Charakterystyka okresu Młodej Polski (opr. K. Wyka)
Granice chronologiczne:
nie można wskazać dzieła ani wydarzenia historycznego, które mogłoby posłużyć jako umowna data początkowa.
przez to przyjmuje się umownie datę 1890 r.
naturalizm pozostawiona przed progiem periodyzacyjnym Młodej Polski (naturalizm był całkowicie odmienny od podłoża filozoficznego sztuki symbolicznej i nastrojowej, górującej w Młodej Polsce).
jako datę końcową uznaje się 1918 (znacznie wcześniej jednak wyczerpała się ideowa i artystyczna żywotność tworzącej ją generacji, już po latach 1905 - 1907 - data rewolucji, zgon Wyspiańskiego).
Nazwa okresu
2.1.„Młoda Polska” - wiąże się z publikowanym przez Artura Górskiego w „Życiu” krakowskim cyklem artykułów programowych pod tym tytułem.
Inne nazwy dla epoki (plusy i minusy):
„Modernizm”
był nazwą wypracowaną i puszczoną w obieg przez twórców programu lit. i krytyków na przełomie stulecia.
Określał w sposób ogólnikowy nowatorskie cechy ówczesnego zespołu postaw moralno - psychologicznych i kierunków literackich, bez skupiania się na konkretach.
Modernista - nowy typ człowieka i artysty, przeciwieństwo małomieszczańskiego filistra.
Powstanie terminu: 1890 - 95, z wielu kierunków jednocześnie (na zasadzie analogii, że współczesna literatura jest współczesna).
„Dekadentyzm”
nazwa rzadziej używana,
występowała w polemikach między zwolennikami nowej literatury a ich przeciwnikami,
„dekadentyzm” - schyłkowy, wyrafinowany i pozbawiony perspektyw rozwoju charakter ogólnej ówczesnej sztuki i filozofi,
dekadent - zwolennik, człowiek o dekadenckiej, schyłkowej postawie moralno -psychologicznej.
nazwa dekadent, pojawiała się częściej niż dekadentyzm, posiadała charakter ujemny i narzucana bywała przez przeciwników nowych prądów. Zwolennicy nie używali jej.
„Fin-de-siecle”, „findesieclizm”
termin przyjęty z francuszczyzny,
wymiennie używany z dekadentyzmem,
oznaczał: schyłkowca, człowieka ze schyłku wieku, schyłkowy charakter sztuki.
„Neoromantyzm”
nie używany przez twórców Młodo Polskich,
wskazuje na podobieństwa występujące między postawą i sztuką romantyczną, między jej indywidualizmem, liryzmem, swobodą formy i konwencji a podobnymi zjawiskami w lit. z końca wieku,
terminem „neoromantyzm” zaczęto posługiwać się kiedy w pełni objawił się Wyspiański.
„Symbolizm”
rozumienie tego terminu w Młodej Polsce było znacznie szersze i mniej precyzyjne niż ówcześnie,
odnosiło się do wielu postaw dzisiaj nazwanych impresjonistyczno - nastrojowymi, alegorycznymi,
podobnie jak „dekadentyzm”, „dekadent”, tak terminy: „symbolizm”, „symbolista”, „symbol” były powszechnie używane w lit. zachodnioeurpojskich i stanowiły drugie główne oznaczenie okresu.
nazwę symbolizm po raz pierwszy zaproponował poeta Stephane Moreas w manifeście poetyckim.
we Francji symbolizm oznaczał: czołówkę ówczesnej praktyki poetyckiej i teorię mogącą uzasadniać ową praktykę,
w Polsce takich przejawów nie było. więc zaczął oznaczać polską praktykę poetycką młodego pokolenia, z wszystkimi cechami, jakie wyróżniały ją od uprzedniej poezji.
symbolizm na przełomie XIX i XX stulecia oznaczał zasadę postępowania twórczego, dzięki której moderniści pragnęli dawać wyraz wnioskom filozoficznym wynikających z ich stosunku do rzeczywistości, wnioskom trudnym do osiągnięcia za pomocą realistycznych środków sztuki.
