).

• przyjmował, że podstawa nauk jest empiryczna;

• zaprzeczał jednak, jakoby nauka ograniczała się jedynie do zbierania doświadczeń;

• doświadczenie wewnętrzne uważał za pewniejsze od zewnętrznego (wynikało to z postawy mistycznej).

• Wiedza mistyczna.

• ważne dla niego były nauki świeckie, ale najważniejsza teologia;

• od wiedzy racjonalnej ważniejsza była mistyczna;

• wiedza służy dwom celom:

1. życiu ziemskiemu;

2. prowadzi do upodobnienia się z Bogiem;

• trzeba mieć trzy rodzaje oczu aby poznać byt w całości:

3. oczy ciała - przez nie dusza widzi świat zewnętrzny (myślenie) - poznanie zmysłowe i obrazowe;

4. oczy rozumu - dusza przez nie widzi sama siebie (rozmyślanie)- poznanie o charakterze pojęciowym;

5. oczy kontemplacji - dusza przez nie widzi Boga (kontemplacja)- wszechogarniająca intuicja;

• kontemplacja znów posiada co najmniej 6 stopni - niższe obejmują tylko stworzenie (zaczynają od tego co jest zgodne z wyobraźnią), wyższe obejmują Stwórcę (dochodzą do tego co jest poza rozumem);

• kontemplacja najpierw “rozszerza umysł”, później go “podnosi”, a wreszcie dokonuje się “przemiana' - umysł wychodzi poza siebie i łączy się z Bogiem.

• Wiara.

• nie można posiadać zupełnej wiedzy o rzeczach boskich -wiedza bowiem ujmuje jedynie rzeczy jako obecne (sprawnie działają jedynie oczy cielesne, oczy rozumu są zamglone, a jeszcze bardziej oczy kontemplacji);

• Musimy więc niektóre rzeczy brać jedynie “na wiarę”;

• wiara to znajomość rzeczy przyszłych jeszcze nie obecnych - ma ona mniej pewności niż wiedza, ale więcej niż domysł;

• ma z wiedzą wspólny przedmiot, ale odmienną naturę (powstaje nie na drodze umysłowej lecz przez pobudzenie woli);

• niektóre prawdy zaś z natury swojej nie dostępne są rozumowi, nie mogą wiec stać się przedmiotem wiedzy;

• są 4 rodzaje prawdy:

1. wywodzące się z rozumu (są przedmiotem wiedzy, wiara tu nie potrzebna);

2. zgodne z rozumem (mogą być przedmiotem wiary, wiara z czasem może być zastąpiona przez wiedzę);

3. przekraczające rozum (mogą być przedmiotem wiary);

4. sprzeciwiające się rozumowi;

• ostatecznie są dwie drogi poznania Boga:

1. przez rozum (na podst. tego co rozum znajduje w sobie lub świecie zewnętrznym);

2. przez wiarę na podstawie objawienia (wewnętrznego lub popartego cudami);

• Znaczenie

• połączył mistykę i scholastykę;

• przyczynił się do udziału mistyki w rozwoju scholastyki;

ABELARD I SPÓR O UNIWERSALIA

Przedmiot sporu: czy pojęciom ogólnym odpowiadają przedmioty rzeczywiste, a jeżeli tak to jakie?

1. Pierwotna faza sporu.

1. Realizm.

• był naturalną postawą teologa - filozofa;

• uważano, że operując pojęciami umysł jest raczej bierny, a więc nie tworzy sam pojąć ale operuje tymi, które mają realne odbicie w rzeczywistości;

• realizm ów miał skrajnie platońską postać będąc często dogmatycznym;

• spór o uniwersalia rozpoczął się gdy powstał nominalistyczny antyrealizm.

2. Powstanie nominalizmu.

• pierwszym, który zajmował stanowisko antyrealistyczne był Eryk z Auxerre - uczeń;

• Eriugeny;

• ruch nominalistyczny nie powstał nagle, lecz wyłonił się z Arystotelesowskiego realizmu;

• w owym czasie potrafiono dowieść wszystkiego, lecz nikt z dowodzących nie przypuszczał nawet, aby rzeczy dowiedzione istniały w rzeczywistości;

• Arystoteles mówił: “nie istnieje nic poza jednostkowymi rzeczami”. Nominalizm wnioskował - jeśli gatunki nie mogą być realnymi rzeczami to są tylko wytworami mowy.

3. Starcie się doktryn.

• w ostrej formie nastąpiło w XII w. w Paryżu;

• zakonnik Roscelin nauczał, że nie istnieje nic poza jednostkowymi rzeczami - nie ma barwy poza barwnymi ciałami i nie ma mądrości poza mądrą duszą;

• twierdził on, że rodzaje są jedynie wymawianymi przez nas dźwiękami - “głosami”;

• był to początek dla sekty nominalistów;

• w ten sposób Roscelin doszedł do tzw. “tryteizmu” - jeśli istnieją trzy Osoby Boskie, to nie ma jednego Boga lecz są trzej bogowie;

• przeciwnikiem Roscelina ze strony realizmu był Wilhelm z Champeaux - biskup (uczeń Roscelina);

• najpierw twierdził, że wszystkie jednostki gatunku mają jedną i tę samą istotę, później że taką samą, jeszcze później że jedynie podobną;

• rozwiązanie sporu zmierzało więc ku kompromisowi - krańcowe rozwiązania były już zbyt proste dla filozofii, która stała na wysokim poziomie;

• kompromis dokonał się w duchu Arystotelesa;

ABELARD.

1. Teologia:

• sądził, że rozum może obejść się bez wiary, lecz wiara nie może obejść się bez rozumu;

• Ducha św. interpretował z grecka jako ducha świata;

• Trójcę pojmował jako 3 własności boskie;

• stworzenie było konieczne, bo Bóg nie mógł uczynić nic jak tylko dobro.

2. Pogląd na uniwersalia.

• najpierw stał na stanowisku nominalistycznym;

• stwierdził jednak z czasem, że pojęcia nie mogą być jedynie dźwiękami, bo dźwięk jest jednostkowy jak każda realna rzecz;

• wniosek: uniwersalia nie są głosami, lecz wyrazami, które choć należą do mowy, nie są zwykłymi dźwiękami, bo posiadają znaczenie - sermonizm;

• jednostki jednego gatunku posiadają pewną formę wspólną, co upoważnia nas abyśmy mogli dać im wspólną nazwę - a więc uniwersalia służą do tego aby być orzeczeniami zdań, bezpośrednio nie odpowiada im żaden przedmiot, ale pośrednio odpowiada im ten, który jest podmiotem zdania, a któremu uniwersalia służą za orzeczenia;

• novum w sporze było rozróżnienie pojęć służących za podmioty i za orzeczenia;

• za Arystotelesem: pojęcia ogólne nie są wrodzone lecz nabyte jako operacje umysłu - proces zaczyna się od zmysłów, które rozumowi dostarczają materiału, a ten na zasadzie abstrakcji tworzy pojęcia ogólne.

• Dalsze rozwiązania sporu.

3. sermonizm

4. konceptualizm

• przypisywał uniwersaliom byt nie fizyczny ani idealny, ale psychiczny - ogólne nie są rzeczy i nazwy, ale pojęcia rozumiane jako stany psychiczne;

5. teoria “stanu”

• każda rzecz jest zarówno jednostką jak i gatunkiem i rodzajem (np. Platon jest jednocześnie człowiekiem i Grekiem);

• jednostka i ogół to tylko różne stany przedmiotu;

6. teoria “względu”

• przedmiot jest gatunkiem lub rodzajem w zależności od stanu w jakim go rozpatrujemy;

• wg. C i D ogólność zależy od punktu widzenia;

7. indyferentyzm

• wszystko co istnieje jest jednostkowe, ale każda jednostka zawiera obok własności odrębnych, gatunkowe - w ten sposób gatunek jest pewną całością, a ta jest przedmiotem pojęcia;

8. teoria zbioru

• przedmioty są tylko jednostkowe, mają nawet jednostkową naturę;

• istnieją jednak przedmioty, które mają naturę podobną i te tworzą gatunek - przedmiot pojęcia. Cecha ogólności nie przysługuje więc żadnemu przedmiotowi, a tylko ich zbiorowi;

9. konformizm

• istnieją tylko jednostkowe substancje, ale są takie, które mają podobną formę, która jest przedmiotem pojęć ogólnych.

• Streszczenie.

10. fazy sporu

1. panowanie platońskiego realizmu - normalna postawa scholastyków;

2. pojawienie się nominalizmu (pierwszy sygnał IX w., zdecydowanie XI w.);

3. XII w. (I poł.) stanowisko pojednawcze w duchu realizmu Arystotelesa.

11. znaczenie sporu

• zagadnienie uniwersaliów nie było najbardziej dyskutowanym, ale najbardziej filozoficznym zagadnieniem wczesnej scholastyki;

• w ten sposób rozważano podstawowe zagadnienia metafizyczne i epistemologiczne dot. natury bytu i poznania;

• stał się ów spór rozprawą między naturalizmem a idealizmem, empiryzmem, a aprioryzmem.

SZKOŁA W CHARTRES

HUMANIZM WCZESNEGO ŚREDNIOWIECZA.

• w czasie wczesnego średniowiecza Paryż kształcił teologów, a szkoła w Chartres humanistów;

• szkoła ta nie wydała wielkich doktryn filozoficznych, ale podniosła kulturę naukową i przez to umożliwiła dalszy postęp filozofii;

• Przedstawiciele szkoły.

• Teodoryk z Chartres;

• Wilhelm z Conches;

• Jan z Salisbury.

• Platonizm.

• w średniowieczu fascynowano się Platonem lecz skomentowanym przez Augustyna, “schrystianizowanym” - w Chartres powrócono do czystego platonizmu;

• promotorem tego był Bernard, który uniwersalia sprowadził do idei platońskich;

• szkoła ta utożsamiała więc Ducha św. z duszą świata;

• z platonizmem łączył się również pitagoreizm - na podstawie liczb dowodzono jedności i troistości Boga.

• Odzyskanie logiki Arystotelesa i empiryzm

• w duchu umiarkowanie empirystycznej teorii poznania Arystotelesa szartryści próbowali rozwiązać spór o uniwersalia;

• podstawami szkoły stały się zatem platońska metafizyka i arystotelesowska logika - doprowadziło to w konsekwencji do pewnych nieścisłości i podziału szkoły na:

• stanowisko kładące nacisk na spirytualistyczne i idealistyczne teorie Platona;

• stanowisko krytyczne i empiryczne Arystotelesa.

