Podsystem języka
[Opracowanie zagadnień na podstawie wykładów z prof. Anną Dąbrowską (UWr) uzupełnione o informacje z wykładów na temat wiedzy o komunikacji językowej z dr hab. Adamem Pawłowskim (KK) i innych informacji naukowych podanych w przypisach.]
Języki różnią się od siebie nie tyle tym, co można w nim powiedzieć, ile tym, co się w nich powiedzieć musi.
Roman Jakobson (1896 - 1982)
PODSYSTEM JĘZYKA - odwołanie się do koncepcji języka; punkt widzenia jest opisowy patrząc na język.
Jeżeli mówimy o systemie, muszą istnieć zależności między i w obrębie tych płaszczyzn.
UWAGI:
Model - uproszczony obraz myślowy danego fragmentu rzeczywistości.
Model strukturalistyczny języka: langue - abstrakcyjny system.
Poziom analizy - opis związany ze zjawiskiem w języku.
FONEM/GLOSKA - jednostka poziomu.
Suptasegment - wyżej niż 1 segment.
PODSYSTEMY:
SEMANTYCZNY (LEKSYKALNY):
jednostka: leksem - minimalna jednostka znacząca i autonomiczna - zawsze coś znaczy, stanowi zbiór konkretnych realizacji w tekście, odpowiada 1 wartości znaczeniowej; jest nośnikiem znaczenia.
wiąże się z pragmatyzmem - odwołaniem do praktyki (użycie konkretnego zdania w konkretnej sytuacji).
Wyrazy nie są w izolacji, tworzą powiązania z innymi systemami. Istnieje podobieństwo pod względem formalnym, funkcjonalnym, systemem wzajemnych powiązań semantycznych.
Systematoid - coś podobnego do systemu, ma cechy systemu, ale nie zawsze można to wykazać. Nie wszystko da się sklasyfikować.
Naukowy a językowy obraz świata.
Leksykon - zbiór jednostek leksykalnych danej społeczności; obejmuje wyróżniony przez człowieka świat. Najważniejsze sfery pojęciowe, które obejmuje słownictwo:
świat przyrody,
kultura materialna i duchowa (nazwy dot. różnych artefaktów, tego, co stworzył człowiek),
człowiek (w jaki sposób opisywane są zachowania społeczne człowieka, psychika, przeżycia duchowe.
Podsystem semantyczny - zbiór predykatów (orzekanie) - nazwy: cech, stanów, procesów, czynności - wszystko, co pozwala nam budować zdania oraz lokalizacja w czasie i przestrzeni (przysłówki temporalne).
Słownik umysłowy - indywidualny zbiór jednostek leksykalnych, zajmuje się nim psycholingwistyka. Bada się skojarzenia na jakieś grupie reprezentatywnej.
Leksem - wyraz słownikowy, nie tekstowy.
Słowoformy - konkretne zastosowanie danego leksemu w tekście.
Słownictwo:
Stabilne:
Słownictwo podstawowe (najmniej podatne na wpływy zewnętrzne, zawiera bardzo mało zapożyczeń, leksyka podstawowa: nazwy dot. nas bezpośrednio, topografii, zjawisk atmosferycznych, wartościowania). Wyrazy używane najczęściej ewoluują najwolniej.
Zbiór zamknięty w obrębie leksyki:
Zaimki,
Liczebniki (zbiór niezmienny/otwarty bo nie kończą się),
Wyrażenia modalne - wyrażające stosunek mówiącego do tego o czym mówi.
Spójniki.
Ważne związki semantyczne:
asocjacje - skojarzenia przywoływane przez wyrazy,
łączliwość,
związki morfologiczne.
Systemowość uwidacznia się w grupowaniu się elementów słownika w klasy o wspólnych właściwościach:
składniowych,
gramatycznych,
semantycznych.
Wyrazy wchodzą ze sobą w różne relacje:
bliskości znaczeniowej (zamek, klucz, pokój),
przeciwieństwa znaczeniowego (czarny - biały, dobry - zł),
nadrzędności,
podrzędności.
Pole leksykalno-semantyczne (R. Tokarski): Grupa wyrazów powiązana wspólnym znaczeniem, między którymi istnieją relacje znaczeniowe, dające w konsekwencji system zwarty i hierarchiczny. W polu istnieją hierarchie oparte na relacjach. Wyrazy są ze sobą powiązane.
Relacje w polu znaczeniowym:
Synonimia:
pełna (absolutna) - dane określenie można użyć w tych samych kontekstach; całkowita identyfikacja znaczeniowa; rzadkie w obrębie słownictwa; dot. raczej składni, np. Rzucić kamień - Rzucić kamieniem.
częściowa (quasi-synonimia) - wyrazy bliskoznaczne; wymienność wyrażeń tylko w niektórych kontekstach; niecałkowita identyczność, np. językoznawstwo - lingwistyka, skumbria - makrela, wyobraźnia - imaginacja.
Antonimia - przeciwstawność znaczeniowa w ramach jakieś cechy nadrzędnej, np. mały - duży, dobry - zły, stary - młody/nowy.
Komplementarność - w danym kontekście wyrazy uzupełniają się. Zaprzeczenie jednego, wskazuje na drugi, np. kobieta - mężczyzna, kawaler - żonaty.
Konwersja (odwrotność) - dwa wyrazy są konwersami, jeśli tę samą sytuację ujmują z różnych punktów widzenia, np. kupować - sprzedawać, dawać - wziąć, przed - za. Kiedyś konwersja i komplementarność wchodziły w skład antonimi.
Hipernomia i hiponimia odzwierciedla hierarchię w polu semantycznym. Jest to relacja nadrzędności-podrzędnosci w paradygmatycznej relacji sensu.
