Izabela Diana Wałecka

Początki filozofii starożytnej Grecji

Lublin 2008

Spis treści

1. Etymologia, znaczenie i periodyzacja terminu „filozofia”.

II. Ramy czasowe prafilozofii greckiej.

3. Szkoły filozoficzne.

4. Pozostałe figury starożytnej myśli filozoficznej.

5. Spuścizna filozofii starożytnej Grecji.

Bibliografia

1. Etymologia, znaczenie i periodyzacja terminu „filozofia”

Filozofia to termin pochodzący z greki (phileo - kochać, sofia - mądrość), prawdopodobnie po raz pierwszy zastosowany przez Pitagorasa ok. VI w. p.n.e. (jak twierdzi Cyceron), inni za praojca filozofii uważają Herodota lub Heraklita.

Od czasów starożytnych filozofia identyfikowana była przede wszystkim z bogatą wiedzą, która za swój początek bierze ciekawość, zadziwienie światem i otaczającymi go zjawiskami. Filia tes sofias czyli zamiłowanie mądrości świadczy o chęci stawiania niejednokrotnie tych samych pytań, ale poszukiwania odpowiedzi na innym, niemitologicznym gruncie.

Rozważania filozoficzne dotyczyły nie tylko światłych, żądnych erudycji filozofów o uformowanym stylu myślenia i kanonie zasad postępowania, ale także były pocieszeniem dla skazanego, natchnieniem do zadumy władców.

Przed Grekami filozofia nie istniała, stworzyli oni bowiem fundamenty tego zamiłowania i w sposób niewyobrażalnie cenny przyczynili się do jego rozwoju.

To greccy filozofowie jako pierwsi postawili szereg tez i hipotez, wprowadzili twierdzenia, wzory, paradoksy. Postawili pierwsze filozoficzne pytania, oczekujące odpowiedzi empirycznej, nie związanej z religią i mitologią, antropo- i kosmogenizmem.

Hellenowie podjęli jako pierwsi próbę zripostowania nurtujących od wieków podstawowych pytań dotyczących przede wszystkich życia i świata ludzkiego, które pojmować chcieli za pomocą rozumu i logicznego myślenia, próbując odpowiadać na pytania w sposób rzeczowy i poparty mocnymi argumentami.

Grecy nie omijali pytań z powodu braku wiedzy o metafizyce. To oni rozpoczęli proces badawczy i odkrywali lub tworzyli nowe odpowiedzi, na podstawie refleksji i obserwacji, dzieląc jednocześnie filozofię na: ontologię - naukę o bycie, logikę - naukę o sposobach dowodzenia i panowania, oraz etykę - naukę o wartościach moralnych.

Sztuka filozoficzna wzięła swój początek od ciekawości odpowiedzi na dość prymitywne pytania: Jak powstał świat? Jak żyć? Co nas otacza?

Ci, którzy lubili myśleć, dedukować i pragnęli ujarzmić mądrość popartą wiedzą pochłonięci byli poszukiwaniem zasad rządzących światem, które tłumaczyłyby zachodzące w nim często chaotyczne, innym razem, periodyczne zmiany.

Jonia stała się w VI w. p.n.e. kolebką filozofii greckiej, a jej uczestników i zwolenników nazywano „filozofami przyrody jońskiej”, a także Presokratesami, ze względu na fakt, iż żyli i tworzyli przez słynnym ateńskim myślicielem.

Złączeni oni byli umiłowaniem filozofii przyrodniczej, odrzucając już tradycyjne, obrzędowe, rytualne i mitologiczne przesłanki, tworzące legendy o powstaniu życia na ziemi.

Warsztat filozofii elejskiej zaś, zbudował myślenie nad bytem i niebytem, którego fundament stworzył Ksenofanes, głoszący problem jednego boga, jednakowego dla wszystkich i każdego z osobna. Przedstawicielem tej drogi filozoficznej był Parmenides, który stwierdził, że „byt jest, a niebytu nie ma”.

Działający w V w. p.n.e. sofiści, z Sokratesem i Protagorasem za przewodników, stworzyli humanistyczny, elementarny składnik swej filozofii oraz ruch relatywistyczny, czyli pogląd głoszący warunkowość i subiektywność wiedzy, a także wartości i ocen etycznych i estetycznych.