• Zainteresowania przyrodnicze i historyczne.

• humaniści tworzyli z przyrodnikami opozycję wobec filozofów - teologów (uczeni z Chartres byli zarazem humanistami i przyrodnikami);

• posiadane przez nich starożytne dzieła poszerzyły krąg ich zainteresowań na nauki matematyczne, astronomię, fizjologię, medycynę;

• ciekawą jest więc rzeczą, że w czasach ogólnego zainteresowania “rzeczami przyszłymi, ostatecznymi”, filozofowie z Chartres spojrzeli na ziemską rzeczywistość - teorie dot. tej rzeczywistości mogły być swobodnie głoszone, gdyż cenzurowane wówczas były jedynie poglądy teologiczne;

• w XIII w. szkoła utraciła swoje znaczenie nie wytrzymując “konkurencji” Paryża - z wielkiej uczelni stała się fakultetem.

FILOZOFOWIE ARABSCY.

Wespół z rozwojem filozofii chrześcijańskiej w świecie łacińskim rozwijała się filozofia arabska. Arabowie znając dzieła starożytnych Greków budowali swój pogląd na świat na ich fundamencie.

• Przejęcie filozofii Greckiej przez Arabów.

• po zamknięciu Akademii Platońskiej w Atenach filozofia grecka dostała się do Persji (tam schronili się filozofowie) - jednak nie znalazła tam podatnego gruntu dla rozwoju;

• dalej fil. grecka rozprzestrzeniła się w Syrii;

• gdy w VII w. zaczął się rozkwit państwa arabskiego przyjęło ono uczonych syryjskich na swój dwór - tam pisma Arystotelesa przełożono na arabski;

• w X w. powstał instytut zajmujący się przekładami - przełożono Arystotelesa, Platona, neoplatończyków.

• Kultura umysłowa Arabów.

• ruch naukowy u Arabów rozpoczął się w czasie gdy na Zachodzie zaczął wykładać swą doktrynę Jan Szkot Eriugena;

• w czasie gdy Zachód krystalizował podwaliny swej filozofii, światową stolicą naukową był Bagdad, a później Kordowa;

1. IX w. - rozkwit nauki pozytywnej: początki trygonometrii, algebry. Powstają prace z astronomii. W 1079 Arabowie przeprowadzili reformę kalendarza (5 wieków przed reformą gregoriańską). Prowadzi się badania z zoologii, botaniki, medycyny.

2. Często jednak astronomię zastępowała astrologia, chemię - alchemia, górę brały badania nad teoriami religijno - filozoficznymi. Dyskusje religijne miały miejsce jeszcze przed poznaniem fil. greckiej. Często dot. one natury Boga, stosunku Boga do człowieka, przeznaczenia i wolności.

• Prądy filozofii arabskiej.

1. Arabowie za mistrza przyjęli Arystotelesa, jednak rozumienie jego nie było dokładne, przez niewierne przekłady dzieł i dowolne komentarze. Powoływali się więc na Arystotelesa, ale w większości opierali się na neoplatończykach. W Arabii istnieli zarówno perypatetycy jak i platończycy, lecz nawet ci pierwsi przesiąknięci byli filozofią Plotyna. Doszło więc do włożenia w ramy arystotelesowskiego dualizmu szczebli pośrednich łącząc je w system emanacyjny.

Przyczyny neoplatońskich skłonności filozofii arabskiej:

a) otrzymanie źródeł filozoficznych od Syryjczyków, gdzie panował neoplatonizm;

1. Arabowie posiadali niezaspokojoną ciekawość teologiczną, którą zadowalał neoplatonizm;

1. Mottekalemini - ortodoksyjni filozofowie, przeciwstawiali arystotelesowsko - neoplatońskiej filozofii własną wizję świata, która miała bardziej odpowiadać Koranowi.

2. Koncepcja antyfilozoficzna, czysto religijna - doprowadziła w XII w. filozofię arabską do zagłady.

• Perypatetycy Arabscy VIII - XII w.

Inicjatorem kierunku był Alkendi (współczesny Eriugenie). W X w. największym z nich był Alfarbi, który tłumaczył system Aryst. emanacyjnie (lecz nie mistycznie) - wszelki byt pochodzi od Boga, ale nie może się z Nim połączyć. Położył on nacisk na arystotelesowski rozum “czynny”. Dowodem na istnienie Boga było twierdzenie: świat jest przypadkowy więc musi mieć poza sobą jakąś przyczynę.

W Xw. po Alfarbim wytworzyła się sekta “braci czystości i szczerości”, która usiłowała godzić fil. grecką z Koranem. Traktowali świat emanacyjnie - jako wychodzący z Boga i zmierzający do Niego. Po owych początkach arabski perypatetyzm wzniósł się na wyżyny. Wydał sławnych filozofów - Awicennę (Wschód) i Awerrosa (Zachód).

• Awicenna.

Przesunął on punkt ciężkości fil. Arystotelesa ze świata na Boga i Jego stosunek do świata, czyniąc domieszkę neoplatonizmu.

1. Metafizyka.

• widział świat jako dzieło myśli Bożej (a nie jak chrześcijanie - dzieło woli);

• wola była własnością czysto ludzką;

• świat był stworzony z materii a nie ex nihilo;

• świat jest wprawdzie stworzony ale odwieczny;

• porządek stworzenia świata był neoplatoński - nie został on stworzony od razu i nie w całości przez Boga (Bóg jest jednością, a z jedności może powstać tylko jedność. Wszelka mnogość w świecie wskazuje na dalsze akty stworzenia);

• najpierw powstał najwyższy intelekt, później inteligencje niższe (które zamieszkują i poruszają sfery niebieskie), potem najniższe (intelekt ludzki), a wreszcie formy rzeczy materialnych;

• wierny starożytnemu uniwersalizmowi dawał wszędzie przewagę ogółowi, a jednostkom przypisywał jedynie niesamodzielną rolę (wiedza Boża nie sięga materialnych jednostek, a kończy się na ogóle, Opatrzność rządzi tylko losami gatunków, a jednostkami o tyle, o ile podlegają ogólnym prawom).

2. Teoria poznania.

• była odpowiednikiem metafizyki, posługiwał się terminologią Arystotelesa nadając jej jednak inny sens;

• rozum jest nieśmiertelny, tylko rozum “bierny” należy do indywidualnych praw człowieka;

• rozum czynny zaś nie jest składnikiem duszy, istnieje poza nią, jest jeden i ten sam u wszystkich ludzi;

• wieczność rozumu “biernego” wystarcza do zapewnienia duszom nieśmiertelności;

• do poznania prawdy nie jest on jednak zdolny, lecz potrzebuje rozumu czynnego jako nadludzkiego źródła;

• zmysły i wyobrażenia przygotowują do poznania rozumowego;

• wyjątkowo poznanie możemy osiągnąć bez tego przygotowania - poznanie mistyczne.

3. Zagadnienie uniwersaliów.

przyznawał im trojaki byt:

1. jako wzory wszechrzeczy w umyśle Bożym;

2. jako istota rzeczy;

3. jako wytwory abstrakcji. Tylko w tym znaczeniu przedmioty pojęć są ogólne, ogólność jest więc wytworem umysłu. Jeśli tak, to rzeczy w sobie nie są ani ogólne, ani jednostkowe, cechuje je więc inna, trzecia natura.

• Awerroes.

• uważał Arystotelesa za największego z ludzi, ponad którego umysł nikt nie jest w stanie się wznieść;

• pragnął oczyścić filozofię arabską z pierwiastków neoplatońskich, faktycznie jednak pozostał wierny tradycji;

• uznał hierarchię bytów między Bogiem a człowiekiem;

• co Awicenna twierdził o rozumie “czynnym” to Awerroes przeniósł na cały rozum - wg niego rozum jest jeden i bezosobowy, posiadają go wszystkie dusze ludzkie, ale jest jeden i ten sam, jest nieśmiertelny, choć nie daje nieśmiertelności duszom jednostkowym;

• dusze jednostkowe umierają wraz z ciałem, a tylko ludzkość jest nieśmiertelna;

• w zasadzie Awerroes mówił, że filozofia i religia głoszą to samo. Nie wszystkie umysły potrafią jednak odkryć prawdę w filozofii, dla nich jest ona dostępna tylko w religijnej postaci - pogląd ten nazwano nauką o podwójnej prawdzie (zupełna prawda dla Awerroesa była tylko filozoficzna).

• Mottekalemini.

Byli to ortodoksi, którzy chcieli jedynie być wiernymi Pismu. W ten sposób jednak ukształtowali swój pogląd na świat. Uważali świat za złożony z niczym nie połączonych atomów, które utrzymują łączność jedynie dzięki Bogu.

1. rzeczy składają się z atomów (nie z formy i materii). To co dzieje się w świecie nie jest formowaniem się materii, lecz łączeniem i rozłączaniem atomów.

2. wszystkie atomy są jednorodne, jeśli się od siebie różnią to tylko własnościami przypadkowymi - akcydensami. Jeśli więc jedna rzecz posiada daną własność to może tę własność posiadać również inna rzecz. Każda rzecz więc może posiadać każdą własność. Istnieje w świecie brak składników stałych, panuje wszędzie nieograniczona zmienność. Jeśli jakaś rzecz posiada daną własność dłużej, to znaczy, że musi być owa własność wytwarzana na nowo.

3. rzeczy są pozbawione zdolności działania, bo musiała by to być ich własność stała, a przecież takiej nie posiadają. Jedyną więc przyczyną tego co się dzieje jest Bóg. Wszelkie działanie jest działaniem Boga - on udziela atomom własności i porusza je (człowiek jest biernym narzędziem w Jego ręku).

4. między rzeczami nie ma stałych związków. Jeśli jedna rzecz zdaje się być przyczyną a druga skutkiem to tylko dlatego, że Bóg wywołał je w jednym czasie.

5. Bóg może czynić z rzeczami co chce, bo każda rzecz może mieć każdą własność. Każda więc istota mogłaby być inna niż jest.

6. przepisy mądrości i sprawiedliwości nie ograniczają wolności Boga. Bóg nie dlatego coś czyni, że jest to mądre i dobre, lecz to właśnie co czyni Bóg jest mądre i dobre. Było to odrzucenie obiektywności reguł etycznych.

7. wola ludzka nie może przeciwstawić się boskiej, bo wszystko czyni Bóg. Wobec tego działanie Boga należy przyjąć jako nieodwołalne fatum (głoszenie fatalizmu).

