Gonady- jajniki i jądra
Jajniki oprócz wytwarzania komórek jajowych wydzielają również hormony:
• estrogeny - powodują rozwój żeńskich cech płciowych, popęd płciowy, regulują cykl menstruacyjny,
• progesteron - odpowiada za przygotowanie macicy do przyjęcia zarodka, kontroluje przebieg ciąży,
• relaksyna - hamuje skurcze mięśni macicy; rozluźnia spojenie łonowe w czasie porodu.
Cykliczne zmiany macicy.
Trwający średnio 28 dni cykl miesiączkowy z pojawiającymi się okresowymi zmianami w
endometrium dzieli się na trzy fazy:
fazę złuszczania i procesów naprawczych (1-4 dnia),
fazę proliferacyjną (5-14 dnia)
fazę wydzielniczą (15-28 dnia).
Brak miesiączki.
Termin brak miesiączki oznacza nie wystąpienie krwawienia miesięcznego. Pierwotny brak miesiączki to brak rozpoczęcia miesiączkowania (pierwszej miesiączki) u kobiety, która ukończyła 18 rok życia. O wtórnym braku miesiączki mówi się w przypadku, gdy po początkowym rozpoczęciu miesiączkowania miesiączka nie występuje przez dłuższy czas. Powinno się rozróżniać brak miesiączki fizjologiczny i wywołany zaburzeniem czynnościowym.
Fizjologiczny brak miesiączki występuje podczas ciąży, połogu i okresu laktacji.
Niewydolność jajników jest najczęstszą przyczyną braku miesiączki wywołanego zaburzeniami czynnościowymi.
Może to być zaburzenie zarówno układu podwzgórze-przysadka, jak i samych jajników.
Estrogeny (hormony pęcherzykowe)
Estradiol jest najważniejszym hormonem z grupy estrogenów wytwarzanym w nabłonku pęcherzyków. Poza tym jest syntetyzowany estron i estriol.
Działania estrogenów.
Estrogeny, tj. przede wszystkim estradiol, są czynnikami wzrostowymi, które działają głównie na narządy płciowe, ale także na inne narządy;
estrogeny:
zwiększają wzrost żeńskich narządów płciowych,
determinują żeńskie wtórne cechy płciowe,
zwiększają podskórne zapasy tłuszczów (z wytworzeniem typowej żeńskiej
budowy ciała),
wywołują, podobnie jak gestageny, cykliczne zmiany błony śluzowej macicy oraz lepkości wydzieliny szyjkowej,
wpływają na procesy przemiany materii zachodzące w wątrobie (przede wszystkim
syntezę białek transportujących i lipoprotein) i w tkance kostnej,
hamują wzrost gruczołów łojowych i wytwarzanie w nich łoju,
obniżają opór naczyń obwodowych,
stosowane w dużych dawkach powodują zatrzymanie chlorku sodowego i wody (spowodowane działaniem mineralokortykoidowym i wzmożonym wytwarzaniem angiotensynogenu) w organizmie,
zwiększają tworzenie receptorów serotoninowych.
Mechanizm działania.
Podobnie jak inne hormony steroidowe, estrogeny działają za pośrednictwem wewnątrzkomórkowych receptorów, które są tworzone w tkankach podlegających regulacji estrogenami (np. macicy,gruczołach sutkowych, tkance kostnej,podwzgórzu, przysadce).
Receptor ten występuje w dwóch izoformach ၡ i ၢ.
Działania pożądane - estrogenów
Mózg
Działają na obszary odpowiedzialne za reprodukcję.
Pomagają utrzymać stałą ciepłotę ciała i uniknąć uderzeń gorąca.
Prawdopodobnie pozwalają utrzymać stałą pamięć.
Pierś
Wpływają na taką przemianę gruczołów, by możliwa była produkcja pokarmu.
