GEOGRAFIA GOSPODARCZA
TYTUŁ PRACY:
„OBSZARY CHRONIONE WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO”
Przyroda (środowisko przyrodnicze) staje się coraz ważniejszym elementem nie tylko funkcjonowania człowieka, ale jego dalszego rozwoju i przetrwania jako gatunku. We wstępie do "Agendy 21" napisano: "Ludzkość znajduje się w krytycznym momencie swoich dziejów. (...) Jesteśmy świadkami (...) stale pogarszającego się stanu ekosystemów, od których zależy nasz byt". Zasoby przyrody - a więc te składniki i właściwości środowiska przyrodniczego, które są przez człowieka wykorzystywane i użytkowane na co dzień - są ograniczone, zarówno w aspekcie ilościowym, jak i jakościowym. Większość zasobów jest odnawialna, co wynika z praw funkcjonowania przyrody, a przede wszystkim z prawa obiegu materii. Są jednak grupy zasobów - komponentów środowiska przyrodniczego, których zniszczenie oznacza utracenie ich na zawsze. Dotyczy to zwłaszcza zasobów ożywionych - roślin i zwierząt. W historii Ziemi można wskazać wiele gatunków flory i fauny, które obecnie są znane wyłącznie dzięki dowodom paleobiologicznym lub paleogeologicznym. Organizmy te wyginęły wskutek procesów naturalnych. Jednak od czasu pojawienia się człowieka na kuli ziemskiej stał się on głównym sprawcą wyginięcia wielu gatunków roślin, a przede wszystkim zwierząt. Pomimo niepełnej znajomości biosfery (ocenia się, że dotychczas opisano około 60-90% gatunków zwierząt występujących na Ziemi, w zależności od grupy systematycznej), wiadomo, że w latach 1800-1980 człowiek wytępił około 180 gatunków. Od czasu pojawienia się ludzi w Ameryce Północnej, Ameryce Południowej i w Australii wyginęło od 73 do 86% rodzajów ssaków zamieszkujących te kontynenty. W ciągu ostatnich 500 lat wytępiono około 110 gatunków ptaków, czyli około 1% wszystkich przedstawicieli tej gromady. Według szacunków IUCN około 25 tyś. gatunków roślin i ponad tysiąc gatunków kręgowców jest obecnie zagrożonych wyginięciem.
Ograniczoność zasobów przyrody nieożywionej uświadomiono sobie głównie poprzez postępujące zanieczyszczenie wód i powietrza atmosferycznego. Do lat sześćdziesiątych zasoby wody słodkiej traktowane były w ekonomii jako tzw. dobra wolne, czyli występujące w nieograniczonej ilości. Nieco wcześniej dostrzeżono ubytek zasobów glebowych - zarówno wskutek intensywnego rozwoju miast, przemysłu i sieci komunikacyjnej, jak i procesów erozji gleb zachodzących pod wpływem działalności człowieka.
Wymienione zjawiska powodowały wzrost akceptacji dla koncepcji ochrony zasobów przyrodniczych. Ochrona przyrody ma prawie tak długą historię, jak historia człowieka na Ziemi. Różne jednak były motywy tych działań. W czasach prehistorycznych były to głównie przyczyny typu obrzędowego, religijnego (święte drzewa, gaje, głazy). Później pojawiły się aspekty obrony interesów grup społecznych (ochrona lasów i zwierzyny łownej w celu zapewnienia warunków wypoczynku dla elit społecznych). W XVIII i XIX wieku o ochronę rzadko występujących roślin i zwierząt zaczęli występować przyrodnicy, intelektualiści, działacze społeczni (Aleksander von Humboldt - pojęcie pomnika przyrody, koncepcja parku narodowego w Ameryce Północnej).