II. Ramy czasowe prafilozofii greckiej

Prawdopodobne jest, iż Grecy przejęli nazwę sophia z kręgów wschodnich tudzież Chin i Indii, lecz tam jeszcze prymitywne porządki filozoficzne, były jedynie banalnym bodźcem do stworzenia filozofii greckiej, której Hezjod nie był jeszcze przedstawicielem, a jedynie „wnikliwie ciekawskim” odbiorcą.

Podczas gdy metamorfozę przechodziła cywilna postawa Hellenów, gdy zmianom ulegała ich tożsamość i helleńskie ego, pozycja gospodarcza oraz polityczna, Grecy mieli okazję rozpocząć życie inne niż przyziemne, funkcjonalne i zabrali głos w rozważaniach bardziej zasadniczych.

Był to swoisty prototyp filozofowania, zamknięty początkowo w mądrościach regionalnych, praktycznych, ogólnych, które z biegiem czasu wpłynęły na rozwój autentycznej, rzetelnej filozofii, czyli skłonności do głębokiej refleksji nad zadawanymi zagadnieniami.

Początki filozofowania starożytnego sięgają więc czasu działalności Talesa z Miletu, czyli końca VII w. p.n.e., jest to jednak datacja symboliczna, ponieważ trudno jednoznacznie określić powyższy zasięg chronologiczny.

III. Szkoły filozoficzne

1. Filozofia jońska

Praojcami i pierwszymi teoretykami greckiej filozofii stali się filozofowie przyrody jońskiej okresu VI w. p.n.e. Filozofia ta zakładała, iż świat skonstruowany jest z jednorodnej materii, jest zbiorem konkretnych ciał, początkiem i zasadą świata stała się wieczna prasubstancja, prapierwiastek, pierwszy żywioł, który ulegając nieustannym przemianom, ożywia się i różnicuje. Według tego założenia z pierwotnej jedności powstaje różnorodność.

Do najwybitniejszych zalicza się mędrców żyjących przed Sokratesem - presokratesów. Należą do nich trzej wybitni milezyjscy filozofowie prazasady: Tales, Anaksymander oraz Anaksymenes, wszyscy pochodzący z Miletu, których słusznie Engels określił ich mianem „urodzonych dialektyków”.

Tales z Miletu (ok. 625 p.n.e. - ok. 545 p.n.e.) był prawowitym milezyjskim Hellenem. Uznawany za protoplastę filozofów pierwszy postawił filozoficzne pytanie, zrywając jednocześnie z tradycją tłumaczenia zjawisk, odpowiadania na nurtujące zagadnienia przy pomocy mitów i pozaziemskich sił. On właśnie „wszelką przyczynowość wyprowadzał z natury wszechświata”.

Tales stworzył konstytutywną, racjonalną wizję natury physis; uznał wodę, oraz wynikającą z niej wilgoć za centrum życia. Twierdził, że żywot pochodzi z wody, a poprzez zmianę form skupienia, występuje w różnorakich formach. Jego „materializm” oraz zdolność ruchu, były zalążkiem doktryny szkoły jońskiej, i niewątpliwie w znacznym stopniu wpłynął na antyczną myśl przyrodniczą. „Wszystko jest z wody, z wody powstało i z wody się składa” twierdził Tales, uznając wodę jako zasadę arche.

Widząc, iż wszystko co żyje jest wilgotne lub/i odżywia się poprzez wodę, a co bez wody wysycha, staje się martwe, założył, że woda daje życie, więc musi być ona magnesem tego świata.

Najwybitniejszym wśród Milezyjczyków jest bez wątpienia Anaksymander, zakładający, iż wszechświat oraz jego formy powstały z bezkresu apeironu, który w swej naturze nieskończony ilościowo i nieokreślony jakościowo, tworzył swoisty mechanizm świata, mianowicie to z apeironu wyłaniały się przeciwieństwa. Kolejny proces narodzin oznacza rozdzielanie przeciwieństw, natomiast każda śmierć kumuluje ponowne połączenie kontrastów w ich bezkształtnym bezkresie. Starał się tym samym sprecyzować jasny i rzeczowy obraz świata.