Stosunki syntagmatyczne i paradygmatyczne:
Związki syntagmatyczne istnieją w tekście (in presentia).
syntagma - ciąg składniowy, wynika z linearnego charakteru języka. Istnieją nie tylko na poziomie zdania, ale też niżej. de Saussure.
Syntagma, inaczej fraza, grupa składniowa - zbiór wyrazów zespolonych kategorialnymi związkami syntaktycznymi(gramatycznymi). Definicja ta akcentuje fakt współwystępowania wyrazów w ciągu ich powiązania tymi związkami.
Związki paradygmatyczne wynikają z asocjacji (in absentia) - poza tekstem, np. dłu+ość, szerok+ość, pa n/k/s/ł/ rować +nad +kimś.
paradygmat - zbiór słów lub form wyrazowych należących do danego leksemu, uporządkowanych wg określonej zasady, najczęściej wg ustalonego porządku, kategorii językowych i ich wartości.
Różnice miedzy relacjami syntagmatycznymi a paradygmatycznymi:
Relacje syntagmatyczne zachodzą między formami mogącymi się ze sobą łączyć (np. pis- i -arz).
Relacje paradygmatyczne zachodzą między formami wykluczającymi się wzajemnie (np. pis- i -ać lub -arz). Są to związki miedzy sąsiadującymi ze sobą elementami określonego ciągu wyrazów, współtworzącymi jednostkę wyższego rzędu.
MORFOLOGICZNY
jednostka: morfem - najmniejsza cząstka wyrazu posiadająca znaczenie - nie jest jednostką autonomiczną , nie może występować sama. Morfologia zajmuje się budową słów.
Przykłady:
mat-k-a : /mać/ - alternacja
pod-po-rząd-k-ow-yw-a-ć
my-j-k-a
Od dawn-a
Za-jm-ow-a-ł-a się język-o-zn-a-w-stw-em.
Mysz-k-a siedz'-i w nor-c-e
Wyróżniamy morfemy:
leksykalne - wskazują na świat niejęzykowy, coś konkretnego;
słowotwórcze - z leksykalnymi tworzą leksemy, należą do pewnej klasy gramatycznej;
fleksyjne - służą odmianie słów, stosowaniu przypadków, czasów, liczb, rodzajów.
Liczba morfemów w danym języku jest:
ograniczona (morfemy fleksyjne), np. u Reja: -ech, -och - zastąpione później -ach. Liczebność końcówek i ich występowanie w czasie zmienia się.
nieograniczona (morfemy leksykalne).
otwarto-zamknięta (morfemy słowotwórcze), np. mogą być zapożyczone: ekstradobry, supernowoczesny.
Linearna łączność morfemów.
Morfotaktyka - szyk wyrazów w zdaniu, np. Na stole stał pomarańczowy sok. Na stole stał sok pomarańczowy.
Kategorie morfologiczne (EJO) - coś co musimy powiedzieć za pomocą morfemu:
Werbalne:
osoba,
czas gramatyczny,
pary aspektowe (perfectiva/inspectiva tantum) - aspekt gramatyczny,
tryb,
strona,
liczba i rodzaj (zależą od rzeczownika, są kategoriami lustrzanymi, odbiciem kategorii, które mają rzeczowniki).
Nominalne:
rodzaj,
deprecjatywność - honofikatywność,
przypadek,
apel (przywoływanie) - funkcję apelu pełni tylko wołacz,
liczba,
stopień (zdrobnienia wpisuje się w szereg stopniujący).
FONETYCZNY (FONOLOGICZNY)
jednostka: fonem.
Różne definicje fonemu:
A. Nagórko: fonem - funkcjonalne jądro głoski.
R. Jakobson: fonem - wiązka cech dystynktywnych.
Fonologia naturalna: fonem - segment obecny w umyśle mówiącego i przez niego zamierzony w akcie mowy.
Cecha dystynktywna (relewantna, kontrastowa, istotna, diakrytyczna) - zdolność fonemu do różnicowania wyrazu, np. dźwięczność i bezdźwięczność: dom - tom, długość i krótkość: currar - curar. Fonem nie ma znaczenia, ale ma moc jego rozróżniania.
Opisuje się intonację i zjawiska akcentowe (cechy suptasegmentalne i prozodyczne), np. intonacja - może zmieniać znaczenie, akcenty.
Ma ograniczoną liczbę elementów.
W różnych językach świata są różne inwentarze fonemów.
Ujęcie fonemu w fonologii naturalnej:
Zasób fonemów danego języka to system powiązań.
Język polski : spółgłoski: 26/30/28, samogłoski: 10/7/8.
System prymarny pojawia się często w wielu językach świata Inwentarz fonemów systemu prymarnego: samogłoski: /a/ /i/ /u/ spółgłoski: /s/ /p/ /t/ /k/ /m/ /n/ /l/ /n/
Podsystem fonologiczny tworzy zbiór zamknięty, ale nie znaczy to, że jest niezmienny.
Fonotaktyka - reguły łączenia fonemów w danym języku, np. weekend - łykend - łikend = ł (głoska twarda)+i - zazwyczaj nie łączą się.
Logatomy - niby-wyrazy, np. calitab, jekuw
SYNTAKTYCZNY (SKŁADOWY/SKŁADNIOWY) - modele budowy zdań będących częścią składową systemu językowego. Syntaktyka jako dział gramatyki zajmuje się budową wypowiedzeń. Jednostką systemu składniowego jest zdanie.
POZIOMY ANALIZY TEKSTU:
FONETYCZNY
ANALIZY MORFOLOGICZNEJ
ANALIZY LEKSYKALNE
DYSKURSU (dłuższe ciągi zdań)
1