• Mistycy sceptyczni (Algazel z Bagdadu)

• metodologicznie poddał wątpliwość całą zastaną przez siebie wiedzę;

• w naukach ścisłych znalazł jeszcze zalety, ale w filozofii same błędy;

• wg niego racjonalna metoda fil. trzyma się jedynie zewnętrznych własności rzeczy nie wgłębiając się w istotę zagadnienia;

• nie ma konieczności by z przyczyny wynikał skutek, jeśli wynika to tylko z interwencji boskiej (np. ogień sam z siebie nie wywoła pożaru);

• drogę do poznania znalazł w mistyce i objawieniu (najgorszymi błędami filozofii wg niego były twierdzenia niezgodne z objawieniem);

• sposobem na uzyskanie objawienia ma być przezwyciężenie zmysłów, opanowanie popędów, skupienie woli i myśli w Bogu.

• doszedł w ten sposób do wizerunku świata pełnego cudów i tajemniczości.

• Przechowanie filozofii arabskiej przez Żydów

Od XII, a szczególnie w XIV wieku ogarnęło Arabów nastawienie antyfilozoficzne. Władcy zaczęli prześladować filozofów, co im się nie udało - choć zmniejszyli znaczenie filozofii. W owym okresie filozofia arabska znalazła podatny grunt wśród Żydów w Hiszpanii i południowej Francji. Ułatwiała ten proces tradycja, która u obu narodowości była podobna. Kabała żydowska opierała się na systemie emanacyjnym (doktryna platońska i neoplatońska). Awicebron, Żyd z pochodzenia, niesłusznie uważany za Araba napisał dzieło przesiąknięte doktryną emanacji. Zaś próby uzgodnienia Tradycji żydowskiej z Arystotelesem dokonał Mojżesz Majmonides, który tak samo jak Awerros pojmował Arystotelesa po platońsku.

WPŁYW FILOZOFII ARABSKIEJ NA CHRZEŚCIJAŃSKĄ.

Filozofia arabska podobnie jak patrystyka nie dążyła do wyjaśniania wiary (robiła to scholastyka). Usiłowała tworzyć własny system. Arabowie stali na radykalnym stanowisku - albo czysty Koran, albo czysta filozofia (scholastyczne próby pojednania wiary i rozumu były raczej im obce). Wcześniej fil. łacińska i arabska nie miały ze sobą styczności. Jednak w XIIIw. do Europy przedostały się arabskie, skażone tłumaczenia greckich dzieł starożytnych. Różne więc pomysły arabsko - żydowskie przedostały się do filozofii łacińskiej (koncepcja uniwersaliów Awicenny, dowód na istnienie Boga Alfarbiego). Ożył również na terenie Europy system neoplatoński, nie mający swych zwolenników od czasów Eriugeny. Najwięcej jednak zwolenników zyskała panteistyczna doktryna Awicenny, a zwłaszcza Awerrosa (“awerroiści łacińscy”). Filozofia więc arabska jak i łacińska wyszły z tego samego źródła (fil. greckiej), przez długi czas nie miały ze sobą kontaktu rozwijając się równolegle, a w końcu ta pierwsza znalazła swe ujście w drugiej.

DRUGI OKRES FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ

(okres systemów średniowiecznych XIII w.)

W owym okresie filozofia rozpoczęła nowy okres. Wiązało się to z:

• zorganizowaniem pracy naukowej;

• odzyskaniem filozofii starożytnej.

• Powstanie uniwersytetów.

• pierwszy jako wzór powstał Uniwersytet Paryski (1200r.) - był główną uczelnią łacińską świata;

• kolejni papieże dążyli do utworzenia w Paryżu głównego ośrodka teologicznego;

• w XIII w. powstaje uniwersytet w Oksfordzie - przodował w studiach humanistycznych, przyrodniczych i matematycznych;

• spośród uniwersytetów włoskich największą rolę odegrał uniwersytet w Neapolu - tu studiowano dzieła Arystotelesa i przekładano je;

• uniwersytety skupiły 4 grupy uczonych, czyli fakultety:

• “artystów” - filozofów, teologów;

• “dekretalistów” - prawników i medyków;

• uniwersytety szybko stały się jedynym polem pracy i dyskusji naukowych;

• cechy organizacji uniwersyteckiej:

• wolność nauki - studia bez immatrykulacji, praca studenta z jednym z magistrów;

• międzynarodowość - kraje wymieniały uczonych między sobą;

• hierarchiczność i ciągłość - fakultety stanowiły hierarchię, przejście od uczenia się do nauczania było ciągłe.

• Ześrodkowanie nauki w zakonach.

• wielkie zakony (głównie franciszkanie - 1209r. i dominikanie - 1216r.) opanowali pracę naukową;

• w 1229r. odbył się powszechny strajk wykładających w wyniku czego dominikanie otrzymali pierwszą katedrę teologii, wkrótce drugą osiągnęli franciszkanie;

• niebawem cała nauka znalazła się w rękach zakonów;

• z początku nie było różnic doktrynalnych w naukach obu zakonów, w połowie wieku jednak dominkanie głosili nową doktrynę a franciszkanie konserwatywną;

• doprowadziło to do sporu filozoficznego, w wyniku którego stworzono filozofię arystotelesowsko -chrześcijańską;

• rozwój nauki w zakonach spowodowany był m.in. tym, że panowała w nich przewaga myśli zbiorowej nad indywidualną i skupienie całego wysiłku wszystkich dla rozwiązania danej kwestii.

• Wytworzenie schematów w nauczaniu i nauce.

• od tego okresu nauczanie ujęte było w ścisły system. Student zostawał najpierw bakałarzem, później licencjatem (mógł już wykładać), po dalszych studiach magistrem (czytał i komentował teksty) - komentatorski charakter pracy nauczycielskiej

• na fakultecie filozoficznym zajmowano się prawie wyłącznie Arystotelesem;

• XVIII w. upodobał sobie w systematycznym ujęciu zagadnień zwanym sumą - były monotonne ale precyzyjnie wyrażały myśli.

• Odzyskanie filozofii starożytnej.

• przyswojenie i przetłumaczenie najbardziej znacznej części filozofii starożytnej zostało dokonane w XII i XIII w.;

• wiek XIII zaowocował nie wyparciem scholastyki przez fil. starożytną lecz wzajemną ich adaptacją;

• odzyskano przede wszystkim Arystotelesa, kilku neoplatończyków, Euklidesa i Galenusa (odzysk dokonał się również za pośrednictwem Arabów i Żydów);

• jako że rozwój scholastyki dokonał się wcześniej, więc bez zagrożenia wyparcia jej przez fil. starożytną, mogła scholastyka przyjąć ową filozofię jako wartościowy dla siebie materiał.

• Przekłady starożytnych filozofów.

• głównie z arabskiego na łacinę (początek w XI w.);

• od połowy XII w. praca ta była prowadzona systematycznie (założenie kolegium tłumaczeń w Toledo).

• Recepcja Arystotelesa.

• różną miały dla scholastyki wartość pisma przetłumaczone - niektóre przeszły bez echa;

• rewelacją zaś były pisma Arystotelesa - jego doktryny zostały wchłonięte przez naukę chrześć.;

• recepcja ta oznaczała przede wszystkim zwiększenie czynnika empirycznego, zmianę postawy z subiektywnej na obiektywną, z emocjonalnej na intelektualną;

• najpierw jednak Arystotelesa pozyskano od Arabów, więc interpretowano go po neoplatońsku - dopiero XIII w. dokonał “oczyszczenia” tekstów;

• nie wszystkie jednak myśli Arystotelesa mogły być przyjęte wprost - niektóre nie odpowiadały doktrynie chrześć;

• dopiero w XIII w. nakazano nauczania “oswojonego” Arystotelesa.

• Okres klasyczny.

• wiek XIII był czasem kiedy najpełniej realizowano dążenia scholastyki.

• Stanowiska XIII w.

1. Augustynizm i tomizm.

• wraz z recepcją przez scholastykę Arystotelesa filozofowie podzielili się na obóz augustyników - konserwatystów patrzących na świat oczami Platona i neoplatończyków oraz tomistów (arystotelizm chrystianizowany) - dających prym Arystotelesowi i jego racjonalizmowi i empiryzmowi;

• augustynizm miał przez pewien czas silniejszą pozycję ze względu na czasowy zakaz wykładania Arystotelesa

• jednak zarówno jedna jak i druga grupa miała wiele wspólnego z neoplatonizmem (tomiści korzystali z dzieł Arystotelesa tłumaczonych przez Awicennę);

• systemy te pragnąc ujmować filozofię teocentryczne pojmowały ją teistyczne, po chrześcijańsku;

• oba stanowiska z czasem usiłował pogodzić Duns Szkot - skotyzm.

2. odtwarzanie platonizmu i arystotelizmu antycznego (jako zjawisko uboczne od A)

• również i te poglądy były przesiąknięte duchem Plotyna;

• systemy te pragnąc ujmować filozofię teocentryczne przyjmowały system emanacyjny (panteistyczny);

• istniały również dwie postacie antycznego arystotelizmu - czerpiący bardziej bezpośrednio z Arystotelesa i drugi czerpiący z przekładów Awerroesa (awerroizm łaciński, arystotelizm radykalny lub heterodoksalny).

ARYSTOTELICY I AWERROIŚCI.

• źródło awerroizmu łacińskiego - Awerroes;

• źródło aleksandryzmu - Aleksander z Afrodyzji (domieszki platońskie).

I. Arystotelizm heterodoksalny (Dawid z Dinant).

• bezwzględne zaufanie jedynie rozumowi.

• Materializm.

• stanąwszy na stanowisku hilemorfizmu (współistnienie formy i materii) zapytał co jest bytem prawdziwym - forma czy materia (niezgodne z duchem Arystotelesa dla którego zarówno forma jak i materia były składnikami bytu)

• odpowiedź: bytem jest to co jest wspólnym podłożem rzeczy - materia;

• formy jako różnorodne nie są na stałe związane z bytem - są zjawiskami istniejącymi jedynie dla zmysłów;

• po odrzuceniu więc formy zostaje nam “czysty byt” - materia pierwsza wszędzie jedna i ta sama;

• człowiek i osioł są tym samym - tą samą materią, to co ich różni jest zjawiskiem;

• ów materializm to jedyny materializm średniowieczny, po części jednak materializmowi zaprzeczał (materializm głosi, że materia jest tym co dostępne zmysłom, Dawid twierdził że nie można jej ogarnąć żadnym zmysłem, lecz poznać można tylko rozumem);

• była to materia w rozumieniu starożytnym - nie jako zespół rzeczy lecz wspólne ich podłoże.