Filozoficzne podejście do geograficznego pojęcia Ziemi, pojmował w taki sposób, że jest to powierzchnia walca, zakrzywiona w kierunkach na północ i południe, oraz mogąca pływać w przestrzeni. Niezaprzeczalnym centrum tego wykreowanego przez Anaksymandra świata jest oczywiście Grecja.

Anaksymander był ponadto pierwszym kartografem, stworzył bowiem prototypową mapę świata, posiadającą kontury wód i lądów. Skonstruował także pierwsze planetarium, w którym zakładał, iż gwiazdy krążą cyklicznie wokół Gwiazdy Polarnej.

Anaksymenes, uczeń Anaksymandra przejął jego tezę o bezkresności materii oraz świata, a także teorię wiecznego ruchu. Arche tworzyło dla niego powietrze, ze względu na fakt, iż jest ono nieskończone ilościowo i w łatwy sposób zmienia swój stan skupienia. Być może fundamentem takiego toku myślenia było głębokie zainteresowanie Anaksymenesa meteorologią, która doprowadziła go twierdzenia, że powietrze zmieniając swoją gęstość, staje się innym żywiołem. Poprzez rozcieńczenie aer staje się ogniem, przez kondensowanie wiatrem, chmurą, wodą, ziemią, a nawet kamieniem.

Teoria bezwzględności materii Anaksymesa stanowi swoistą syntezę koncepcji Talesa i Anaksymandra.

2. Szkoła pitagorejska

Mówiąc o pitagorejczykach, nie potrafimy rozróżniać mistrza od uczniów. Związane jest to bowiem z faktem, iż sam Pitagoras nie spisał i nie pozostawił po sobie wiele, także znikoma ilość legend, opowieści o nim została faktycznie potwierdzona. Owoce wyobraźni spisane np. w Życiu Pitagorasa przedstawiają mistrza, który zatracił ludzkie cechy, a uważany i czczony był jako bóstwo.

Założenia tej doktryny zostały niejako skodyfikowane pod mianem pitagoreizmu. Dotyczą one poznania rzeczywistego świata oraz człowieka, który z tą materią współistnieje i jednocześnie nią steruje. Studiujący ten nowy światopogląd myśliciele w pewien sposób wyłączali się z czasowości życia oraz współzawodnictwa lukratywnego. Nauki szkoły były w pewnym sensie okrywane tajemnicą, co stanowiło barierę w poznawaniu i rozpowszechnianiu tego nurtu filozoficznego.

Pitagorejczycy przyjęli za prazasadę ho arithmos - liczby, choć nie dlatego, że byli doskonałymi na owe czasy matematykami. Zakładali bowiem ustalenie kanonu zasad sterujących porządkiem kosmosu oraz relacji między ciałami astralnymi, a w konsekwencji ludzkimi.

Pitagoras z Samos był z pewnością pierwszym filozofem, który głosił koncepcję metempsychozy czyli inkarnacji postaci w różne awatary, począwszy od człowieka, przez zwierzę, wraz z odpokutowaniem swych pierwotnych błędów. Zapoczątkował sposób życia, który nazywano bios theoretikós, czyli życiem kontemplacyjnym, lub po prostu życiem pitagorejskim, które oczyszczenia tropi w prawdzie, a więc zdobywa je poprzez wiedzę i poznanie. Świat według Pitagorasa jest porządkiem-kosmosem ukształtowanego z systematycznie uszeregowanych liczb, z których 10 jest wyrazem perfekcyjnej harmonii. Zasadą wszechrzeczy wg pitagoreizmu jest jedno, czyli monada, z której powstaje nieograniczona dwójka - dyada, będąca fundamentem dla jednostki, swojej przyczyny. Z monady i dyady powstają kolejne liczby, z liczb punkt, z tych linie, następnie płaszczyzny, bryły, a z brył ciała podwiązane pod zmysły, z których wyłaniają się cztery żywioły: ogień, woda, ziemia i powietrze. Wszystkie te elementy, wzajemnie się przenikające, są składnikami kosmosu, a więc i Ziemi. Harmonia liczb, które dzielą się na parzyste, nieparzyste, jedno i wiele, prawe i lewe, męskie i żeńskie, nieruchome i ruchome, proste i krzywe, światło i ciemność, dobro i zło, oraz kwadrat i prostokąt, polega na regularnym nacisku jednego elementu na drugi, wyrównywaniu przeciwieństw, co w rezultacie objawia się ciągłym ruchem
wszechrzeczywistości.