Wątroba i serce
Wpływają na regulację wytwarzania cholesterolu w wątrobie i dlatego zapobiegają rozwojowi miażdżycy oraz chorobie wieńcowej.
Macica
Wpływają na przemianę macicy umożliwiając odżywianie płodu
Kości
Utrzymują ich gęstość.
Działania niepożądane - estrogenów
Pierś
Sprzyjają rozwojowi raka piersi
Macica
Sprzyjają rozwojowi raka trzonu macicy.
Planując leczenie należy wziąć pod uwagę powstawanie większej liczby raków endometrium
w przypadku podawania samych estrogenów w okresie pomenopauzalnym.
Estrogeny - zależnie od dawki — zwiększają ryzyko wystąpienia zakrzepów i zatorów.
Estrogeny w preparatach doustnych i depot.
Z powodu jedynie krótko trwającego działania estrogenów po podaniu pozajelitowym i słabym działaniu po podaniu doustnym opracowano pochodne estradiolu, które po podaniu doustnym działają dłużej lub skuteczniej.
Walerianian estradiolu (do wstrzyknięć domięśniowych) - (prep. Gravibinon, Cyclo-Menorette, Progy-nova, Cyclo-Progynova, Estradiol Depot, Gynodian Depot, Klimonorm).
Wskazania.
Stosowanie estrogenów jest wskazane w przypadku:
hipoplazji macicy i jej następstw (np. bolesnym miesiączkowaniu),
niedoboru estrogenów spowodowanego niewydolnością jajników, przede wszystkim po wycięciu jajników lub kastracji radiologicznej oraz w klimakterium lub w okresie
pomenopauzalnym,
pierwotnego i wtórnego braku miesiączki, przy czym są one stosowane w sposób dostosowany do cyklu miesiączkowego i w połączeniu z gestagenami,
pierwotnego (hamowanie laktacji) i wtórnego (hamowanie laktacji) odstawienia od piersi.
Antyestrogeny
Antyestrogeny są substancjami, które są w stanie znieść całkowicie lub częściowo działania estrogenów. Są to zazwyczaj częściowi antagoniści, tzn. związki będące już
tylko słabymi agonistami receptorów estrogenowych. Do tej grupy należy pochodna stilbenu (klomifen). Wywołuje on wzmożone uwalnianie gonadoliberyny i w wyniku tego
zwiększone wydzielanie gonadotropin.
U kobiet z cyklami bezowulacyjnymi może w ten sposób zostać wyzwolona owulacja. Skutecznego działania można oczekiwać jedynie w przypadku niewydolności jajników z
prawidłowym stężeniem gonadotropin, tzn. przy niezmienionej czynności układu podwzgórze-przysadka.
Gestageny (hormony ciałka żółtego i hormony ciążowe)
Progesteron, fizjologiczny hormon gestagenowy, jako pochodna pregnanu wykazuje duże
chemiczne pokrewieństwo do hormonów kory nadnerczy. Różni się on od deoksykortykosteronu (korteksonu) tylko brakiem grupy hydroksylowej przy C21.
kapronian hydroksyprogesteronu (Kaprogest)
octan medroksyprogesteronu (Depo-Provera)
octan megestrolu (Megace)
dydrogesteron (Duphaston)
noretysteron (Primolut-Nor)
lewonorgestrel (Postinor)
octan noretysteronu (Kliogest)
gestoden (Logest)
etonogestrel
dienogest
danazol
norgestimat (Cilest)
dezogestrel (Mercilon).