• Materialny rozum i materialny Bóg.

• Dawid analogicznie pojmował istoty duchowe - realne jest to co rodzajowe

• ( wcześniej materia tu rozum);

• rozum więc i materia są podłożem form - są więc tym samym;

• Aleksander z Afrodyzji utożsamił rozum czynny z Bogiem, Dawid wyprowadził wniosek, że Bóg jest identyczny z materią bo materia ma własności Boga - jest: niezmienna, nieskończona, wszechobecna, z niej wywodzi się wszelki byt - panteizm.

II. Awerroizm łaciński (Siger z Brabantu).

• Awerroiści ufali Awerroesowi jak ten Arystotelesowi - Arystoteles odkrył prawdę, Awerroes jako jedyny ją zrozumiał.

Tezy odróżniające awerroistów od ogółu prawowiernych filozofów:

1. Jedność rozumu ludzkiego.

• rozum wszystkich ludzi jest jeden i ten sam;

• każdy posiada indywidualną duszę ale ma ona jedynie funkcje zmysłowe (jest ona wytworem ciała, sama jest ciałem i z ciałem ginie);

• dusza rozumna zaś jest niematerialna więc niezniszczalna, nie jest indywidualna (ponieważ nie posiada materii, która jest podstawą mnogości i indywidualności) - istnieje poza ciałem i tylko czasowo się z nim łączy - zaprzeczenie nieśmiertelności osobistej (człowiek umiera ale ludzkość jest nieśmiertelna, szczęście jako cel życia można osiągnąć tylko w społeczności).

1. Stworzenie świata nie bezpośrednio przez Boga.

• stworzenie przez szereg instancji pośrednich (od neoplatończyków jako uzupełnienie Arystotelesa);

• Bóg nie jest przyczyną bezpośrednią świata nie może przewidzieć jego losów (zaprzeczenie Opatrzności);

• materia jest obca Bogu, jednostki są materialne więc Bóg nie może znać jednostek;

• postępowy proces tworzenia dokonywał się poza czasem - stworzenie jest więc odwieczne tak jak Bóg (nie było więc pierwszego człowieka);

• bezczasowy proces stwarzania świata jest konieczny, nie jest on aktem woli bożej (zaprzeczenie wolności Boga w dziele stwórczym).

1. Determinizm powszechny.

• zjawiska fizyczne, a szczególnie astronomiczne (od których zależna jest ziemia) są ze sobą ściśle powiązane przyczynowo;

• z determinizmu powszechnego wysnuli wniosek o determinizmie psychologicznym, a to w konsekwencji prowadziło do zaprzeczenia odpowiedzialności.

1. Teoria dwóch prawd.

• nie uciekał się do nich Awerroes ale awerroistom była ta teoria potrzebna - wypowiadali jawnie tezy niezgodne z nauką Kościoła chcąc jednocześnie być z nim w zgodzie;

• twierdzili: co jest prawdziwe wedle filozofii, może nie być takim według wiary - oni głoszą filozofię a Kościół podaje prawdy wiary (teza nie do przyjęcia dla scholastyki);

• wynikało to z dwóch poglądów na filozofię, mówiących że jest ona:

• jedynie wykładem tego co twierdzili inni ludzie;

• nauką wolną od światopoglądu (jej wnioski nie mogą być modyfikowane przez wiarę).

św. BONAWENTURA I AUGUSTYNIŚCI.

• konserwatywny system prawowierny, wierny tradycji, opierający się na Augustynie (postawa platońska);

• rozwinięty głównie przez franciszkanów - Bonawentura.

• Poprzednicy augustynizmu.

• główny - Augustyn;

• w zakresie scholastyki - Anzelm;

• w zakresie mistyki - wiktorianie;

• nie był ów system wiernym odbiciem fil. Augustyna lecz kompromisem z niektórymi odzyskanymi doktrynami starożytnymi.

• Rozwój augustynizmu.

Przed dojrzałym sformułowaniem doktryny przez Bonawenturę ważną rolę w dziejach augustynizmu odegrali:

1. Wilhelm z Owernii.

• zwrócił się przeciw poglądom arystotelików arabskich mówiących o:

• wieczności materii;

• stworzeniu jako procesie nie woli bożej lecz konieczności;

• nie stworzeniu bezpośrednio przez Boga rzeczy materialnych i duchów niższych;

• braku czuwania Opatrzności nad jednostkowymi wydarzeniami;

• głosił za Augustynem, że:

• zasady poznania zawdzięczamy szczególnemu oświeceniu boskiemu;

• dusza sama z siebie nie poznaje bezpośrednio;

• pojęcia nie tworzymy drogą abstrakcji lecz odrębną władzą umysłu.

1. Aleksander z Hales.

• pierwszy uczony średniowiecza który w całości korzystał z Arystotelesa;

• akceptował wiele nowych doktryn nie chcąc wyzbyć się starych:

• w teologii: dowodził istnienia Boga zarówno sposobem Augustyna jak i Arystotelesa;

• w poznaniu: poznanie pierwszych zasad odbywa się przy interwencji bożej (za Augustynem), oraz że poznaje się na zasadach doświadczenia i abstrakcji (za Arystotelesem);

• w psychologii: wziął pojęcie rozumu czynnego (Arystoteles) ale rozumiał go jako światło udzielone człowiekowi przez Boga (Augustyn).

BONAWENTURA.

• Teoria poznania (Arystotelesa i Augustyna − połączenie teorii abstrakcji i iluminacji).

1. poznanie zaczyna się od postrzeżeń (za Arystotelesem), z obrazów umysł dochodzi do pojęć i abstrahując dochodzi do pojęć ogólnych;

2. pewność poznania dają zdolności wrodzone (za Augustynem) - jeśli człowiek odróżnia prawdę od fałszu to znaczy, że posiada taką naturalną zdolność (umysł znając odwieczne prawdy na ich podstawie wydaje sądy o rzeczywistości - prawdy szczegółowe poznajemy przez ich odwieczne zasady).

• wszystko poznajemy dzięki prawdom wiecznym, które są w Bogu, a więc wszystko poznajemy przez Boga (rzeczy poznajemy przez ich wieczne odwzorowania w umyśle Boga - egzemplaryzm);

• wszelkie rzeczy przyrodzone poznajemy dzięki światłu nadprzyrodzonemu - iluminizm.

C) pełne poznanie Boga jest tylko poznaniem mistycznym, udzielonym przez łaskę;

• przeprowadzał syntezę mistyki i scholastyki;

• szczeble poznania:

• najniższy szczebel poznania Boga - przez stworzenie;

• wyższy szczebel poznania Boga - przez obraz Boga jaki mamy w duszy;

• najwyższy - poznanie wprost w stanach mistycznych

• wznoszenie się stopni poznania przedstawiał jako 6 stopni widzenia:

1. widzenie umysłu przyrodzonego, potem

2. widzenie umysłu podniesionego przez wiarę;

3. pouczonego przez Pismo;

4. natchnionego przez kontemplację;

5. objaśnionego przez proroctwa;

6. pogrążonego w zachwycie.

Drogi te zakładały najpierw wyzwoleniu duszy od zła, później wewnętrzne jej oświecenie, a w końcu zjednoczenie z Bogiem.

• Nauka o Bogu i świecie.

• z teorii poznania - Boga poznajemy bezpośrednio, a nie przez dzieło stworzenia;

• nie dochodzimy do pojęcia Boga na drodze rozumowania lecz je odnajdujemy w naszym umyśle - Jego istnienie nie wymaga dowodu;

• to świat poznajemy przez Boga (nie odwrotnie) - nie zrozumiemy stworzenia nie zrozumiawszy Stwórcy - teologia pozytywna;

• wyznawał hilemorfizm;

• teologię miał za wiedzę praktyczną - atrybuty Boga to ład i prawo a objawienie się ich widział w człowieku i jego życiu moralnym.

• Metafizyka światła i racje zarodkowe.

Włączył do swej filozofii dwie doktryny starożytne, odpowiadające augustyńskiemu spojrzeniu na świat:

1. metafizyka światła - pochodzenie neoplatońskie, uznana przez Augustyna służyła do wytłumaczenia natury materii;

• Bonawentura zmodyfikował teorię twierdząc, że światło nie jest materią, lecz siłą działającą w materii, jest najsubtelniejszą i najbliższą bezcielesności postacią materii - formą;

• jest ono w każdym ciele, jest powszechną formą ciał.

2. teoria racji zarodkowych - służyła do wytłumaczenia rozwoju ciał;

• w każdym ciele istnieje zarodek, który wywołuje i kieruje rozwojem ciała;

• Bonawentura utożsamił zarodki z formami rzeczy - są one myślami Bożymi zaszczepionymi w ciałach.

• Istota augustynizmu XIII w.

• przewaga Boga nad stworzeniem i duszy nad ciałem (Boga i duszę znamy lepiej niż świat);

• połączenie w teorii poznania iluminizmu z empiryzmem Arystotelesa;

• bezpośrednie intuicyjne poznanie Boga i duszy;

• aprioryczne dowodzenie istnienia Boga;

• powszechny hilemorfizm i uznanie istnienia materii duchowej.

ROGER BACON I EMPIRYZM ŚREDNIOWIECZNY

• gdy w Paryżu zajmowano się zagadnieniami filozof. - teolog., w Oksfordzie zajmowano się zagadnieniami przyrodniczymi;

• zadowalano się tam jedynie tradycyjną filozofią augustyńską, lub neoplatońską (czytano Arabów);

• Bacon łączył więc nową naukę ze starą filozofią.

• Doświadczenie przyrodnicze.

• poznajemy dwiema drogami: przez argumentację (prowadzi ona do wniosków, ale nie usuwa wątpliwości) i przez doświadczenie (daje pewność);

• posługiwał się nie tylko doświadczeniem ale i eksperymentem (umyślne wywołanie zjawisk dla ich zbadania);

• wszystko uzasadniał matematycznie;

• muzykę uznał za matematykę, matematyka swoje piękno zawdzięcza muzyce, owo piękno ma pociągać umysł ku zbawiennym prawdom;

• pojmował naukę jako nigdy nie kończący się proces.

• Doświadczenie mistyczne.