Podsumowanie: Reymont NIE był modernistą, Kasprowicz NIE był dekadentem. W latach 1890 - 1918 nie ma fazy rozwojowej, którą można by nazwać wyłącznie neoromantyczna, programu, który można nazwać wyłącznie symbolicznym etc. Młoda Polska nie daje się zredukować ani do jednej tylko struktury filozoficznej, ani do jednej tylko postawy.
Geneza i czynniki społeczno - polityczne
„Stabilizacja polityczna” - oznaczający na ziemiach polskich nie kwestionowaną przez inne państwa europejskie hegemonię trzech mocarstw zaborczych, w Europie oznaczał hegemonię burżuazji w ustrojach i społeczeństwach, które najdalej się posunęły na drodze rozwoju kapitalistycznego.
Dziesięciolecie 1890 - 1900 - orzeka o charakterze doświadczeń ideowych i poczynań twórczych Młodej Polski - jest przesiąknięte coraz głębiej sięgającą krytyką istniejącego stanu rzeczy oraz przemianami klasowymi,
Dla genezy Młodej Polski, ważne były uogólnienia europejskie w postaci:
doktryn filozoficznych,
systemów krytyki ideowo - moralnej,
prądów twórczych.
główne osie w twórczości polskiej:
ogólny zwrot ku poezji - spieszna i często mieszająca stanowiska całkowicie odrębne (np. parnasizm + symbolizm) recepcja doktryn poetyckich nie uczestniczących w rozwoju poezji polskiej w latach 1863 - 1890.
recepcja systemów filozoficznych, doktryn moralnych i prądów ideowo - artystycznych, krytycznych wobec kapitalizmu i burżuazji.
„bunt modernistyczny” - nowe formy obyczaju erotycznego, gwałtowne obnażanie seksualnych pobudek ludzkiego postępowania, objawy i formy gorszące w oczach obserwatorów nowego pokolenia, ale wywołujące entuzjazm twórców.
Przedstawiciele: Tetmajer, Przybyszewski.
bunt wieloznaczny, zagmatwany.
podejmował atak na wszystkie istniejące gatunki sztuki.
kierował się przeciwko moralności i obyczajowi burżuazyjnemu, przeciwko idealistycznym i fideistycznym systemom światopoglądowym.
Młoda Polska zaczynała od buntu modernistycznego, ale zwyciężył model literatury zaangażowanej.
„łańcuchy trzech dat”:
1. kolejne daty z dziejów grupy „Głos”, czasopisma dla prozy młodopolskiej będącego łącznikiem między nią a realizmem krytycznym (1886)
2. 1887 Liga Polska
3. 1893 Liga Narodowa
4. 1897 Stronnictwo Narodowo - Demokratyczne
Równolegle:
1882 Wielki Proletariat Waryńskiego,
1887 II Proletariat
1889 Związek Robotników Polskich,
1892 Socjaldemokracja Królestwa Polskiego
1895 działające na terenie Galicji Stronnictwo Ludowe.
Z dat tych wynikał podwójny nacisk nowej sytuacji społecznej na rozpoczynającą się twórczość Młodej Polski. Nacisk dokonywał się zarówno od strony klasy robotniczej, jak i od strony różnicującego się klasowo chłopstwa.
dola proletariatu miejskiego i robotniczego w twórczości artystycznej pojawiała się rzadziej, górowały poetyki nastroju, impresji i liryzmu. Aż do pojawienia się poety Andrzeja Niemojewskiego (który pomijając dotychczasowe poetyki). W prozie swojej usiłował określić i przedstawić proletariusza - robotnika wielkoprzemysłowego, jego prace. Potem pojawił się Żeromski i jego „Ludzie bezdomni”.
nastąpił gwałtowny rozwój politycznego ruchy ludowego (który przyciągał uwagę ku doli wsi i chłopa).
LUDOMANIA
zespół przekonań i haseł. Nazwa jest późniejsza, nie powstała w epoce.