Działania gestagenów sprowadzają się przede wszystkim do efektów progesteronu. Aktywny tylko u płci żeńskiej progesteron:
powoduje zmniejszenie liczby receptorów estrogenowych,
hamuje uwarunkowaną działaniem estrogenów proliferację śluzówki macicy oraz pobudza rozwój wydzielniczego endometrium,
powoduje zwiększenie lepkości śluzu szyjkowego,
hamuje uwalnianie LH w przysadce i przez to owulację,
zwiększa tworzenie gruczołów w sutkach,
wywołuje wzrost spoczynkowej temperatury ciała (o ok. 0,5 C°),
jako tzw. hormon ciążowy jest niezbędny do utrzymania ciąży (np. z powodu hamowania kurczliwości macicy i krwawień miesiączkowych, zwiększenia oddychania u ciężarnych i w wyniku tego lepszego zaopatrzenia płodu w tlen)
wzmaga działanie estrogenów na układ szkieletowy
w dużych dawkach progesteron działa także katabolicznie.
Wskazania:
gestageny wpływają na endometrium i jajniki, dlatego (często w połączeniu z estrogenami) są
stosowane:
w zapobieganiu zapłodnieniu
w hormonalnej terapii substytucyjnej w okresie pomenopauzalnym
w celu hamowania za pośrednictwem jajników krwawień do jamy macicy,
w leczeniu bolesnego miesiączkowania,
w leczeniu endometriozy,
w zaawansowanych postaci raka macicy, sutka i nerek.
Antygestageny
- Antygestageny jako antagoniści receptorów progesteronu hamują prawidłowy cykl rozwojowy błony śluzowej macicy. Jedyną obecnie dostępną substancją tego typu jest mifepriston, pochodna noretysteronu z podstawnikiem przy C11. Przy stosowaniu mifepristonu podczas ciąży dochodzi w ciągu kilku godzin do zwyrodnienia śluzówki
macicy i zaburzenia czynności łożyska.
- Podawanie mifepristonu w pierwszych tygodniach ciąży prowadzi u większości kobiet do poronienia.
Doustne środki antykoncepcyjne
W doustnej antykoncepcji hormonalnej stosowane są środki jedno- bądź dwuskładnikowe.
Środki dwuskładnikowe:
- jednofazowe - zawierają hormon estrogenowy i progestagen
- dwufazowe - w których w 21-dniowym systemie podawania zawartość składników estrogenowego i progestagenowego zmienia się dwukrotnie
- trójfazowe - do pewnego stopnia naśladują cykl miesięczny zwłaszcza w drugiej fazie ich przyjmowania, kiedy w składzie tabletek przeważa progestagen
Antyowulacyjne działanie dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych wynika z hamowania przez składnik estrogenowy:
- wydzielania FSH
- dojrzewania pęcherzyka dominującego w jajniku.
Składnik progestagenny tabletki antykoncepcyjnej hamuje w środku cyklu miesiączkowego wyrzut LH. Dodatkowo w trakcie stosowania tabletek, zwłaszcza jedno- lub dwufazowych, z powodu przeważającego działania progestagenów, śluz szyjkowy staje się nieprzepuszczalny dla plemników, a w endometruim powstają niekorzystne zmiany dla inplantacji komórki jajowej.
Działania niepożądane: wynikają z działań estrogenów i progestagenów.
Czynnikami zwiększającymi ryzyko wystąpienia działań niepożądanych są:
nadciśnienie tętnicze krwi
otyłość
cukrzyca,
żylaki kończyn
choroby zapalne jelita grubego
długotrwałe unieruchomienie
przewlekłe zapalenie nerek
padaczka
stwardnienie rozsiane
palenie tytoniu
zwłaszcza po 35. r.ż. wzrasta zagrożenie chorób zakrzepowo-zatorowych.
Przeciwwskazania:
● bezwzględne do stosowania środków estrogenowo-gestagenowych są:
- ciąża lub jej podejrzenie
- okres karmienia piersią
- wysokie ryzyko choroby naczyniowej
- przebyta choroba zakrzepowo-zatorowa
- wady zastawkowe serca
- choroba niedokrwienna serca
- nadciśnienie tętnicze
- żylaki kończyn (w wywiadzie rodzinnym - zakrzepica lub hiperlipidemia)
- aktywna choroba wątroby, kamica żółciowa
- porfiria
- migrena ogniskowa.
