Wprowadzenie do przedmiotu.
Umiejętności ruchowe, ich miejsce i rola w aktywności fizycznej człowieka zdrowego i niepełnosprawnego.
Kształcenie umiejętności ruchowych mieści się w szerokim pojęciu „kultury fizycznej", uwzględniającym swego rodzaju „uprawę ciała" [cultus = uprawa].
Wyróżnia się 4 obszary kultury fizycznej:
- wychowanie fizyczne,
- rekreacja fizyczna,
- rehabilitacja
- sport
Wychowanie fizyczne to forma uczestnictwa w KF młodych pokoleń, której celem jest wspomaganie rozwoju fizycznego, motorycznego i zdrowia oraz przygotowanie do „dbałości o ciało", czyli podtrzymywania i pomnażania tych właściwości w życiu dorosłym.
Rekreacja fizyczna /recreatio = tworzyć na nowo, odtwarzać/ jest formą uczestnictwa w KF osób dorosłych (w wieku produkcyjnym i poprodukcyjnym), której przypisuje się szczególne walory profilaktyczne, a której celem jest odnowa sił, podtrzymywanie i pomnażanie zdrowia, sprawności fizycznej oraz urody.
Aktywność fizyczna w ramach rekreacji fizycznej sprzyja:
usuwaniu zmęczenia po pracy,
regeneracji sił witalnych,
odreagowywaniu stresów,
wyrównuje deficyty ruchu życia codziennego,
spowalnia procesy inwolucyjne
służy profilaktyce wielu schorzeń (np. osteoporozy, dyskopatii, otyłości, zaburzeń krążenia i oddychania itp.).
Rehabilitacja ruchowa [habilis = należyty, stosowny, sprawny] jest formą uczestnictwa w KF pewnej części społeczeństwa - tzn. osób czasowo lub trwale niepełnosprawnych.
Celem rehabilitacji jest przywracanie lub kompensowanie utraconych, wskutek choroby lub urazu, funkcji bądź ubytków psychomotorycznych.
Definicje te wskazują, poza sportem (???), że celem trzech podstawowych obszarów KF jest działanie ukierunkowane na zdrowie człowieka.
WF i rekreacja fizyczna adresowane są do ogółu społeczeństwa, natomiast pozostałe dwa do wyselekcjonowanej części - przez los (rehabilitacja) i na podstawie predyspozycji (sport).
Poza rehabilitacją istnieją działy pozostałych obszarów przeznaczone dla ON. Są to WF specjalne, adaptowana aktywność fizyczna (APA) i sport niepełnosprawnych.
Sport to forma uczestnictwa w KF wybranej grupy społeczeństwa - tzn. osób o odpowiednich predyspozycjach somatyczno-motorycznych.
Celem sportu jest osiągnięcie maksymalnych wyników w zakresie sprawności fizycznej i ruchowej (samorealizacji), na drodze współzawodnictwa.
„do współczesnego sportu bardziej przystają takie słowa, jak ból, pot i łzy, aniżeli zdrowie, radość i piękno".(???)
Podział KF i cele poszczególnych jej obszarów wskazują, że z właściwym uczeniem się (opanowywaniem) umiejętności ruchowych mamy przede wszystkim do czynienia w szeroko rozumianym procesie WF.
Rekreacja fizyczna służy raczej podtrzymywaniu lub doskonaleniu sprawności (czyli wcześniej nabytego poziomu umiejętności) (???),
W procesie rehabilitacji mamy m.in. do czynienia z przywracaniem utraconych w wyniku choroby lub urazu umiejętności (możliwości ruchowych), bądź z uczeniem nowych ruchów - możliwych do wykonania, a funkcjonalnie przydatnych w życiu (???).
Metodyka WF
Kształcenie ruchowe wymaga właściwego podejścia osoby zajmującej się tym procesem.
Obowiązują tu pewne ogólne prawidła i sposoby podejścia do problemu, a zwłaszcza zasady, czym zajmuje się metodyka WF.
Aby nauczać jakiejś czynności ruchowej, trzeba samemu umieć ją wykonać, „czuć ruch" i zdawać sobie sprawę z jego trudności.
Jest to szczególnie ważne w fizjoterapii, gdzie określony rodzaj niepełnosprawności (dysfunkcji) może stanowić poważną przeszkodę, uniemożliwiającą w ogóle wykonanie danego ruchu lub poprawne jego wykonanie.
Jednym z istotnych dydaktycznych środków kształcenia ruchowego jest pokaz.