Liczba form ochrony przyrody oraz powierzchnia obejmowana ochroną stale rosła. Jednak dopiero w połowie lat sześćdziesiątych XX wieku fakty potwierdzające gwałtowne zmniejszanie się zasobów przyrodniczych z jednej strony, a z drugiej strony - coraz silniejsze zanieczyszczanie wszystkich komponentów środowiska przyrodniczego, uświadomiły człowiekowi konieczność regulacji użytkowania zasobów, aby umożliwić przetrwanie gatunku ludzkiego. Przełomem był raport sekretarza generalnego ONZ U. Thanta, po którym powstały agendy przy ONZ zajmujące się stanem środowiska przyrodniczego (przede wszystkim Środowiskowy Program Narodów Zjednoczonych - UNEP, Człowiek i Biosfera -MAB). Intensywne prace naukowe, działalność organizacji społecznych oraz działania ONZ doprowadziły do sformułowania koncepcji rozwoju zrównoważonego - ekorozwoju, którego zakres określono na II Konferencji -Środowisko i Rozwój" w 1987, a rozwinięto w postaci "Globalnego programu działań" - "Agendy 21" na konferencji w Rio de Janeiro w 1992 roku. Koncepcje ochrony przyrody i zasady gospodarowania zasobami przyrodniczymi sformułowano w "Światowej strategii ochrony przyrody" (1980, tłum. polskie 1985). Po raz pierwszy zwrócono wtedy uwagę na konieczność ochrony zasobów i procesów przyrodniczych, które warunkują
dalszy rozwój gospodarczy i byt człowieka, rozwój systemu obszarów chronionych, w tym utrzymanie różnorodności siedliskowej i bioróżnorodności i ochronę przestrzeni przyrodniczo-kulturowych jako dziedzictwa kulturowego.
Podstawy prawne ochrony przyrody w Polsce określa przede wszystkim ustawa o ochronie przyrody z 16 października 1991 roku (Dz.U. nr 114, póz. 492). Nie można jednak pominąć innych aktów prawnych, które regulują użytkowanie zasobów przyrodniczych, w tym problem ich ochrony (Prawo ochrony środowiska, ustawa o lasach, ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych, Prawo wodne, Prawo geologiczne i górnicze, Prawo łowieckie).
Zgodnie z ustawą, ochrona przyrody ma na celu: utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów, zachowanie różnorodności gatunkowej, zachowanie dziedzictwa geologicznego, zapewnienie ciągłości istnienia gatunków i ekosystemów, kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody oraz przywracanie do stanu właściwego zasobów i składników przyrody. Cele te realizowane są poprzez objęcie wybranych obszarów lub obiektów szczególnymi formami ochrony przyrody, takimi jak: park narodowy, rezerwat przyrody, park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu, ochrona gatunkowa roślin i zwierząt, pomnik przyrody, stanowisko dokumentacyjne, użytek ekologiczny, zespół przyrodniczo-krajobrazowy.
Ustawy oraz inne dokumenty państwowe i regionalne uwzględniają najważniejsze osiągnięcia nauki, akty prawa międzynarodowego oraz dyrektywy Unii Europejskiej (ochrona bioróżnorodności, ochrona siedlisk, ochrona sieci ekologicznej). Pomimo licznych ograniczeń (środki finansowe, świadomość społeczna), koncepcja ekorozwoju znajduje coraz szersze poparcie przede wszystkim na szczeblu samorządu lokalnego.
Na terenie województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się: 91 rezerwatów przyrody, 8 parków krajobrazowych, 31 obszarów chronionego krajobrazu, 1923 pomniki przyrody, 2045 użytków ekologicznych, 5 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych i l stanowisko dokumentacyjne.
W praktyce ochrony przyrody za szczególnie efektywną uznaje się ochronę wielkoobszarową. W celu przeciwdziałania niekorzystnemu zjawisku "fragmentacji" środowiska przyrodniczego, opracowano koncepcję łączenia stosunkowo dobrze zachowanych i bogatych ekosystemów tzw. korytarzami ekologicznymi w Ekologiczny System Obszarów Chronionych. Korytarze te służą migracji fauny i flory, ale są także szlakami wymiany materii nieożywionej. W granicach województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się wiele elementów systemu przyrodniczego - sieci ekologicznej ECONET-POLSKA. Sieć składa się z obszarów węzłowych, biocentrów oraz korytarzy ekologicznych. W obrębie województwa położone są 4 obszary węzłowe (w tym dwa o randze międzynarodowej) oraz 11 korytarzy ekologicznych (w tym dwa o randze międzynarodowej).