Interakcje:
leki indukujące czynność enzymów mikrosomalnych wątroby zmniejszają skuteczność
tabletek przez zwiększenie metabolizmu i wydalania składników tabletek antykoncepcyjnych, przykłady takich leków to:
- barbiturany fenytoina, prymidon, karbamazepina, ryfampicyna, gryzeofulwina, antybiotyki szerokim spektrum działania (np. tetracykliny, penicyliny, cefalosporyny) zaburzają aktywność flory bakteryjnej jelit redukując wchłanianie estrogenu.
Lecznicze zastosowanie hormonalnych środków antykoncepcyjnych:
▪ w niedorozwoju macicy
▪ w zaburzeniach miesiączkowania
▪ u kobiet w okresie pomenopauzalnym.
Menopauza:
oznacza czas wystąpienia ostatniej miesiączki,
okres przedmenopauzalny to okres trzech lat poprzedzających wystąpienie menopauzy,
a okres pomenopauzalny to okres siedmiu lat następujących po menopauzie.
U około 2/3 kobiet klimakterium jest powiązane z dolegliwościami, tzw. klimakterycznymi objawami wypadania czynności. Są one uwarunkowane przede wszystkim zmniejszeniem stężeniaestrogenów.
Przyjmują one postać:
▪ objawów naczynioruchowych (uderzenia gorąca, tachykardia) i objawów
▪ dotyczących układu autonomicznego (zawroty głowy, poty i in.),
▪ objawów psychicznych (zmiany nastroju np.: uczucie lęku, nastrój depresyjny i in.) oraz
▪ metabolicznych dysfunkcji (osteoporoza, hiperlipoproteinemia, atrofia skóry i in.),
▪ wzrasta wówczas ryzyko powstania chorób układu sercowo-naczyniowego (choroba
wieńcowa), a także złamań.
Hormonalna terapia substytucyjna (zastępcza) w okresie pomenopauzalnym
Z grupy estrogenów są stosowane:
estradiol i jego estry,
sprzężone estrogeny, a także
raloksyfen (selektywny modulator receptorów estrogenowych - SERM - wywołuje tylko część działania estrogenowego, a inne efekty hamuje np. - rozkład tkanki kostnej; podczas stosowania raloksyfenu częstość występowania uderzeń gorąca może się zwiększyć, jak również może wystąpić zakrzepica żył głębokich).
Hormonalna terapia substytucyjna za pomocą naturalnych estrogenów i ich pochodnych
zapobiega wystąpieniu choroby wieńcowej i rozkładowi tkanki kostnej; poprzez zmniejszenie
ryzyka pojawienia się chorób układu sercowo--naczyniowego zmniejsza się śmiertelność, a
wskutek hamowania resorpcji tkanki kostnej zmniejsza się ryzyko wystąpienia złamań.
HTZ
estrogen gestagen preparat
-jednofazowe
estradiol didrogesteron Duphaston
-dwufazowe
walerian estradiolu lewonorgestrel Klimonorm
walerian estradiolu norgestrel Cyclo-Menorette
- trójfazowe
estradiol octan noretysteronu Trisequens.
Jądra
Są to narządy rozrodcze męskie będące jednocześnie gruczołami wydzielania dokrewnego.
Znajdują się w worku mosznowym.
Wydzielają hormony androgeny (testosteron), które pobudzają rozwój zewnętrznych narządów płciowych męskich; determinują męską sylwetkęoraz owłosienie i zachowanie typu męskiego.
Androgeny
Działanie androgenów.