Fizjoterapeuta musi umieć nie tylko poprawnie przeprowadzać wszelkie ćwiczenia, lecz także nienagannie zademonstrować każde zlecone ćwiczenie.
w nauczaniu czynności ruchowych (a zwłaszcza w rehabilitacji) chodzi o to, by czynności te były opanowywane od razu poprawnie.
Niewłaściwe opanowanie jakiejś umiejętności (czyli utrwalenie się złego stereotypu ruchowego) sprawia dużo trudności z przebudową utrwalonych wzorców ruchowych, a często ją uniemożliwia - zwłaszcza u ON
O jakości kształcenia ruchowego decyduje też dobór najwłaściwszych ćwiczeń, ukierunkowanych na kształtowanie określonej zdolności motorycznej, a u ON na kształtowanie ruchów możliwych do osiągnięcia.
Fizjoterapeuta musi więc dysponować dużym zasobem różnorodnych ćwiczeń, spośród których wybiera najwłaściwsze dla danego przypadku.
Aktywność ruchowa (AR) w życiu każdego człowieka ma podwójną wartość:
1. W sensie ogólnym jest podstawowym czynnikiem wpływającym na stan zdrowia człowieka (jest wyrazem zdrowia). Ponieważ o stanie zdrowia decyduje w ok. 60% styl życia, a w nim właśnie ogólna AR, jej zwiększenie uznano za pierwszy, tzw. operacyjny cel Narodowego Programu Zdrowia.
Potrzeba aktywności ruchowej dotyczy każdego etapu życia, bowiem jej ograniczenie (czyli hipokinezja) powoduje poważne skutki zdrowotne.
Postęp cywilizacji spowodował, że człowiek prowadzi obecnie coraz bardziej siedzący tryb życia (homo sedentarius), co przyczynia się do rozwoju wielu tzw. chorób cywilizacyjnych.
2. Drugi aspekt aktywności ruchowej dotyczy wykonywania różnorodnych czynności ruchowych w życiu codziennym - np. zmian pozycji, przemieszczania się, ruchów związanych z przygotowywaniem i spożywaniem posiłków oraz z higieną osobistą, a także z wykonywaniem pracy zawodowej itd.
Wszystkie te czynności wymagają wcześniejszego opanowania (nauczenia się ich w procesie rozwoju). Potrzebna jest odpowiednia sprawność i wprawa w ich wykonywaniu.
Trudno sobie wyobrazić egzystowanie człowieka pozbawionego możliwości wykonywania wymienionych czynności ruchowych.
W przypadku choroby lub niepełnosprawności mamy do czynienia z rozmaitymi ograniczeniami aktywności ruchowej.
Często jest ono całkowite (tzw. reżim łóżkowy) lub lokalne (unieruchomienie).
Powoduje to różne negatywne skutki ogólnoustrojowe i lokalne (miejscowe), którym poprzez odpowiednie zabiegi fizjoterapeutyczne trzeba zapobiegać, a później je usuwać.
Choroba lub uraz mogą być przyczyną ograniczeń wykonywania określonych ruchów - przejściowo lub trwale.
W zależności od rodzaju dysfunkcji możemy tu mieć do czynienia z różnymi upośledzeniami sprawności, wytrzymałości i wydolności.
Zapobieganie im oraz ich usuwanie to m.in.. domena fizjoterapii. Niekiedy jednak trzeba wytwarzać możliwości zastępcze.
Ogólnie - aktywność ruchowa ON ma takie samo znaczenie jak u osób zdrowych.
Służy podtrzymywaniu ich zdrowia, tj. sprawności, wytrzymałości i wydolności tak, by mogli jak najpełniej funkcjonować w życiu społecznym.
W przypadkach, w których nie wyczerpał się jeszcze potencjał rehabilitacyjny (czyli są jeszcze możliwości poprawy stanu pacjenta), aktywność ruchowa, poprzez specjalnie dobrane ćwiczenia, służy poprawie sprawności, wytrzymałości bądź wydolności, lub też kształtowaniu najwłaściwszych wzorców funkcjonalnych
Takie usprawnianie jest zasadniczym zadaniem fizjoterapii, natomiast główne cele usprawniania realizowane są poprzez różnorodne ćwiczenia, wywodzące się zarówno ze „sportowych" form aktywności ruchowej, jak i poprzez specjalne ćwiczenia i tzw. metody kinezyterapeutyczne.
Tabela I. Uczestnictwo w kulturze fizycznej osób zdrowych i niepełnosprawnych (podstawowe cele), [Nowotny 2002]