Oznacza wyraźne zintelektualizowane twierdzenia na temat wsi i chłopa i czysto estetyczne uwielbienie podobnych przedmiotów (grupa krakowskich artystów: Maciejowski, Tetmajer potem Wyspiański).
rdzeń ludomanii stanowiło przeświadczenie, że lud wiejski przechował (w przeciwieństwie do szlachty) typ kultury, obyczaju i zachowania bardziej pierwotny, nie skażony obcymi wpływami i naleciałościami.
stąd przeświadczenie, że lud wiejski winien odegrać rolę przodującą politycznie i stać się wzorem dla odrodzenia sztuki.
ludomania była poglądem stojącym w sprzeczności z rzeczywistą sytuacją wsi polskiej.
REGIONALIZM (pochodny ludomanii)
zainteresowanie dla terytorialnych i grupowo - etnicznych odrębności kultury wiejskiej.
skupiał się głównie na sprawie góralszczyzny i Podhala
dotyczył plastycznej kultury ludu, jego architektury i sztuki użytkowej.
Przedstawiciele: Kasprowicz, Orkan, Żeromski, Reymont, Witkiewicz, Tetmajer.
Rozwój twórczości w Młodej Polsce.
1889 ukazują się Poezje Kasprowicza
1890 poemat Antoniego Langego Pogrzeb Shelleya
1891 Seria I Poezji K. Tetmajera (+ Poezje Andrzeja Niemojewskiego)
1894 Wybór pism dramatycznych Maeterlincka w przekładzie Miriada
1895 debiut Stefana Żeromskiego Opowiadania
1895 Pielgrzymka do Jasnej Góry, 1896 Komediantka, 1897 Fermenty Reymonta
1898 Promień i Syzyfowe prace Żeromskiego
1898 Nowele Orkana
1899 premiera Karykatur i W sieci Kisielewskiego.
1898 Warszawianka, 1900 Legiony, 1901 Wesele - Wyspiańskiego.
PODZIAŁ ŚRODOWISK TWÓRCZYCH NA:
ŚRODOWISKO WARSZAWSKIE - dominacja prozy nad poezją
ŚRODOWISKO KRAKOWSKIE - dominacja poezji nad prozą.
4.1. Poezja
przede wszystkim Tetmajer (Kasprowicz się nie wykorzystał całego potencjału).
Tetmajerowski kanon przeżyć : poczucie rozczarowania filozoficzno - moralnego, zastosowanie techniki nastrojowo - impresjonistycznej.
tematyka: nastrojowa, refleksyjna, liryka erotyczna, poezja krajobrazu (tutaj Tatr).
impresjonistyczna i nastrojowa zgoda na objawy pesymizmu i dekadentyzmu,
technika zasadniczo tradycyjna,
liryczne „ja” obdarzone zdolnością wypowiedzi prostej i bezpośredniej.
postawa pesymizmu, rozczarowania, zawodu, skarg katastroficznych.
poezja początków Młodej Polski wyraża protest ideowy, zagmatwany i niejasny.
nie zgadza się na istniejący stan rzeczy.
4.2. Proza
prozę Młodej Polski tworzyli głównie (wyjątkiem jest Orkan) pisarze wywodzący się z Królestwa Kongresowego - tutaj procesy kapitalizmu były najbardziej zaawansowane.
środki z poezji zostały przeniesione na teren prozy, wyznaczniki:
1. dominująca siła liryzmu, w prozie siłą współczucia lirycznego lub siła podobnej dezaprobaty (dezaprobacie służyły środki naturalistyczne, współczucie wypowiadała się w sposób nastrojowy, rozlewny, bezpośredni).
2. kwestia narracji - pozostająca pod naciskiem liryzmu i naturalizmu została potargana i zniekształcona, w miejsce narratora obiektywnego wkroczyło „ja” liryczne autora. A także spieszna i dobitna obserwacja.