• głosił empiryzm ale pojmował go szerzej niż to się robi obecnie (można doświadczenie zastosować nie tylko do rzeczy zmysłowych ale

• i ponadzmysłowych);

• wiedzę o Bogu zdobywamy przez doświadczenie dwojakiego rodzaju:

3. przez zmysły zewnętrzne (doświadczenie ludzkie i filozoficzne) - to co na ziemi przez zmyły, to co na niebie przez przyrządy - nie wystarcza człowiekowi;

4. przez doświadczenie wewnętrzne, mistyczne, wymagające bożego oświecenia;

• oświecenie przyrodzone, wszystkim dane dla zdobycia wiedzy;

• oświecenie nadprzyrodzone;

• praobjawienie objawione patriarchom i prorokom (zostało zatracone i częściowo odzyskane przez filozofów greckich)

• Grecy więc mieli być spadkobiercami Żydów, misja Bacona - odnalezienie zagubionej prawdy;

• wszystkie prawdy są znane dzięki objawieniu, granica między prawdami przyrodzonymi i nadprzyrodzonymi została zatarta, rozum sam przez się nie jest w stanie poznać;

• prawdy objawione też doświadczamy lecz nie przez zmysły ale we własnej duszy.

• Znaczenie.

• nie poszedł za prądem pragnącym oddzielić filozofię od wiary;

• nie przyczynił się do rozwoju nauki ;

• był dualistą w metodzie: przyrodoznawstwo było rzeczą jedynie doświadczenia, a filozofia rzeczą wiary.

Św. TOMASZ Z AKWINU - chrześcijański arystrotelizm.

• przez tysiąc lat arystotelizm budowano na podstawie platońskiego idealizmu;

• teraz podstawą stał się perypatetycki empiryzm;

• arystotelizm chrześcijański nie mógł być kopią greckiego, choć był systemem analogicznym do tamtego.

• Poprzednicy.

• poprzednikiem Tomasza był Arystoteles. Od niego Tomasz przejął:

• pojęcie poznania rozumianego jako proces receptywny;

• pojęcie dowodu - na nim oparł rozgraniczenie wiedzy i wiary;

• pojęcie przyczynowego powiązania zdarzeń - na nim oparł stosunek Boga

i stworzenia;

• pojęcie aktu (energii) i potencji oraz pojęcia formy i materii - na nich oparł teorię duszy i ciała , psychologię i fil. przyrody;

• pojęcie środka - na nim oparł etykę.

Pojęcia owe Tomasz uzupełnił, głównie przez pojęcia istoty i istnienia na których oparł rozróżnienie Boga i stworzenia;

• filozofia Arystotelesa pociągała średniowiecze, w przeciwieństwie do jego teologii i psychologii; brakowało w nich: uznania że świat jest stworzony w czasie, że dusza jest nieśmiertelna, że zdarzeniami kieruje Opatrzność;

• dopiero Tomasz udowodnił, że filozofię Arystotelesa można pogodzić z artykułami wiary chrześcijańskiej;

• musiał zatem Tomasz walczyć z naleciałościami platońskimi i neoplatońskimi, w wielu jednak punktach godził się z Augustynem - kontynuował jego teologię;

• od neoplatonizmu tomizm czerpał hierarchiczną koncepcję świata jako drabiny coraz doskonalszych bytów.

• Wiedza i wiara.

• oddzielił te dwie rzeczywistości - dziedzinę rozumu od dziedziny objawienia;

• dziedzina wiedzy jest rozległa - rozum poznaje nie tylko rzeczy materialne ale również Boga, Jego własności, istnienie, działanie;

• istnieją też prawdy niedostępne dla rozumu - Trójca św., grzech pierworodny, Wcielenie, stworzenie w czasie - są to prawdy wiary;

• był to początek segregowania prawd ze względu na ich naturę;

• wg Tomasza dowód tajemnic wiary przekracza rozum, można jedynie prawd takich rozumowo bronić;

• choć niektóre prawdy przekraczają rozum to jednak żadna mu się nie sprzeciwia;

• nie może być sprzeczności między objawieniem a rozumem - byłaby to podwójna prawda o te samej rzeczy;

• powstało więc rozróżnienie teologii i filozofii - teologia buduje na podstawie objawienia, filozofia na podstawie rozumu (nawet gdy mówią o tych samych prawdach to czynią to inaczej);

• filozofia jeśli służy teologii to tylko przez to, że przygotowuje do wiary i jej broni.

• Nauka o bycie.

• substancje i uniwersalia

• Bóg, istota rzeczy materialnych, dusza, ani żadne prawdy ogólne nie są znane bezpośrednio umysłowi ludzkiemu - dane mu są tylko jednostkowe rzeczy (punkt wyjścia do wszelkiego poznania) - w scholastyce punktem wyjścia były idee wieczne lub pojęcie Boga;

• jedynie jednostkowe rzeczy są substancjami - samoistnymi bytami;

• uniwersalia istnieją w substancjach - mogą być wyabstrahowane przez umysł (same nie są substancjami);

• uniwersalia mogą mieć trojaką postać (połączenie zasadniczych koncepcji w sporze o uniwersalia):

1. są zawarte w substancji i stanowią jej istotę - powszechnik bezpośredni;

2. są wyabstrahowane przez umysł - powszechnik refleksyjny;

3. są niezależne od rzeczy jako idee w umyśle Boga, będące wzorem wg którego Bóg stworzył świat materialny.

• Składniki bytu - substancje zawsze są złożone:

1. złożone są istoty i istnienia

• istotą każdej rzeczy są jej cechy gatunkowe;

• istota Boga implikuje (zakłada) istnienie, istota rzeczy materialnych nie implikuje istnienia (zasadnicza różnica między Bogiem a stworzeniem);

• jedynie Bóg jest bytem koniecznym i niezależnym (istnieje z własnej natury);

• stworzenie jest bytem przypadkowym i zależnym (istnienie nie leży w jego naturze);

• Bóg jest więc bytem prostym, a stworzenie złożonym (bo składa się z istoty i istnienia);

2. złożone są istoty substancji z formy materii;

• forma - to co w jednostkach gatunkowe (źródło jedności w substancjach);

• materia - to co indywidualnie różne (źródło mnogości i cielesności w substancjach);

• różnica między światem duchowym i cielesnym - to co cielesne składa się z formy i materii, to co duchowe posiada jedynie formę;

3. powyższe rozróżnienie formułował za pomocą potencji i aktu (bytu możliwego i rzeczywistego);

• forma jest aktem, materia potencją;

• Bóg jest czystym aktem, stworzenie zaś zawsze zawiera jeszcze czynnik potencjalny, który urzeczywistnia się stopniowo.

• Nauka o Bogu.

• istnienie Boga

• nie jest ono prawdą oczywistą, niewymagającą dowodu;

• nie jest prawdą wrodzoną, zaszczepioną w człowieku;

• istnienie owo nie wynika z pojęcia prawdy (jak chciał Augustyn), ani z pojęcia doskonałego bytu (jak chciał Anzelm) - nie znając istoty Boga nie możemy z niej wywodzić Jego istnienia;

• należy więc oprzeć dowód na doświadczeniu (wniosek obcy scholastyce - doświadczenie przecież opiera się na analizie bytu skończonego, jak więc dojść do Boga?);

• Tomasz twierdzi, że jest to jedyna droga, analiza bytu skończonego wskazuje na przyczynę istnienia bytu nieskończonego - należy więc dowodzić Boga nie na podstawie Jego istoty lecz na podstawie Jego dzieł.

Pięć dowodów na istnienie Boga:

1. musi istnieć pierwsza przyczyna ruchu;

2. z niesamoistności świata wynika, że musi istnieć jego samoistna przyczyna;

3. z przypadkowości rzeczy wynika, że istnieje istota konieczna;

4. skoro istnieją rzeczy różnej doskonałości musi istnieć istota najdoskonalsza;

5. z powszechnej celowości przyrody wynika, że istnieje istota najwyższa, rządząca przyrodą, a działająca celowo;

• przymioty Boga

• własności Boga były wówczas określone Pismem św. i powagą Ojców. Tomasz zgadzał się z tym choć uznał za sporne czy:

1. można je rozumem poznać, czy należy je uznać za przedmiot wiary;

2. jeśli można je poznać to w jaki sposób, a także;

3. jaka własność Boga jest zasadnicza (jaka jest istota metafizyczna, z której wypływają inne własności);

Tomasz był zdania, że:

ad.A) własności Boga można rozpoznać rozumem;

ad.B) rozum ludzki nie może poznać ich wprost, ale pośrednio, przez zaprzeczenie (droga negacji), bądź przez nieskończone wzmożenie własności istot skończonych (droga eminencji);

ad.C) własnością zasadniczą Boga jest samoistność - jest On jedynym bytem , który istnieje sam przez się;

• Bóg więc nie ma przyczyny swego istnienia, nie ma też niczego co mogłoby być przyczyną Jego zmiany - jest więc niezmienny, wieczny (bo powstanie lub koniec musiałoby przecież mieć swoją przyczynę);

• jest niematerialny, prosty, złożoność zakładałaby materię;

• Jego istota jest identyczna z istnieniem

• to wszystko zostało ustalone drogą negacji;

• drogą eminencji można ustalić, że własnościami Boga są: doskonałość, mądrość, wszechmoc, inteligencja, wola itd.;

• Nauka o świecie

1. stosunek Boga do świata

• jest stosunkiem Stwórcy do stworzenia;

• nauka owa wynikała z pojęcia Boga i pojęcie rzeczy skończonych - byt ich jest niesamoistny i nadany;

• tomistyczne pojęcie stworzenia zawierało składniki:

1. świat został stworzony z niczego creatio ex nihilo a nie z odwiecznej materii - gdyby tak istniała musiałaby być niezależna od Boga;

2. stworzenie dokonało się wprost przez Boga, bez substancji pośrednich. Gdyby tak nie było, to świat nie byłby wynikiem sumowania się przyczyn (byłby dziełem przypadku) i nie posiadałby tej jedności jaką ma;

3. stworzenie jest aktem woli a nie konieczności. Bóg miał wiele możliwości ale wykorzystał tylko jedną. Każda istota działa w sposób właściwy jej naturze - Bóg działa w sposób wolny właściwy istotom rozumnym;

4. stworzenie odbyło się według idei Bożych, polegało na zrealizowaniu owych idei;

5. stworzenie nastąpiło w czasie (punkty A-D były dla Tomasza rzeczą udowodnioną, punkt E opierał się jedynie na wierze);

• Bóg nie tylko stworzył świat ale kieruje nim, świat rozwija się wg Boskiego planu - Opatrzności;

• Bóg jest celem świata;

• przez ten udział transcendentny Bóg jest niejako immanentny dla świata;

2. Budowa świata

• świat jest dziełem Bożym - jest rozumny i celowy;

• mnogość i różnorodność stworzeń była potrzebna by Bóg mógł wyrazić swą istotę;

• stworzenia mają różny stopień doskonałości (stworzenia znane z doświadczenia):

• żywioły;

• ciała nieorganiczne;

• rośliny, zwierzęta;

• człowiek;

• stworzenia wyższe (dla zachowania ciągłości między niższymi a Bogiem):

• czyste inteligencje - anioły (nie poznają one przez zmysły ani z własnej natury jak Bóg lecz przez iluminację).