Teren województwa jest rozdzielony w środkowej części szerokim korytarzem ekologicznym o randze międzynarodowej. Przebiega on Pradoliną Toruńsko-Eberswaldzką i Doliną Dolnej Wisły, gdzie funkcjonuje Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wisły, obszary chronionego krajobrazu oraz liczne rezerwaty przyrody. Są to najważniejsze w województwie kujawsko-pomorskim i jedne z najważniejszych w Europie szlaki wędrówek ptaków i roślin. Tutaj, na wilgotnych i mokrych siedliskach wielkich dolin, licznie gniazduje ptactwo wodno-błotne, m.in. gatunki zagrożone wyginięciem. Duże zróżnicowanie geomorfologiczne sprzyja różnorodności biotopowej i bogactwu gatunkowemu, a otwarcie dolin pozwala na dalekie wędrówki zwierząt i roślin. Występują tu, obok gatunków niżowych, również rośliny górskie, a obok gatunków rodzimych -przybysze z różnych krain.
Przez region przebiegają również korytarze ekologiczne o randze krajowej. Dwa z nich położone są w północno-zachodniej części województwa: jeden biegnie wzdłuż doliny rzeki Wdy, a drugi obejmuje rzekę Brdę i Zalew Koronowski. Również cała dolina Drwęcy jest korytarzem ekologicznym o znaczeniu krajowym. Na południu województwa korytarzami ekologicznymi są ciągi jezior rynnowych w dolinach rzek: Gąsawki, Wełny i Noteci na Pojezierzu Gnieźnieńskim oraz Skrwy na Wysoczyźnie Płockiej. Korytarze te łączą biocentra i strefy buforowe oraz obszary węzłowe o znaczeniu międzynarodowym i krajowym. Obszary węzłowe charakteryzują się dużą różnorodnością gatunkową, krajobrazową i siedliskową. Są one także ważnymi ostojami dla gatunków rodzimych i wędrownych, a zwłaszcza dla gatunków rzadkich i zagrożonych wyginięciem. Największe nagromadzenie walorów przyrodniczych występuje w biocentrach. Obszary węzłowe zajmują znaczną powierzchnię na północy województwa, gdzie obejmują region Borów Tucholskich (11M - Obszar Borów Tucholskich). Biocentra tych obszarów pokrywają się z terenami objętymi ochroną (Tucholski i Wdecki Park Krajobrazowy oraz obszary chronionego krajobrazu). Na południu województwa znajduje się ważny ze względu na ochronę wędrującego ptactwa wodnego teren Nadgoplańskiego Parku Tysiąclecia, który włączony jest w międzynarodowy system ekologiczny (12M - Obszar Powidzko-Goplański). Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie, na terenie którego utworzono dwa parki krajobrazowe: Brodnicki i Górznieńsko-Lidzbarski, stanowi biocentrum i obszar węzłowy o znaczeniu krajowym (8K), podobnie jak Pojezierze Gostynińskie (7K), gdzie utworzono Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy. W skali całego województwa obszary stanowiące sieć powiązań ekologicznych zajmują około 60% powierzchni.
O wysokiej randze przyrodniczej obszaru województwa kujawsko-pomorskiego świadczy fakt, że na jego terenie wyznaczono w ramach europejskiego programu CORINE ponad 20 obiektów uznanych za ostoje przyrody. Są to obszary o bardzo dużym znaczeniu dla zachowania dziedzictwa przyrodniczego kontynentu. Ostoje przyrody są potencjalnymi elementami Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych NATURA 2000.
Na terenie województwa występuje 5 terenów wpisanych do rejestru obszarów cennych dla ochrony ptaków wodno-błotnych w skali Polski: Bagienna Dolina Drwęcy (gminy Brodnica, Brzozie, Grążawy). Stawy Ostrówek i Smogulec, Jezioro Gopło (gminy Jeziora Wielkie, Kruszwica, Piotrków Kujawski). Błota Rakutowskie, Stary Ślesin (gmina Nakło).