4.3. Twórczość dramaturgiczna
rozwinęła się najpóźniej,
podobnie jak w poezji nastąpiła wielostronna, niecierpliwa i chłonna recepcja obcych dzieł dramatycznych.
teatr polski jako instytucja: Kraków, Tadeusz Pawlikowski.
często powracano do dzieł romantycznych jako najwyższego pułapu narodowej tradycji teatralnej (grywano np. Słowackiego)
WYSPIAŃSKI i jego dorobek dramaturgiczny, nowatorstwo i waga poruszanych problemów.
Przedstawiciele dramatu w Młodej Polsce: J.A. Kisielewski, Przybyszewski, komedie Rittnera i Perzyńskiego, Zapolska.
Twórczość Zapolskiej:
zawsze rodzina drobnomieszczańska przecięta trójkątami małżeńskimi lub „moralnością” erotyczną,
zawsze, sprawca tych trójkątów - kobieta znudzona małżeństwem z nieciekawym typem męskim.
zawsze jakieś miłostki ze studentami, przygody z podrzędnymi aktorami,
łamanie konwencji obyczajowych środowisk mieszczańskich nie było naruszeniem jego istoty społecznej.
Twórczość Nowaczyńskiego:
interesujący się historią
tworzył kroniki dramatyczne, dialogowane powieści.
Twórczość Wyspiańskiego:
nowator, prekursor oceny współczesności jako ogniwa historii, stop zagadnień specyficznie polskich z wymaganiami i konwencją teatralną narodzoną z doświadczeń całkowicie aktualnych,
w utworach silna zależność od nastrojowo - symbolicznych konwencji dramatów (także w sferze słownej i wersyfikacyjnej)
tylko Wesele jest w mowie potocznej.
pozostałe utwory skojarzenie tendencji nastrojowo - symbolicznych ze skłonnościami ekspresjonistycznymi. (ekspresjonizm głównie oparty na materiale historycznym)
Fazy i przemiany Młodej Polski
Epizod krakowski z Przybyszewskim na styku chronologicznym dwóch faz Młodej Polski:
próba namiętnego wywyższenia wewnętrznych praw i wymagać sztuki modernistycznej ponad ten wygląd, jaki owa sztuka przybrała w konkretnych warunkach polskich. Program Przybyszewskiego pozostał programem pozbawionym rzeczywistych wykonawców i kontynuatorów.
dwa walczące ze sobą wzory literatury i kultury narodowej.
1. wzór sztuki i kultury służebnej wobec zadań ideowych wynikających z życia narodu pozbawionego niepodległości, wzór znajdujący uzasadnienie w tradycji romantycznej.
2. wzór i model sztuki i kultury pochodzący z inspiracji ogólnoeurpolesjiej, gdzie nie istniała specyficzna rola literatury w egzystencji społeczeństwa pozbawionego politycznej niezależności. (z tym modelem wiąże się Bunt modernistyczny i z niego wynika)
Szczytowy okres twórczości Młodej Polski (1900 - 1905).
zgłoszone zostały propozycje programowo - estetyczne i założenia filozoficzne, mające powiązać literaturę polską z modelem wskazanym w buncie modernistycznym.
równocześnie doszły do wyrazu idee i formy twórcze przynależne w pełni do porozbiorowego wzoru literatury polskiej.
Czołowe działania pokolenia Młodej Polski ukazują się drukiem w latach:
Hymny 1899 - 1901
Ludzie bezdomni 1900
Wesele 1901
Wyzwolenie 1903
W roztokach 1904
Popioły 1904
Chłopi 1904 - 1909
Młoda Polska dzieli się na dwie grupy wewnątrz całej działającej generacji.
1. W dziesięcioleciu 1860 - 1870, urodzili się: Kasprowicz, Miriam, Lange, Żeromski, Reymont, Wyspiański, Przybyszewski, Tetmajer. Ich dorobek zadecydował o charakterze Młodej Polski aż do jej okresu szczytowego włącznie.
2. Pisarze urodzeni w latach 1870 - 1880: Staff, Leśmian, Berent, Brzozowski, Strug, Boy - Żeleński.
„Chimera” - czasopismo Miriama, starające się kontynuować stylizatorskie i parnasistowskie postulaty „sztuki dla sztuki”.