• Nauka o duszy - najśmielsza część jego filozofii.

• porzucił pogląd Platona, że tylko dusza jest człowiekiem a ciało tylko narzędziem;

• ciało u Tomasza również należy do natury człowieka;

• dusza i ciało są ze sobą złączone jak forma i materia;

• w myśl hilemorfizmu dusza była formą - jest to dusza rozumna, bo rozumność wyróżnia człowieka od innych stworzeń;

• wysunął tezę jedności formy - człowiek nie tylko rozumuje ale też ma funkcje fizyczne, czyżby stymulowały je inne formy? Nie, dusza jako forma najwyższa obejmuje wszystkie możliwe formy (człowiek aby być jedną substancją musi mieć jedną formę);

• stanął więc na stanowisku psychofizycznej jedności człowieka.

• Nauka o poznaniu - przeciwieństwo do tradycji scholastycznej.

• Tomasz stał na stanowisku:

6. receptywności poznania;

7. łączności poznania rozumowego ze zmysłowym (Augustyn - niezależność tych dwu);

ad. A) poznanie polega na upodobnieniu podmiotu do poznawanego przedmiotu.

• jest to proces receptywny - przedmiot “wraża” w duszę swój obraz;

• odbywa się to przy kontakcie podmiotu z przedmiotem jaki się dokonuje przez zmysły;

• więc poznanie ludzkie jest empiryczne - człowiek nie posiada idei wrodzonych;

• nie możemy poznać przez oglądanie “prawzorów” rzeczy bo takie oglądanie jest dla nas niedostępne - tak poznają jedynie anioły;

ad. B) władze poznawcze człowieka to umysł (wł. wyższa) i zmysły (wł. niższa);

• władze wyższe posługują się niższymi;

• proces poznania rozpoczyna się od zmysłów;

• najpierw obejmujemy konkretne, jednostkowe cechy (przez zmysły), po czym zmierzamy do ogółów (przez rozum) - poznajemy dzięki abstrakcji;

• rozum jest władzą duszy;

• dzielił rozum na czynny (sam nie jest władzą poznawczą, padając na przedmiot wydobywa z niego istotę) i bierny (to on poznaje istotę będąc wobec rzeczy poznawanej receptywnym);

• poznanie rozumowe jest więc tak samo receptywne co zmysłowe;

• odrębność teorii poznania przejawiała się w zagadnieniach szczegółowych:

1. przedmioty materialne możemy poznawać rozumem - posiadamy o nich wiedzę ogólną i pewną (w ten sposób poznajemy jednak jedynie gatunki);

2. własną duszę poznajemy tylko pośrednio (dane nam są tylko rzeczy zewnętrzne a nie przeżycia wew. Poznajemy bezpośrednio jedynie czynności duszy (bo są rzeczywiste), władze duszy i ją samą jedynie refleksyjnie.

• Filozofia moralna (nie tylko ostateczny cel ale i cele bliższe).

• Tomasz poszedł za arystotelesowską nauką o umiarze i rozumie;

• nie potępiał dóbr niższych, każde cenił, ale każde z nich powinno zajmować należne mu miejsce;

• aby trafnie wybierać dobra rozum musi poprzedzać wolę i kierować nią;

• ostateczny cel życia widział w szczęściu, które miało być poznaniem Boga (poznanie jest najwyższą funkcją człowieka, a Bóg najwyższym przedmiotem poznania);

• Bóg był ostatecznym celem i miarą czynów ludzkich;

• OGÓLNE WŁASNOŚCI TOMIZMU

• oparcie filozofii chrześcijańskiej. na doświadczeniu (iluminizm, wiedza aprioryczna, wrodzona, intuicyjna - to wszystko jest niepewne i niepotrzebne);

• dualizm między bytem absolutnym i względnym - Bogiem i stworzeniem, przeciwstawienie się panteizmowi;

• hilemorfizm - przeciwstawienie się rozrywaniu duszy i ciała;

• obiektywizm - umysł zwrócony ku światu, przekonanie, że rzeczy zewnętrzne są nam dane bardziej bezpośrednio niż wewnętrzne;

• empiryzm - przekonanie, że wszelka wiedza pochodzi z doświadczenia (przeciw augustyńskiemu aprioryzmowi);

• uniwersalizm - przekonanie o wyższości ogółu nade jednostką, przeciwstawienie się indywidualizmowi;

• realizm umiarkowany - przeciw skrajnemu realizmowi platończyków ale i przeciw nominalizmowi;

• intelektualizm - nauka o pierwszeństwie intelektu w poznaniu i działaniu

Tomasz więc ze względu na te cechy swej nauki był bardziej wybitnym niż typowym przedstawicielem scholastyki - stworzył drugi typ scholastyki (zbliżenie filozofii chrześcijańskiej do starożytnej w właściwie przeniesienie akcentu z antyku platońskiego na antyk perypatetycki);

DUNS SZKOT.

Godził antagonizm między augustynizmem a tomizmem. Istota ugody polegała na tym, że wprowadził możliwie najwięcej wątków tomistycznych do filozofii augustyńskiej. Powstała więc “nowa szkoła franciszkańska”, której twórcą został Duns Szkot (nazwana też skotyzmem).

• Poprzednicy.

A) Henryk z Gandawy

• przed Dunsem twierdził, że w teorii poznania siły rozumu nie wystarczają - potrzeba światła od Boga;

• głosił psychologiczne pierwszeństwo woli przed rozumem - rozum jest władzą bierną, a wola czynną.

• Poglądy Szkota.

• Tomasz głosił poglądy myśli chrześcijańskiej ze starożytnymi, Duns rozwijał chrześcijańskie motywy;

• doszedł do woluntaryzmu i indywidualizmu dzięki przeżyciom wewnętrznym (daleki był w tym od uniwersalistycznej i intelektualnej postawy Tomasza).

• Przewaga wiary nad rozumem

• do nauki zaliczał wszystko to co jest znalezione przez rozum (za Tomaszem i Arystotelesem), ale rozum wszystkiego znaleźć nie może (przeciw nim);

• uznawał rozgraniczenie wiary i rozumu, ale przesunął granicę redukując dziedzinę rozumu, poszerzając jednocześnie dziedzinę wiary (wedle Tomasza tylko tajemnice wiary nie dają się racjonalnie wytłumaczyć, ale dowodził własności Boga- rozum, wola, niezmienność, nieskończoność itd. Duns uznał, że należy to do dziedziny wiary - dowody są niewystarczające)

• Szkot nie negował tych prawd ale uważał je za kwestie wiary a nie nauki;

• zrezygnował z aspiracji scholastyków by wiarę przetworzyć w wiedzę;

• wiodło to wszystko do sceptyzmu.

• Przewaga intuicji nad abstrakcją.

• przejął teorię poznania Tomasza nie odwołując się do nadprzyrodzonego światła;

• różnił się jednak w niektórych punktach;

• za akty pierwotne jak akty poznania zewnętrznego miał akty umysłu zwrócone ku samemu sobie, ujmując przeżycia wewnętrzne;

• Tomasz mówił, że rozum poznaje jedynie gatunki, Szkot, że jednostki;

• zaprzeczał, że poznanie rozumowe ma charakter jedynie abstrakcyjny, abstrakcja musi być zawsze poprzedzona przez intuicję - tylko ona stwierdza istnienie rzeczy (nie pojmował intuicji mistycznie lecz jako akt bezpośredniego poznania rzeczy);

• intuicja poznaje rzeczy indywidualne, abstrahując zaś od obecności rzeczy i cech indywidualnych poznajemy tylko cechy ogólne, istotne.

• Przewaga jednostki nad ogółem

• uważał, że natura bytu jest jednostkowa (jest to podstawowa cecha bytu);

• uznał, że oprócz formy gatunkowej (por. Arystoteles) istnieje jeszcze indywidualna;

• indywidualne cechy nie należą więc do materii ( jak chciał Tomasz);

• ogóły są w rzeczach (wszystko co zawarte jest w pojęciu jest w rzeczy - łączył indywidualizm z realizmem pojęciowym);

• uznał więc w rzeczy mnogość form (sprzeczne z Tomaszem);

• Przewaga woli nad myślą

• Szkot uznał, że poznanie jest nie tylko dziełem abstrakcji rozumu, ale również dziełem intuicji i woli (Tomasz twierdził, że rozum kieruje wolą - Szkot temu przeczył);

• woli nic nie może ograniczać gdyż ze swej natury jest ona wolna - to wola kieruje rozumem;

• kierując rozumem wola wprowadza do niego moment wolności i aktywności;

• pierwsze stadium poznania odbywa się bez udziału woli, ale drugie jest zawsze z jej udziałem;

• wola będąc wolną stała się najdoskonalszą z władz człowieka;

• poznanie nie jest najwyższym celem życia - prawda jest tylko jednym z dóbr;

• to nie bierne poznanie lecz wolna wola zbliża i upodabnia człowieka do Boga;

• nie rozum lecz wola stanowi istotę duszy;

• skoro wola jest najdoskonalsza to musi ją posiadać istota najdoskonalsza - Bóg - On jest wolą (Bóg jednak nie może tworzyć rzeczy sprzecznych posiadając nawet wolną wolę - granicą Jego wolności są dwa pierwsze przykazania Dekalogu);

• prawdy są prawdami tylko dlatego, że Bóg je ustanowił - Prawda i Dobro nie są w swych podstawach obiektywne i niewzruszone, Bóg ustanowił je arbitralnie (mógłby je zmienić);

• doprowadziło to do niemalże wyłączenia roli rozumu w teologii - jak rozum może poznawać prawdy, które są prawdami jedynie na podstawie bożej “zachcianki”? Pozostaje więc w poznaniu odwołać się jedynie do objawienia.

• Istota skotyzmu

Pomimo podobieństwa z myślą św. Tomasza różnił się jednak od jego poglądów:

• świat Tomasza opierał się na ogółach, Dunsa na jednostkach;

• świat Tomasza był racjonalny, Dunsa częściowo irracjonalny;

• świat Tomasza był wytworem koniecznym, u Dunsa był dziełem wolności (za Augustynem);

Z sugestii Augustyna Szkot wytworzył obraz świata w którym panowała przewaga:

• wiary nad rozumem;

• intuicji nad abstrakcją;

• jednostki nad ogółem;

• woli nad myślą; Uznał arbitralność prawd jako tworów woli bożej. KOŃCOWY OKRES FILOZOFII ŚREDNIOWIECZNEJ

okres krytyki średniowiecznej IV w.