Wielkoobszarowymi formami ochrony przyrody (rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu) objęte jest ponad 30% powierzchni województwa. Największym udziałem obszarów chronionych cechują się tereny północno-zachodniej północno-wschodniej części województwa oraz tereny położone wzdłuż doliny Wisły. W układzie administracyjnym w 9 gminach obszary chronione zajmują ponad 90% powierzchni, w tym najwięcej w gminach: Ciechocinek (100%), Bobrowniki (99,3%) i Chełmno (98,3%). Jednakże aż w 13 gminach województwa poza pomnikami przyrody nie występują inne formy ochrony. W 6 gminach nie zarejestrowano również pomników przyrody. Północno-wschodnia część województwa, obejmująca miasto Brodnicę i gminy: Bobrowo, Brodnica, Górzno, Grążawy, Jabłonowo Pomorskie, Osiek, Swiedziebnia, Zbiczno, włączona została do Zielonych Płuc Polski. Strategia zrównoważonego rozwoju tego obszaru zakłada m.in. racjonalne gospodarowanie wodą, rozwój rolnictwa ekologicznego, agroturystyki i ekoturystyki. Główne kierunki działań w zakresie ochrony przyrody to (na podstawie "Polityki ekologicznej województwa Kujawsko-Pomorskiego"):ochrona struktury przestrzennej systemu przyrodniczego (sieć ekologiczna różnych poziomów przestrzennych i funkcjonalnych), ochrona siedlisk, ich różnorodności i właściwości, ochrona procesów przyrodniczych, w tym wspierających produkcję lub ograniczających zanieczyszczenia środowiska, weryfikacja systemu obszarów chronionych, głównie tworzenie nowych obszarów i obiektów (planowane rezerwaty przyrody i parki krajobrazowe - Pałucki, Jezior Skępskich) tworzenie planów ochrony, głównie rezerwatów przyrody, przygotowanie i realizacja monitoringu przyrodniczego regionu, przygotowanie i wdrożenie bazy danych, w tym w systemie GIS, kontynuacja akcji promujących ochronę przyrody ("Lato w parkach"), przygotowanie publikacji naukowych i popularnonaukowych o przyrodzie regionu.
Najbardziej wartościowe obiekty przyrodnicze objęte są w województwie ochroną rezerwatową. Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody, rezerwatem przyrody jest obszar obejmujący zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym ekosystemy, określone gatunki roślin i zwierząt, elementy przyrody nieożywionej, mające istotną wartość ze względów naukowych, przyrodniczych, kulturowych bądź krajobrazowych.
Na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się 91 rezerwatów przyrody, zajmujących 8044,8 ha, co stanowi około 0,5% powierzchni regionu. Wśród nich występują następujące rodzaje rezerwatów: 46 leśnych,16 florystycznych, w tym 2 roślinności stepowej
11 torfowiskowych, 9 faunistycznych, w tym 8 ornitologicznych, 4 krajobrazowe, 2 geomorfologiczne, l wodne.
Największą powierzchnię zajmują rezerwaty: krajobrazowy w Nadgoplańskim Parku Tysiąclecia (2313,76 ha), ichtiofaunistyczny "Rzeka Drwęca" (543,47 ha), florystyczny "Bagna nad Stążką" (478,45 ha) i faunistyczny "Jezioro Rakutowskie" (414,07 ha). Najmniejsze są rezerwaty florystyczne: "Tarkowo" (0,25 ha) i "Góra Św. Wawrzyńca" (0,70 ha). Zdecydowana większość rezerwatów znajduje się w granicach parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu. Dwa rezerwaty ("Bagna nad Stążką" i "Ostnicowe Parowy Gruczna") powołano w 1999 roku na mocy rozporządzenia Wojewody Kujawsk Pomorskiego.
Część rezerwatów podlega ochronie ścisłej, co oznacza wykluczenie ingerencji człowieka. Wstęp do takich rezerwatów możliwy jest tylko za zgodą Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody. Do rezerwatów ścisłych należą:
"Cisy Staropolskie im. L. Wyczółkowskiego", "Osiny", "Linje", "Szumny Zdrój", "Płutowo",
"Góra Św. Wawrzyńca", "Stręszek", "Czarny Bryńsk".