(Testosteron lub jego pochodna 5ၡ-dihydrotestosteron):
▪ w okresie płodowym pobudza rozwój męskich narządów płciowych,
▪ w okresie dojrzewania powstawanie drugorzędowych męskich cech płciowych (działanie androgenne),
▪ utrzymuje u mężczyzn prawidłową czynność narządów płciowych (razem z FSH reguluje tworzenie plemników,
▪ natomiast w dużych stężeniach hamuje spermiogenezę),
▪ zwiększa libido oraz potencję,
współdeterminuje psychiczne zachowanie się
mężczyzny,
wzmaga syntezę białek i kwasów nukleinowych (działanie anaboliczne),
stymuluje tworzenie erytrocytów poprzez zwiększenie syntezy erytropoetyny,
wzmaga wytwarzanie łoju,
prowadzi - przy określonych uwarunkowaniach genetycznych - do utraty włosów (łysienia androgenetycznego) oraz
przyspiesza zakończenie wzrostu kości na długość w okresie dojrzewania.
Wskazania.
Stosowanie androgenów u mężczyzn jest wskazane jako terapia substytucyjna przy niedoborze androgenów.
Także w przypadku niepłodności spowodowanej oligospermią można podjąć próbę leczenia dużymi dawkami androgenów.
Androgeny
testosteron (Omnadren)
undekanian testosteronu (Undestor).
Środki anaboliczne
Środki anaboliczne obecnie są tylko stosowane w leczeniu niedokrwistości aplastycznej, jeżeli nie podaje się erytropoetyny.
Mimo zakazu ich stosowania - nadal rozpowszechnione są wśród sportowców do
zwiększenia masy mięśniowej (doping).
Antagoniści receptorów androgenów
(antyandrogeny)
Znoszą działanie testosteronu lub 5ၡ-dihydrotestosteronu w wyniku antagonizmu do receptorów androgenów.
Octan cyproteronu jest stosowany:
▪ w przypadku raka gruczołu krokowego oraz
▪ u mężczyzn z nieprawidłowym lub wzmożonym popędem płciowym.
Stosowanie octanu cyproteronu u kobiet jest wskazane w leczeniu:
▪ nadmiernego owłosienia lub androgenetycznego łysienia oraz
▪ ciężkiego trądziku pospolitego.
Działania niepożądane cyproteronu:
- ginekomastia
- zahamowanie napędu (utrata libido, występuje prawie zawsze przy podawaniu dużych dawek)
- utrata wytwarzania nasienia
- zaburzenia sercowo-naczyniowe
- nudności, utrata łaknienia
- uszkodzenia wątroby.
Antyandrogeny - o budowie niesteroidowej; związki działające wyłącznie antyandrogennie (bez działania gestagennego), są stosowane w zaawansowanym raku gruczołu krokowego, to:
flutamid (Apo-Flutam, Flutamid, Fugerel, Prostandril)
bikalutamid (Casodex)
Działania niepożądane:
- ginekomastia (najczęściej),
- zaburzenia sercowo-naczyniowe,
- rzadko wywołują zaburzenia potencji (nie zmniejszają stężenia testosteronu).
Inhibitory 5a-reduktazy
Pierwszym inhibitorem 5a-reduktazy (hamującym głównie typ 2 enzymu) wprowadzonym do terapii był finasteryd (prep. Penester, Propecia, Proscar) i dutasteryd stosowany w leczeniu łagodnego przerostu gruczołu krokowego (BPH).
Z powodu oddziaływania na przemiany metaboliczne androgenów finasteryd, poza leczeniem BPH, stosuje się również w terapii androgenetycznego łysienia u mężczyzn (ciągle leczenie zatrzymuje postępującą utratę włosów.
17a-Estradiol (Estrofen, Femoston)
Jest lekiem przeznaczonym do stosowania miejscowego z podobnym punktem uchwytu działania, który można w takiej samej mierze podawać u kobiet, jak mężczyzn. Inaczej niż w przypadku fizjologicznego
17b-enancjomeru, nie wykazuje on żadnego działania estrogennego.
Za pomocą takiej terapii można zatrzymać proces utraty włosów. Wymaga to jednak ciągłego stosowania leczenia.