• Przyczyny powstania nowego okresu.

• nauka tak jak w XIII w. skoncentrowana była na uniwersytetach;

• nastąpiła jednak przemiana w sposobie filozofowania (nie przez czynniki zewnętrzne ale przez wewnętrzny rozwój filozofii;

• Via antiqua.

• mimo wszystko cześć pracy filozofów szła na konserwację dawnych systemów - była to via antiqua - stara filozofia (szkoły tomistów i skotystów);

• twórcy tych doktryn zostawili je w postaci spójnych systemów, więc uczniowie tylko ich bronili, wysubtelniali formę.

• Via moderna.

• samodzielne umysły tej epoki poszły jednak inną drogą - krytyki (wcześniej scholastyka tamowała krytykę jako mało twórczą);

• filozofowie owi sprawdzali podstawy powstałych wcześniej doktryn;

• scholastyka bazowała na dogmatyzmie, realizmie pojęciowym, racjonalizmie, krytycy na sceptycyzmie, antyracjonalizmie, antyrealizmie;

• doktrynę tego ruchu nazywamy nominalizmem lub okhamizmem czyli średniowiecznym krytycyzmem.

• Negatywne i pozytywne wyniki nowej filozofii.

• via moderna podważyła podstawy scholastyki (upadek scholastyki nastąpił w wyniku jej rozwoju);

• nowa fil. średniowieczna zachowała jedynie formy zew. scholastyki zmieniając jej zamierzenia;

• schyłek scholastyki nie był jednak schyłkiem średniowiecznej filozofii;

• osiągnięcie pozytywne: rozwinięcie nauk przyrodniczych.

• Trwanie okresu.

• od pocz. IV do końca XV w. (do Odrodzenia);

• dwa okresy:

1. do połowy XIV w. epoka filozoficznie twórcza;

2. do końca XV w. czas stagnacji.

• Szkoły.

1. via antiqua: tomizm, skotyzm, awerroizm, augustynizm,

2. via moderna: krytycyzm.

OCKHAM I KRYTYCYZM ŚREDNIOWIECZNY.

• Źródła krytycyzmu.

1. Filozofia arabsko - żydowska

• skłaniała się do sceptycyzmu przez:

1. teorię podwójnej prawdy w awerroizmie (choć dowód jest po stronie rozumu to prawda leży po stronie wiary - dyskwalifikowanie rozumu);

2. ortodoksi byli kompletnymi sceptykami odmawiającymi prawa istnienia filozofii;

1. Augustynizm

1. głosił iluminizm - rozum nie wystarcza do poznania prawdy;

1. Arystotelizm

1. oprócz rozważań nad teorią poznania do której wystarczał rozum, Arystoteles stworzył też teorię domysłów na którą powołali się sceptycy;

1. Skotyzm.

• przygotował sceptycyzm przez:

1. wszystkie prawdy zależne są od woli bożej, gdyby ta była inna prawdy owe stałyby się fałszami.

• Dwa prądy krytycyzmu.

• krytycyzm pojawił się niemal jednocześnie zarówno w Oksfordzie jak i w Paryżu - przez pewien czas rozwijał się niejako równolegle. Z czasem jednak zaczął się różnić

1. Prąd Paryski (Piotr z Aureoli) wyznawał:

1. nominalizm - ogólne są nie rzeczy lecz sposób ujmowania ich przez umysł, realnie istnieją tylko jednostki;

2. doświadczalne poznanie jednostek, a nie przez abstrakcję - empiryzm;

3. sceptycyzm: wskazywał na podstawowe twierdzenia psychologii których nie można udowodnić;

4. fenomenalizm: przedmiotem naszej wiedzy są nie rzeczy tylko zjawiska;

Prąd ten utracił swoją odrębność ulegając Oksfordowi

1. Prąd Oksfordzki (Ockham)

• Poglądy.

1. Myśli przewodnie:

• scholastyka dążyła do:

• ułożenia z myśli spójnego systemu;

• bycia wiedzą dogmatyczną;

• bycia wiedzą racjonalistyczną;

• realistyczną (pojęciom ogólnym odpowiada ogólny byt).

• stanowisko Ockhama:

• antysystematyczne (krytyka wiedzy);

• antydogmatyczne (część wiedzy jest pozbawiona podstaw);

• antyracjonalistyczne (za organ wiedzy miał intuicję);

• antyrealistyczne (pojęcia ogólne to wytwór myśli).

• staremu stanowisku przeciwstawiał nowe:

• krytycyzm wysunął na plan pierwszy zagadnienie epistemologiczne;

• doszedł do sceptycyzmu i fideizmu (coś musiało zastąpić wiedzę);

• racjonalizm zastąpiono intuicjonizmem;

• realizm zastąpiono nominalizmem.

• byt jest tylko jednostkowy a jego cechy zależne są przede wszystkim od wszechmocnej woli Bożej;

• reguła metodologiczna: wyjaśniać zjawiska najprościej, nie mnożyć bytów.

2. Sceptycyzm.

1. usiłował wykazać, że teologia nie jest nauką - zaatakował więc podwaliny - zasadę przyczynowości (teologia stanęła pomiędzy wiedzą a wiarą) w nauce o Bogu wiemy jedynie tyle co wiemy przez wiarę;

2. w psychologii - ani przez doświadczenie ani przez rozumowanie nie można stwierdzić, że dusza jest niematerialna i niezniszczalna - w nauce o duszy wiemy jedynie tyle co wiemy przez wiarę;

3. w etyce - nie ma dowodów, wola Boża jest jedyną racją dobra moralnego, żadne prawa nie ograniczają wszechmocy Boga;

1. Psychologizm

1. w kwestii uniwersaliów

• odbiegł zarówno od realizmu skrajnego Platona jak i tego umiarkowanego Arystotelesa;

• jakkolwiek by powszechników nie rozumieć musiałyby być one rodzajem przedmiotów jednostkowych - a takimi przecież nie są;

• niektórzy mówią, że umysł czyni je takimi wyodrębniając owe uniwersalia z bytu na drodze abstrakcji - jest to jednak zabieg niedopuszczalny (umysł może tworzyć jedynie pojęcia a nie coś realnego);

• uniwersalia zresztą są niepotrzebne - wiedza da się wytłumaczyć i bez nich (patrz reguła metodologiczna);

• istnieją więc jedynie te rzeczy które są konkretne i realne, jednostkowe;

• Ockham za nominalistami twierdzi, że rzeczy nie są ogólne, ale wbrew nim sądzi, że nie są ogólne wyrazy;

2. konceptualizm:

• nie był to więc czysty nominalizm (nie ma bytu ogólnego, ale obok ogólnych wyrazów istnieją też ogólne pojęcia - konceptualizm);

• konceptualiści różnili się co do rozumienia natury tych pojęć - przypisywano im byt albo subiektywny albo obiektywny:

• subiektywny - przedmioty ujmujemy aktami umysłu, istnieją więc one w naszym umyśle, który jest ich podłożem (byt psychiczny, podmiotowy)

• obiektywny - myśl zawsze przedstawia nam jakiś przedmiot, który może być realny lub być fikcją (byt intencjonalny);

• to rozróżnienie podzieliło modernistów: jedni uważali, że pojęcia ogólne mają charakter intencjonalny, obiektywny a nie realny w umyśle (szkoła paryska), inni sądzili, że pojęcia ogólne istnieją właśnie tylko w umysłach i mają charakter subiektywny (Ockham i szkoła oksfordzka);

• konceptualizm szkoły paryskiej był logiczny, konceptualizm oksfordzkiej psychologiczny (dla Ockhama byt intencjonalny nie był rzeczywisty a był jedynie fikcją.

3. pojęcia znajdujące się w umyśle były uniwersaliami naturalnymi, innymi uniwersaliami były wyrazy, które te pojęcia wyrażają (są one wytworzone przez ludzi);

• gatunki i rodzaje są właśnie takimi uniwersaliami - one niejako oznaczają i zastępują przedmioty;

Uniwersalia więc według Ockhama nie są fikcją umysłu, ale psychicznym i językowym odbiciem bytu jednostkowego.

1. Intuicjonizm

• abstrakcyjna myśl nie może dobrze poznać bytu który jest jednostkowy;

• umożliwia nam to jednak poznanie intuicyjne, które stwierdza, czy dany byt istnieje realnie;

• istniały jednak rozbieżności co do rozumienia natury poznania intuicyjnego;

• szkoła paryska twierdziła, że w ten sposób poznajemy nie konkretne byty lecz zjawiska, które dla tej szkoły były nierealne;

• wg Ockhama zjawiska różne od rzeczy były fikcją tak jak byt intencjonalny: rzeczywiście istnieją tylko umysł i realne rzeczy a ich stosunek jest bezpośredni, bez ogniw pośrednich takich jak np. zjawiska;

• w intuicji Ockham widział bezpośredni ale nie niezawodny sposób na poznanie rzeczywistości (może ona być utworzona na drodze przyrodzonej jak i przy ingerencji Boga, a Ten jako wszechmogący może wywołać w naszym umyśle intuicję rzeczy nieistniejącej;

• po intuicji musi jednak włączyć się abstrakcja - bez tego nie ma wiedzy pewnej i konkretnej.

2. Nowe idee w kosmologii i fizyce

• Arystoteles twierdził, że nieskończoność jako taka nie istnieje nawet potencjalnie - świat jest więc skończony (nie można tego było pogodzić z chrześcijańską koncepcją Boga);

• Ockham wystąpił przeciw tezie Arystotelesa wskazując na nieograniczoną potęgę Boga, dzięki której świat może być nieskończenie wielki (nieskończoność istnieje więc potencjalnie, nie znaczy, że istnieje aktualnie);

• Arystoteles widząc koncentryczne rozkładanie się żywiołów stwierdził, że jest tylko jeden świat (kłóciłoby to się jednak z koncepcją wszechmogącego Boga);

• Wszystko jest w ruchu by osiągnąć należne sobie miejsce (ruch nie jest przerwany nawet gdy odstąpi już jego przyczyna, bo wraz z ciałem wprowadzone w ruch zostaje także powietrze);

• Ockham stwierdził, że nie może być wprowadzane w ruch powietrze, gdyż w wielu przypadkach musiałoby ono poruszać się w przeciwnych kierunkach. Według niego ruch nadal istnieje, bo ciało porusza się i już sam ten fakt świadczy o tym, że będzie poruszać się dalej (prymitywne, ale dało zaczyn pod teorię względności);

NASTĘPCY OCKHAMA.