Zajmują one powierzchnię 104,59 ha, co stanowi około 1,3% całkowitej powierzchni rezerwatów w województwie. W Wierzchlesie od 170 lat chroniony jest las gradowy z dużym udziałem cisa pospolitego, w rezerwacie "Osiny" ochronie podlega ekosystem torfowiska wysokiego, w rezerwacie "Linje" znajduje się jedyne w województwie i drugie w skali całego kraju stanowisko brzozy karłowatej Betula nana, a w rezerwacie "Stręszek" ochronie podlegają rzadkie gatunki roślinności torfowiskowej. W "Czarnym Bryńsku" ochronie podlega stanowisko kłóci wiechowatej, a w rezerwacie "Płutowo" - żyzny las gradowy. "Góra Św. Wawrzyńca", "Ostnicowe Parowy Gruczna" - to rezerwaty roślinności kserotermicznej. Większość obiektów to rezerwaty częściowe, w których prowadzi się zabiegi umożliwiające zachowanie gatunków roślin i zwierząt będących podstawą ochrony, np. jarzębu brekinii w rezerwacie "Brzęki im. Z. Czubińskiego", roślin kserotermicznych w rezerwacie "Ostnicowe Parowy Gruczna". Wykonuje się też prace mające na celu utrzymanie stabilnych warunków hydrologicznych. W rezerwatach stepowych, poprzez koszenie lub wypas, sztucznie powstrzymuje się proces sukcesji wtórnej, która w naszych warunkach klimatycznych prowadzi do wykształcenia się zbiorowisk leśnych. Rozmieszczenie rezerwatów przyrody na obszarze województwa nie jest równomierne. Największa ich koncentracja występuje w dolinie Wisły oraz w kompleksach leśnych Borów Tucholskich i Pojezierza Brodnickiego. W ujęciu administracyjnym najwięcej rezerwatów przyrody występuje w gminach:
Zbiczno, Osie, Cekcyn, Dąbrowa Chełmińska, Tuchola i Włocławek.
Bobrowisko -rok utworzenia: 1995, pow. całkowita: 3,24 ha; gmina: Radomin nadleśnictwo: Golub-Dobrzyń; cel ochrony: stanowisko modrzewia polskiego na granicy jego zasięgu.
Buczyna -rok utworzenia: 2001; pow. całkowita: 20,01 ha; gmina: Sępolno Krajeńskie
nadleśnictwo: Lutówko; cel ochrony: żyzna buczyna niżowa z licznymi gatunkami chronionymi (115 gatunków roślin naczyniowych), stanowisko cisa pospolitego
Dziki Ostrów rok utworzenia: 1977 pow. całkowita: 74,69 ha; gmina: Nowa Wieś Wielka
nadleśnictwo: Bydgoszcz, cel ochrony: dąbrowa z rzadkimi roślinami runa.
Gaj Krajeński -rok utworzenia: 1965, 01 pow. całkowita: 10,27 ha, gmina: Sępolno Krajeńskie nadleśnictwo: Runowo, cel ochrony: drzewostan bukowy na siedlisku gradowym, z charakteryst. runem
Grabowiec - rok utworzenia: 1997, pow. całkowita: 27,38 ha, gmina: Świecie nadleśnictwo: Dąbrowa cel ochrony: grąd zboczowy z rzadkimi i chronionymi gatunkami roślin
Kruszyn - rok utworzenia: 1997, pow. całkowita: 72,75 ha, gmina: Rad, nadleśnictwo: Żołędowo cel ochrony: zbocza pradoliny Noteci z fragmentem grądu zboczowego
Kulin - rok utworzenia: 2001 (1956); pow. całkowita: 57,60 ha, gmina: Włocławek nadleśnictwo: Włocławek, cel ochrony: zespoły leśne: dąbrowy świetlistej, grądu zboczowego, łęgu jesionowo-wiązowego oraz zbiorowiska roślinności stepowej, okrajkowej, zaroślowej; stanowisko dyptamu jesionolistnego, ostnicy Jana
Las Piwnicki - rok utworzenia: 1956, pow. całkowita: 37,20 ha, gmina: Łysomice, nadleśnictwo: Toruń,cel ochrony: fragment kompleksu leśnego o charakterze naturalnym na piaskach terasowych