Zainteresowanie Norwidem jako poetą wyklętym i skłóconym ze społeczeństwem, Norwid był bliski nowej atmosferze Młodej Polski.
Rewolucja 1905
wpływ rewolucji na literaturę: odbicie rewolucyjnych i prerewolucyjnych wydarzeń, gwałtowne przyspieszenie przemian literackich, zmierzających do likwidacji zdezaktualizowanych postaw dekadentyzmu i modernizmu.
dzieła rewolucyjne:
Róża Żeromskieg
Ozimina Berenta
O bohaterskim koniu i walącym się domie Kasprowicza
Ludzie podziemni Struga
Legenda Młodej Polski Brzozowskiego
Czyny i słowa Ikrzykowskiego
literatura Młodej Polski zaznaje samouświadomienia.
dochodzi do generalnej rozprawy z Młodą Polską.
w piśmiennictwie związanym z rokiem 1905 ilościową przewagę posiadają utwory wyrażające stanowisko tej części inteligencji twórczej, która podówczas stanęła na krótko u boku walczącego proletariatu, ale która nie posiadała koniecznego doświadczenia społecznego, ażeby rzeczywistość w jej rozwoju i przemianach ukazywać z punktu widzenia, jakiego nie nauczą poetyki prozy, lecz naucza wiedza o świecie. - dlatego też utwory te w większości ograniczają się do reportażu psychologicznego lub fabularnego, do manifestu lirycznego lub symbolicznego rapsodu (np. Róża Żeromskiego).
doniosłe i trwalsze dzieła mieściły się w ramach doświadczeń pisarzy tak starszej jak młodszej formacji Młodej Polski.
dotyczyły one głównie oceny sytuacji porewolucyjnej, ukazują nowe aspekty krytyki ideowej, którym służą środki ekspresjonistyczne, zgryźliwa groteska, uroczysta stylizacja archaiczna.
Kasprowicz - nie wprowadza rewolucyjnych fabuł. Ale kpi i żartuje.
Orkan - w kostyczny i ironiczny sposób przeprowadza alegoryczny skrót własnego żywota lub ukazuje modernistycznego „Prometeusza” literackiego.
Berent - Ozimina - przykład wielostronnej syntezy ekspresjonistycznej w ramach powieści, pozostającej dokumentem pełnym pesymizmu, troski ideologa i w twórczy sposób prowadzi wizję artystyczną problematykę historiozoficzną Wyspiańskiego.
6.1. EKSPRESJONIZM
po roku 1905 nastąpił gwałtowny przyrost związanych z tym stanowiskiem treści ideowych i ujęć artystycznych.
termin ekspresjonizm pojawił się dopiero u schyłku epoki, w wystąpieniach Stanisława Przybyszewskiego w dwutygodniku Zdrój i pracy Ekspresjonizm, Słowacki i Genesis Ducha (1918)
dążność do zgrzytów, swoisty w stosunku do uznanych wartości symboliczno - impresjonistycznych antyestetyzm.
przejście od filozofii Nietzschego do Bergsona, nowe tendencje (np. futuryzm), gwałtowny przybór ideologii niepodległościowej.
Filozofia Bergsona:
rzeczywistość pojmowana jako nieustanny przepływ bezpośrednich doznań, nie dających sieani od siebie oddzielić, ani myślowo uogólnić.
możliwość syntezy rzeczywistości poprzez sztukę. Odpowiednikiem świata pojmowanego jako nieustanny przepływ doznań bezpośrednich staje się w dziele sztuki strumień doznań podmiotu.
ekspresjonizm atakuje częstokroć najbardziej aktualne problemy polityczne.
ekspresjonizm jako wyraz stosunku do rzeczywistości targanej wstrząsem rewolucyjnym lub wojennym.
dzieło Tadeusza Micińskiego z 1905 Kniaź Potiomkin to jedno z najdobitniejszych objawów końcowego etapu Młodej Polski, prowadzące do katastrofizmu historycznego. (w Dwudziestoleciu między wojennym - Witkiewicz).
ekspresjonizm był zjawiskiem anonimowym, nie został uświadomiony i teoretyzowany. Niemniej uchodzi za najważniejsze zjawisko artystyczne luzujące poprzednio czynne poetyki schyłku owego okresu.