Człowiek także jest pewnym układem liczb, w którym dusza to ujednolicone, skonsolidowane przeciwieństwa, czyli elementy składowe ciała.

Odróżniając doznania zmysłowe od procesu myślenia, widziana była zależność wszelkiego poznania i pokładów wiedzy od doświadczeń zmysłowych i zdrowego rozsądku. Wg pitagorejczyków to w mózgu mieści się świadomość człowieka, a nie w jego sercu.

Od uczniów Pitagoras wymagał wstrzemięźliwości płciowej oraz codziennego rozrachunku, odpowiedzi na pytania: Jaki błąd popełniłem? Co zdziałałem? Jakiego obowiązku zaniedbałem? W rezultacie poprzez taką etykę, sojusz pitagorejski stawał się związkiem, z jednej strony bezstronniczym politycznie, z drugiej jednak będącym zwierzchnikiem nad swym państwem-miastem.

3. Eleaci.

Światopogląd kosmologiczny, charakterystyczny dla filozofii jońskiej oraz pitagorejskiej, uległ metamorfozie u Ksenofanesa.

Ksenofanes, filozof żyjący w VI w p.n.e. dał podwaliny do powstania filozofii eleackiej, ale racjonalne myślenie pokazuje, że nie mógł być on założycielem tej szkoły. Poruszał on bowiem tematy teologiczne, natomiast eleaci ontologiczne.

Światopogląd Ksenofanesa równoznaczny jest z krytyką politeizmu greckiego, stworzonego i utrwalonego przez Hezjoda i Homera. Jest to swoista reforma wierzeń, gdzie wytknięte zostały błędy religii Hellenów, które jawiły się w antropomorfizmie. Otóż bogowie nie mają, bo nie mogą mieć wyglądu ludzkiego, a już wyjątkowo nieprawdopodobne dla myśliciela było to, że bóstwa mogą mieć ludzkie obyczaje, zwłaszcza te nikczemne i haniebne, jak to opisuje mitologia.

W kategoriach boga i tego, co boskie, Ksenofanes głosił koncepcję istnienia jednego boga identycznego dla wszystkim, lecz różnie opisywanego, co przez niektórych jest uznawane za zdecydowanie antyhistoryczną interpretację. Grecy bowiem nie dostrzegali sprzeczności biorąc pod uwagę monoteizm i politeizm. Ksenofanes nie jest monoteistą, gdyż śmiało mówi zarówno o Bogu jak i bogach, nie jest także spirytualistą, gdyż jego Bóg jest równoznaczny z materią kosmosu.

Parmenides z Elei, jeden z najwybitniejszych myślicieli greckich, właściwy twórca szkoły eleackiej. Uważał, że wszystko, co istnieje, istnieje od zawsze, myśl i byt u niego, to elementy jednoznaczne.

Wielka parmenidejska zasada mówi: „byt jest i nie może nie być; nie-byt nie jest i nie może w żaden sposób być”. Oba te elementy omawiane są w znaczeniu integralnym i równoznacznym, gdzie byt jest absolutnie czystą pozytywnością, natomiast nie-byt bezwzględnym kontrastem tego, co jest pozytywne.

Wg Parmenidesa byt nie powstaje i nie ginie, nie ma przyszłości, ani przeszłości, ale jest wieczną chwilą teraźniejszą, bez początku i końca; byt jest niezmienny i nieruchomy, posiada hermetyczne granice, jest perfekcyjny i bezapelacyjny.

Parmenides uważał, że żadna prawdziwa ewolucja nie jest prawdopodobna. Nic nie może zmienić się w nic innego niż w to, czym dokładnie jest. Kiedy został postawiony przed wyborem czy ufa bardziej zmysłom, czy rozumowi, opowiedział się po stronie rozsądku, wyrażając swą decyzję maksymą: „Nie uwierzę, póki nie zobaczę”.