Lutowo - rok utworzenia: 1955, pow. całkowita: 19,39 ha, gmina: Sępolno Krajeńskie, nadleśnictwo: Runowo, cel ochrony: fragment boru bagiennego
Rogóźno - Zamek, rok utworzenia: 1974, pow. całkowita: 28,54 ha, gmina: Rogóźno, nadleśnictwo: Jamy, cel ochrony: fragment wielogatunkowego lasu liściastego o charakterze naturalnym, z udziałem brekinii
Stary Zagaj - rok utworzenia: 2001, pow. całkowita: 131,31 ha, gmina: Lipno, nadleśnictwo: Skrwilno, cel ochrony: zbiorowiska leśne: ols porzeczkowy, łęg jesionowo-wiązowy, grąd subkontynentalny, dąbrowa świetlista
Wójtowski Grąd, rok utworzenia: 1987, pow. całkowita: 3,52 ha, gmina: Włocławek, nadl.: Kowal
cel ochrony: grąd na zboczu Jeziora Wójtowskiego, ze 100-letnimi okazami lip i roślinami chronionymi
Źródła Gąsawki - rok utworzenia: 2001, pow. całkowita: 12,88 ha, gmina: Gąsawa, nadleśnictwo: Gołąbki, cel ochrony: obszar źródliskowy gąsawki ze zbiorowiskami leśnymi (grąd suboceaniczny, łęg jesionowo-wiązowy) i zaroślowymi (wierzba)
Indywidualne formy ochrony środowiska
Do indywidualnych form ochrony przyrody należą zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, pomniki przyrody, użytki ekologiczne i stanowiska dokumentacyjne. Służą one zachowaniu bądź odtworzeniu lokalnej sieci ekologicznej oraz pozwalają na utrzymanie procesu samoregulacji środowiska, co pozytywnie wpływa również na produkcję rolną. Lokalna sieć ekologiczna, oparta na indywidualnych formach ochrony przyrody, jest ważnym elementem krajobrazowym, istotnym dla rozwoju turystyki.
Zespoty przyrodniczo-krajobrazawe
Zespół przyrodniczo-krajobrazowy wyznacza się w celu ochrony wyjątkowo cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego, dla zachowania jego wartości estetycznych.
Na obszarze województwa kujawsko-pomorskiego utworzono dotychczas 5 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, zajmujących łącznie powierzchnię 1567,4 ha. Są to: Torfowisko Messy, Dolina rzeki Ryszki, Dolina rzeki Sobińska Struga, rzeka Prusina, Słupski Gródek nad Osą.
Administracyjnie zespoły przyrodniczo-krajobrazowe występują na terenie gmin: Cekcyn, Gruta, Jeżewo, Lniano, Osie (571,4 ha), Sępolno Krajeńskie (264,2 ha), Warlubie, Więcbork (370,3 ha). Tą formą ochrony przyrody objęto doliny rzeczne (głównie w Borach Tucholskich), a na Pojezierzu Krajeńskim -torfowisko Messy.
W Polsce taką formą ochrony przyrody objęto dotychczas 112 obiektów, o łącznej powierzchni 37 027 ha.
Pomniki przyrody
Pomnikami przyrody są pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno-pamiątkowej i krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów, w szczególności sędziwe i okazałych rozmiarów drzewa i krzewy gatunków rodzimych lub obcych, źródła, wodospady, wywierzyska, skałki, jary, głazy narzutowe, jaskinie.
W rejestrze konserwatora przyrody województwa kujawsko-pomorskiego znajdują się 1923 pomniki przyrody. Najwięcej jest pojedynczych drzew (1036). Wśród nich licznie występują dęby. Jeden z najładniejszych, szeroki, krępy rośnie w Potulicach, drugi - ogromny, smukły - w dolinie Brynicy ("Dąb Rzeczypospolitej"). Bardzo liczne są też skupienia drzew (686).