1. Ockhamiści zajmujący się filozofią i teologią - robili to krytycznie z wielkim sceptycyzmem

1. Piotr z Ailly - nie był zbyt twórczy, w większości korzystał z myśli innych filozofów, jednak żyjąc w czasie, gdy nowa filozofia nie była już potępiana, mógł swobodniej wygłaszać owe tezy;

2. Wzorem dla Piotra był Jan z Mirecourt - oddzielił rodzaje poznania twierdząc, że najwyższy stopień pewności posiadają sądy, które posługują się jedynie zasadą sprzeczności. Są one 3 rodzajów:

1. sądy analityczne;

2. sądy stwierdzające bezpośrednie dane zmysłowe;

3. sądy które z tamtych wynikają;

wszelkie inne sądy mają niższy stopień pewności;

1. Najbardziej krańcowy wśród ockhamistów był Mikołaj z Autricourt - w poznaniu za niezawodną uważał jedynie zasadę sprzeczności. W ten sposób zanegował wiele twierdzeń, których nie da się wyprowadzić z zasady sprzeczności (np. zasada przyczynowości). Krytykował również pojęcie substancji - postrzegając własności dopiero sądzimy, że kryje się za nimi jakaś substancja. Zakwestionował też realność świata zewnętrznego, bo nie da się ona sprowadzić do zasady sprzeczności. Wobec zakwestionowania substancji i zasady przyczynowości cała tradycyjna wiedza wydała się niepewna. Wówczas Mikołaj powrócił do starożytnego, atomistycznego poglądu na materię (odrzucanego przez klasyczną scholastykę). Krytycyzm więc ów podważył nie tyle wiedzę w ogóle lecz jedynie jej tradycyjną, rozumową część, stając w obronie wiedzy doświadczalnej.

1. Ockhamiści, którzy zajmowali się przyrodoznawstwem. Wzorem Ockhama zwalczali fizykę i astronomię, metafizykę i teorię poznania Arystotelesa - nie liczyły się z doświadczeniem. Usiłowali zastępować te teorie innymi. Np. zwalczali pogląd Arystotelesa na ruch brzmiący: ruch nie może trwać jeśli nie jest stale podtrzymywany przez działanie siły poruszającej. Ockhamisci (Burdian) stwierdzili, że raz wprawione w ruch ciało poruszało by się nieskończenie, gdyby nie było powstrzymywane przez działanie innych sił - np. tarcia (teoria impetu). Teoria owa pozwoliła na zrozumienie ruchu ciał kosmicznych bez udziału duchów czy dusz. Ciałom tym impet nadał Bóg.

Mikołaj Oresme - najwybitniejszy jest twórcą geometrii analitycznej, prawa spadania przypisywane Galileuszowi podał w swoim traktacie. W sprawie ruchu ciał niebieskich wysunął na wiele lat przed Kopernikiem jego postulaty. Oresme uchodzi za największego ekonomistę XIV w.

• Rola historyczna ockhamizmu

• zburzenie naukowej tradycji średniowiecza (scholastyka usiłowała zrozumieć prawdy wiary, Ockham uznał je za niezrozumiałe);

• dzięki niemu w średniowieczu rozwinęła się krytyczna filozofia i empiryczna nauka;

• cechy “nowej szkoły filozoficznej”

1. postawa krytyczna, która wypiera scholastyczny dogmatyzm;

2. rozdzielenie wiary i rozumu;

3. skierowanie badań ku zagadnieniom epistemologicznym i przyrodniczym;

4. uznanie za ważniejsze poznanie intuicyjne nad pojęciowym.

ECKHART I MISTYCYZM XIV w.

• wypływał z potrzeby osobistego kontaktu z Bogiem;

• Dwie postacie mistycyzmu.

1. ascetyczna (pojmowanie Boga i duszy na sposób dogmatyczny, chęć ich zbliżenia - mistyka prawowierna) - głównie kraje romańskie;

2. spekulatywna (pragnęła przez zbliżenie duszy do Boga i przez spekulację pojęciową poznać Boga. Często oznaczało to przyjęcie panteistycznego poglądu na jedność Boga i duszy) - kraje germańskie - “mistyka niemiecka”;

ad. A) Jan Gerson starał się pogodzić mistykę tradycyjną z filozofią nowej szkoły;

ad. B) Eckhard stanowił trzon mistyki niemieckiej.

• Poprzednicy.

• należał do tej samej szkoły myślowej co Eriugena i Pseudo - Dionizy, znał ich;

• dał przewagę tradycji Platońskiej nad Arystotelesowską.

• Spekulacje o Bogu i duszy.

• mistyka zakładała łączność Boga i duszy;

• Bóstwo pojmował abstrakcyjnie na wzór prajedni platońskiej, osoby boskie były emanacją bóstwa;

• jedynie pierwotne bezosobowe bóstwo stanowiło istotę Boga, Jego źródło;

• wszystkie istoty wyłoniły się z bóstwa, gdyż bóstwo musi się “upowszechniać” - na tym polega Jego boskość - jest to proces konieczny (tak jak to rozumiał neoplatonizm);

• wszelki byt więc wywodzi się z Boga i jest boskiej natury;

• Eckhard chcąc uniknąć panteizmu stwierdził, że każdy byt jest boskiej natury, ale nie stworzenie, bo ono nie jest realne;

• stwierdził więc: Bóg jest poza stworzeniem, ale wszelki byt jest boski;

• świat materialny jest “czystą nicością” - immaterializm;

• dusza ludzka natomiast jest realna, bo jej “dno” jest boskiej natury, jest nie stworzone;

• doszedł więc do celu spekulacji: wykazanie boskości duszy, której dno jest identyczne z Bogiem, może więc dusza oglądać Boga.

• Kontemplacja Boga przez duszę.

• wynik spekulacji - na dnie duszy jest Bóg, i dusza może Go tam bezpośrednio oglądać;

• warunkiem tej kontemplacji mistycznej jest, by dusza:

1. odwróciła się od rzeczy i skupiła się w sobie;

2. odwróciła się od swej przyrodzonej natury i skupiła się na swym dnie;

3. tam właśnie oddała się bezwolnie działaniu Boga;

• poznanie Boga możemy więc osiągnąć przez skoncentrowaną w sobie i bierną postawę;

• wynikiem poznania jest upodobnienie się duszy do Boga, nie potrzeba wówczas człowiekowi praw moralnych bo jego życie samo zdąża do dobra;

• filozoficzny mistycyzm nie cenił wiedzy o zew. świecie, ani dobrach.

• Cechy filozoficznego mistycyzmu Eckharta.

• panteistyczne utożsamienie Boga i duszy;

• idealistyczne rozumienie świata materialnego;

• mistyczne pojmowanie poznania i celu człowieka.

• Następcy Eckharta.

• swoje tezy podczas kazań wygłaszał w ojczystej - niemieckiej mowie; porywało to masy;

• przez Europę przebiegł prąd mistycznej religijności;

• następcy Eckharta byli już nie tyle myślicielami co kaznodziejami (Jan Tauler, Henryk Suso, Tomasz Kempis).

FILOZOFIA SCHOLASTYCZNA W POLSCE

OKRES WCZEŚNIEJSZY (DO XIV w.).

• przed XIV w. Polska nie posiadała środowiska naukowego;

• istniały jednak szkoły przy klasztorach i katedrach;

• kler polski był w stałej łączności z Zachodem;

• polscy szkolarze w XIII w. studiowali już na wielkich uniwersytetach światowych.

4. Witelo, Polak, rówieśnik Tomasza z Akwinu był czołowym przedstawicielem europejskiego platonizmu pojmowanego w starożytny sposób;

• jego koncepcja bytu zakładała emanację, byt miał naturę światła;

• szczególnie zaś zajmował się optyką (traktat fil. Perspectiva);

• stwierdził, że wzrokiem obejmujemy jedynie barwy i światło, wszystkie zaś inne składniki postrzegania wnioskujemy podświadomie.

OKRES PÓŹNIEJSZY (OD XIV w.).

• 1364r. założenie przez Kazimierz Wielkiego Uniwersytetu Krakowskiego;

• skupił on uczonych polskich działających w rozproszeniu za granicą;

• stworzyło to środowisko naukowe;

• 1400r. odnowienie uniwersytetu za panowania Władysława Jagiełły, położony zostaje nacisk na filozofię, nauki przyrodnicze, prawo - życie naukowe w Polsce rozkwita;

• niebawem zwolenników zyskują zarówno via antiqua jak i via moderna.

Via moderna

• najwcześniej dotarła do Krakowa - przyczynił się do tego:

1. Mateusz z Krakowa - reorganizator uniwersytetu, nominalista;

2. Stanisław ze Skalmierza - pierwszy rektor, nominalista;

3. Mikołaj z Gorzkowa - trzeci rektor, nominalista;

4. Jakub z Paradyża - nominalista

• cechą polskich nominalistów było uzgodnienie doktryny z dawną tradycją.

Via antiqua - wzięła górę w II połowie XV w.

• wówczas triumfowała stara scholastyka, a nominalizm był prześladowany;

• do Polski trafiała myśl z Kolonii - głównego ośrodka tomizmu w Europie;

5. Michał z Wrocławia - tomista (przyjmował jednak dowody Anzelma).

1. Skotyzm.

• przyszedł do Polski z Paryża

1. Michał Twaróg z Bystrzykowa.

Polska więc jako odrębny ośrodek naukowy wystąpiła na przełomie XIV i XV w., gdy okres twórczy scholastyki już minął. Jednak scholastyka miała swoje miejsce w Polsce jeszcze w XV w. Były to czasy świetności Krakowa, gdzie studiowało wielu uczonych z Zachodu. Mikołaj Kopernik wstąpił na uniwersytet za czasów jego świetności. W XVI w. całą Polskę ogarnia humanizm, lecz nie wypiera scholastyki z Krakowa. W XVII w. dzięki jezuitom scholastyka jeszcze wzmocniła swoje stanowisko. Dzieje więc scholastyki w Polsce trwały ok. czterech wieków (w pierwszych wiekach była ona dla nas czynnikiem postępu, w ostatnich, gdy na zachodzie rozwijała się fil. nowożytna, była scholastyka czynnikiem zacofania.

2

---