Filozof ten mimo wszystko nie zawsze wierzył nawet w to, czego był świadkiem twierdząc, że zmysły dają ludziom fałszywą odsłonę świata, która nie idzie w parze z rozumem. Wedle parmenidejskiej teorii umysł miał obowiązek zachowywać się biernie i odtwarzać tylko coś istniejącego.

Jego filozoficzne pragnienie dążyło do ujawnienia wszelkich form „złudzenia zmysłowego”, aby udowodnić, że byt nie jest tym, co dane jest człowiekowi ujrzeć, ale o czym może on pomyśleć.

Zenon z Elei, uczeń i adoptowany syn Parmenidesa, uznawany za jego najwybitniejszego następcę często korzystał z dialektyki, czyli sztuki prowadzenia konwersacji stosując jedynie dogmaty i pojęcia własne oraz wykazywanie i analizowanie sprzeczności w cudzych przekonaniach.

Przeprowadzając cztery dowody występował przeciwko wielości i ruchowi, twierdząc, że jest on niemożliwy. Swe twierdzenie popierał ciekawymi argumentami; bowiem przedmiot aby przebyć jakąś drogę musi najpierw przebyć jej połowę, potem połowę pozostałej drogi, kolejną część odcinka itd., a więc musi przebyć nieskończoną ilość etapów, nie jest natomiast możliwe, aby dokonać tego w skończonym okresie czasu. Stwierdził także, iż prędkość nie istnieje, ponieważ względem innych przedmiotów różni się ona, wobec czego nie można jej określić.

Eleata ten występował także przychylnie do parmenidejskiej teorii wielości, potwierdzając iż byt złożony z wielu elementów nie jest wyrazem procesu przyczynowo-skutkowego poszczególnych składników i nie powinno się mówić o wielości jako czymś rzeczywistym. Nie istnieje zatem wieloskładnikowy twór, ale „byt” jeden i niepodzielny.

4. Pozostałe figury starożytnej myśli filozoficznej

1. Heraklit z Efezu.

Obok wszystkich wymienionych wyżej postaci nie sposób nie wspomnieć o Heraklicie, którego pogląd opierał się na twierdzeniu, że najbardziej charakterystyczną cechą przyrody jest jej ciągła zmienność. Zapewne bardziej niż Parminedes ufał on wynikom swych obserwacji zmysłowych.

„Panta rei” - jak twierdził Heraklit, wszystko co nas otacza jest w ciągłym ruchu, nic nie trwa wiecznie, dlatego też „nie można dwa razy wejść do tej samej rzeki”, kiedy bowiem wchodzi się do tej samej wody po raz drugi, nie jest już ona tą samą.

Ponadto Heraklit podkreślał, iż świat jest pełen ciągłych przeciwieństw; gdyby nie istniały choroby, trudne, a może nawet niemożliwe byłoby docenianie zdrowia. Gdyby nie wojny, co znaczyłby pokój? Gdyby nie głód, czym byłaby sytość?

Myśliciel ten był zdania, że zarówno zacność jak i podłość tego świata są w życiu niezbędne do dopełnienia pewnej całości, odwiecznej harmonii. Świat istnieje tylko dlatego, że wciąż trwa ciągła, nieustanna walka przeciwieństw.

Bóstwo heraklitańskie, które nazywa on często „logos” oznaczające rozum. Heraklit uważał, że mimo odmiennych rozsądków ludzkich, z pewnością istnieje specyficzny „umysł świata”, kierujący wszystkimi procesami naturalnymi, wspólny dla ludzkości, i któremu ludzie muszą się bezwarunkowo podporządkować.

2. Empedokles

Labirynt, w który zdążyła uwikłać się filozofia w związku z teorią Heraklita i Parmenidesa, zdołał rozwiązać Empedokles. Twierdził on, iż zarówno Efezyjczyk jak i Samosyjczyk mieli rację co do jednego punktu, w drugim zaś obaj popełnili błąd. Utrzymywał pogląd, iż wielka niezgodność, która powstała między dwoma filozofami, ma swój początek w tym, że obaj założyli istnienie tylko jednego prapierwiastka.