W rejestrze wojewódzkiego konserwatora przyrody znajduje się 55 alei przydrożnych. Są wśród nich: dęby, jarząb szwedzki, lipy i klony. Do najbardziej cennych zaliczyć należy aleje bukowe Bocheniec - Radomin i Radomin -Piórkowe, liczące po 350 i 209 drzew. Wśród pomników przyrody nie brakuje głazów narzutowych (87). W grupie "innych" pomników przyrody znajduje się 57 obiektów. Jednymi z najcenniejszych obiektów chronionych są źródła. W województwie tą formą ochrony objęto około 10 obiektów. Nie zabrakło też jaskini ("Bajka" w miejscowości Gądecz, z piaskowcami czwartorzędowymi). Ochroną w formie pomnika objęto też skupiska rzadkich gatunków roślin naczyniowych i porostów nadrzewnych. Niezwykłym pomnikiem przyrody jest arboretum w Bydgoszczy, które było dawniej ogrodem botanicznym. Rozmieszczenie pomników przyrody w województwie jest bardzo nierównomierne. Najwięcej (co najmniej po 40) znajduje się w gminach: Bydgoszcz, Osie, Cekcyn, Tuchola, Kcynia, Brzuze, Koronowe i Sępolno Krajeńskie. Pomników przyrody nie zarejestrowano natomiast w gminach: Bądkowo, Bobrowniki, Boniewo, Brześć Kujawski, Bytoń, Choceń, Chrostkowo, Fabianki, Kowal, Lubanie, Lubień Kujawski, Raciążek, Radziejów, Tłuchowo, Topólka, Waganiec i Zbójno.
Mianem użytków ekologicznych określa się zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych typów środowisk i ich zasobów genowych. Należą do nich: torfowiska, bagna, nieużytkowane łąki i sady, drobne zbiorniki śródpolne i śródleśne, kępy drzew i krzewów, skarpy, jary i wąwozy, trzcinowiska itp. Do tej pory powierzchnie te traktowane były jako nieużytki rolnicze lub leśne. W Polsce do końca 1997 roku utworzono 4 192 tego typu obiektów, zajmujących łączną powierzchnię 31720 ha. Czołowe miejsce pod tym względem zajmuje województwo kujawsko-pomorskie, na którego obszarze znajduje się
2 045 użytków ekologicznych o łącznej powierzchni 5 116,5 ha, co stanowi 16% pow. użytków ekologicznych w Polsce. Są to głównie śródleśne bagna, torfowiska, łąki, wąwozy, skarpy, trzcinowiska, kępy zadrzewień i oczka wodne. Największe powierzchnie użytki ekologiczne zajmują w gminach: Sępolno Krajeńskie (428,9 ha), Warlubie (322 ha), Cekcyn (317,9 ha), Koronowo (265,2 ha), Więcbork (231,4 ha) i Sosno (218,6 ha). Już pierwsze, wstępne badania tych obiektów wykazały olbrzymie bogactwo i niepodważalną wartość przyrodniczą oraz znaczenie dla obszarów, na których są zlokalizowane. Są to głównie obiekty położone na terenach leśnych, pozostających w zarządzie Lasów Państwowych. Niektóre z nich zajmują znaczne powierzchnie, jak np. kompleks łąk w Nadleśnictwie Woziwoda (130 ha). Istnieje pilna potrzeba utworzenia sieci użytków ekologicznych na terenach rolniczych - szczególnie w południowej, słabo zalesionej części województwa oraz w regionie Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego.
Stanowiska dokumentacyjne
Stanowiskami dokumentacyjnymi przyrody nieożywionej są nie wyodrębniające się na powierzchni lub możliwe do udostępnienia, ważne pod względem naukowym i dydaktycznym miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych oraz fragmenty eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych i podziemnych.
Dotychczas w Polsce utworzono 87 stanowisk dokumentacyjnych na łącznej powierzchni około 713 ha. W województwie kujawsko-pomorskim tą formą ochrony przyrody objęto tylko jeden obiekt - "Białochowo" (na pograniczu gmin Rogóźno i Grudziądz), o pow. 93,52 ha. Celem tego stanowiska dokumentacyjnego jest ochrona unikatowego fragmentu wysoczyzny morenowej ze strefą zboczową Basenu Grudziądzkiego, z licznymi niszami źródliskowymi, wąwozami i pomnikową wychodnią zlepieńca plejstoceńskiego.