Dlaczego anonimowy?
tendencje ekspresjonistyczne mogły się rodzić bezpośrednio z pnia symbolizmu czy impresjonizmu, były możliwe także formy mieszane.
dążenie do ekspresjonizmu stanowiło jedną z głównych przesłanek i zapowiedzi okresu następnego, dialektyczne przeciwieństwo postaw wyjściowych Młodej Polski.
6.2. Ekspresjonizm a impresjonizm
Impresjonizm
Głownie w liryce - polegał na skupieniu w jeden łańcuch wzruszeniowo - obrazowy szeregu drobnych wrażeń, obserwacji, spostrzeżeń.
Łańcuch był uczuciowo jednolity, podany w tej samej tonacji wzruszeń, bez wewnętrznych kontrastów.
Ekspresjonizm
Dzieła w których dochodzi do swoistego ujawnienia i podkreślenia ekspresji formalnej.
Uzyskanie ekspresji poprzez formy artystyczne, stosowanie: zgrzytów, kontrastu, dysharmonii, sprzeczności walorów estetycznych.
Sąsiedztwo patosu z trywialnością, dosłowności ze znaczeniem symbolicznym, języka codziennego z językiem uniezwyklonym.
Dzieła w których dochodzi do rozdrażnienia oraz ujawnienia formy na skutek spiętrzenia dysharmonijnego wielu odmiennych sposobów artystycznych. (Wyzwolenie, Akropolis Wyspiańskiego).
Inne utwory wyraźnie ekspresjonistyczne: Ozimina i Żywe Kamienia Berenta.
Schyłek Młodej Polski
szczególną rolę u schyłku odegrały polemiki i procesy likwidacyjne (Brzozowski, Ikrzykowski).
Program Ikrzykowskiego (wynikający z inspiracji Przybyszewskiego i psychologizmu okresu)
gwałtowna niechęć do porewolucyjnej bohaterszczyzny
przenikliwa niechęć do Żeromskiego i żeromszczyzny
krytyczny stosunek do Młodej Polski jako formacji daremnie pragnącej uchodzić za jednolitą.
Program Brzozowskiego: jeszcze gwałtowniej od Ikrzykowskiego atakował porozbiorowy i romantyczny stygmat literatury i kultury polskiej.
„GWIŻDŻĄ NA WASZĄ ROMANTYCZNĄ TRÓJCĘ” - Nowaczyński - przeciwnik modernizmu.
Podsumowanie
8.1. Spojrzenie sumujące:
Przejście do okresu następnego - związki stają się widoczne na samej powierzchni zjawisk i programów twórczych, nie trzeba ich dopiero szukać i wykrywać. Mały jest przedział ideowy, kontynuacja jest płynniejsza niż przy poprzednich epokach.
PREFIGURACJA - oznacza cały zespół zapowiedzi, które w stosunku do epoki następnej zbliżone bywają w całym swoim układzie i w całej strukturze i wzajemnym powiązaniu występujących zjawisk.
Od buntu modernistycznego i jego filozoficznego zaplecza, od recepcji systemów myślowych i teorii filozoficznych krytycznych wobec społeczeństw burżuazyjnych, rozpoczął się łańcuch owych wątków. Poprzez hasło „sztuka dla sztuki”, poprzez prowokujący szyld „nagiej duszy” prowadził on dalej. Bogaty zespół postaw artystycznych i polemik, podjęcie walki o nową europejską tradycję literacką i filozoficzną, objawy które staną o łączności między ostatnim etapem Młodej Polski a okresem 1918 - 1939. W Młodej Polsce owocował typ rozumienia literatury uznającej siebie za niepodległą.
1