I on także wierzył w przyrodę zbudowaną z czterech „korzeni”: ziemi, powietrza, ognia i wody, a wszystkie zmiany zachodzące w środowisku, są skutkiem łączenia i rozdzielania owych składników, ale w wymieszanych proporcjach. Utrzymywał, że nie zmienia się nic, jedyne procesy podwiązane pod metamorfozę, to parcelacja i scalenie czterech elementów. Rozróżniał dwie różne siły natury, łączącą miłość i rozdzielającą niezgodę.

5. Spuścizna filozofii starożytnej Grecji.

Filozofia jest narzędziem, które pozwala na kształtowanie twardego materiału, jakim jest świat, polityka, dyplomacja, retoryka oraz inne umiejętności, których miejsce jest w społeczeństwach, a nawet grupach etnicznych całego świata.

W myśl zasady, że umiłowanie mądrości przedstawia pewną określoną wizję świata i umiejscowienia w nim człowieka, może być ona bezpośrednim lub pośrednim celem i zadaniem, jakie stawiają sobie ogromne rzesze ludzi. Rzecz polega bowiem na tym, że filozofia, nie zawsze uwikłana w ideologię, może być narzędziem do ideologicznej interpretacji zasad, obyczajów, polityki, nauki.

Choć filozofia rodziła swe nurty w różnych odstępach czasu, w różnym tempie, pod wpływem wszelakich czynników i na wszystkich znanych kontynentach, wydzieliła kolejne gałęzie nauki, które osiągnęły niebanalny wpływ na całe dzieje ludzkości. Począwszy od nauk przyrodniczych, przez matematykę, po nurt humanistyczny, filozofia tworzy swoisty scenariusz ludzkości i cywilizacji. Oczywiste jest, że proces narodzin kolejnych nauk szczegółowych z macierzystej filozofii nie jest zamknięty; trwa on bowiem każdego dnia, odkąd człowiek zrozumiał, że od zwierząt odróżnia go umiejętność myślenia.

Pasja filozofów, umiłowanie mądrości, potrzeba poznawcza, to wszystko dlaczego filozofowie od zawsze żyli i żyją przede wszystkim dla filozofii, a nie z niej (w sensie finansowym).

Filozofia jest więc mechanizmem, który napędza w ludziach zdolność komunikowania się, rozwiązywania problemów, anegdot, legendarnych tematów tabu świata; jest zaszczytem powiązanym z nadrzędnością człowieka nad innymi ssakami, podnoszącym prestiż elementem relacji interpersonalnych i związków ego.

Filozofia narodziła się, przybyła i rozwijała we wszystkich zakątkach świata po to, by ostatecznie stać się synonimem ludzkości.

Bibliografia

1. G. Reale, Historia filozofii starożytnej. Tom 1. Od początków do Sokratesa, Lublin 1993, s. 35-43, 73-161

2. T. R. Martin, Starożytna Grecja od czasów prehistorycznych do okresu hellenistycznego, Warszawa 1998. s, 103-105.

3. A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej, Warszawa 1995, s. 15-161

4. N. G. C. Hammond, Dzieje Grecji, PIW 1994. s. 338-340.

5. J. Legowicz, Historia filozofii starożytnej Grecji i Rzymu, Warszawa 1986.

6. J. Gaarder, Świat Zofii, Warszawa 1995, s. 35-46

7. J. Laskowska-Stasiuk, Czy filozofia jest potrzebna? [w:] Res Humana nr 6: 2000, s. 14-19

8. J. Bolewska, Czy filozofia starożytna może być inspiracją dla współczesnego czytelnika? [w:] Forum Humanistów, nr 1/2 2002s.46-48

9. http://www.slownik-online.pl/kopalinski

10. http://www.iep.utm.edu/g/greekphi.htm

http://www.slownik-online.pl/kopalinski

Legowicz J. Historia filozofii starożytnej Grecji i Rzymu. s.6

Legowicz J. Historia filozofii starożytnej Grecji i Rzymu. s. 25

Legowicz J. Historia filozofii starożytnej Grecji i Rzymu. s. 28. Autor podaje grecką nazwę powietrza - aer.

Legowicz J. Historia filozofii starożytnej Grecji i Rzymu. s.36

Reale G. Historia Filozofii Starożytnej. T.1. s. 140.

Taż. s. 143

12

Tales z Miletu.

Anaksymander

Pitagoras

Parmenides

Heraklit

---