W najbliższym czasie należałoby dokonać inwentaryzacji obiektów przyrody nieożywionej, by najcenniejsze z nich objąć taką ochroną prawną. Należą do nich m.in. wyrobiska wapieni w Piechcinie, stanowiska wychodni wapieni ordowickich w dolinie Wisły oraz liczne odsłonięcia struktur geologicznych w wyrobiskach po eksploatacji piasków, żwirów, glin i iłów.
Ochrona gatunkowa ma na celu zabezpieczenie dziko występujących roślin i zwierząt, a
w szczególności gatunków rzadkich lub zagrożonych wyginięciem, oraz zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Ochrona gatunkowa roślin i zwierząt ma charakter międzynarodowy, co wynika z faktu podpisania wielu konwencji, które przyczyniły się do prawno-międzynarodowej ochrony ginących gatunków. Listę gatunków oraz zasady wykonywania ochrony określają rozporządzenia MOŚZNiL: - w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. nr 13, póz. 61 z późniejszą zmianą) oraz w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. nr 41, póz. 214).
Gatunki mogą być objęte ochroną ścisłą lub częściową. Na liście roślin dziko rosnących objętych ochroną całkowitą znajduje się w Polsce 5 gatunków drzew, 20 gatunków krzewów i krzewinek, około 200 gatunków roślin zielnych oraz grzybów i porostów. Na liście roślin podlegających ochronie częściowej znajduje się 18 gatunków roślin leczniczych i przemysłowych, które mogą być pozyskiwane na określonych obszarach i w ustalonych ilościach przez osoby posiadające stosowne zezwolenie wojewódzkiego konserwatora przyrody. Na terenie województwa kujawsko -
pomorskiego ochronie gatunkowej podlega około 200 gatunków roślin i tyleż gatunków zwierząt.
Spośród roślin chronionych występują między innymi: drzewa: jarząb brekinia, jarząb szwedzki (S. intermedia); na siedliskach piaszczystych: mącznica lekarska), kocanki piaskowe, rokitnik zwyczajny); na siedliskach kserotermicznych: miłek wiosenny, zawilec wielkokwiatowy), pluskwica europejska), goryczka krzyżowa), łyszczec wiechowaty), wilżyna ciernista, ostrołódka kosmata), pierwiosnek lekarski), wisienka karłow, wężymord stepowy, ostnica włosowata, ostnica Jana ;ze środowiskiem wodnym związane są gatunki torfowisk, łąk, bagien i wód: chamedafne północna , bagno zwyczajne , rosiczka długolistna , rosiczka pośrednia , rosiczka okrągłolistna), wrzosiec bagienny , skrzyp olbrzymi , poryblin jeziorny , kosaciec syberyjski , lobelia jeziorna), grążel żółty), grążel drobny), grzybień biały), grzybień północny), wierzba borówkolistna), salwinia pływająca),pełnik europejski.
W lasach występują: m. in.: orlik pospolity kopytnik pospolity),marzanka wonna ,dziewięćsił bezłodygowy, konwalia majowa, wawrzynek wilczełyko, kruszyna pospolita, turówka leśna, lilia złotogłów, zimoziół północny, jarząb szwedzki, , jarząb brekinia, brodaczki
Spośród występujących na terenie województwa zwierząt ochronie wymienić należy między innymi następujące gatunki: bóbr europejski , wydra, zając bielak , nietoperze ), kret, jeże, żółw błotny.
Najliczniej jednak reprezentowane są ptaki. Wśród innych grup systematycznych zwierząt wymienić można m.in. zmierzchnicę trupią główkę, pazia królowej, z chrząszczy - koziroga dębosza, jelonka rogacza, z płazów -traszkę grzebieniastą, rzekotkę drzewną.
Wiele występujących na obszarze województwa gatunków chronionych umieszczonych jest w "Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt".
Czynnej ochronie gatunkowej zwierząt służy m.in. działalność Ośrodka Rehabilitacji i Hodowli Ptaków Drapieżnych we Włocławku. Prowadzi się w nim leczenie i rehabilitację ptaków. Są wśród nich gadożery, orły bieliki, rybołowy, sokoły, błotniaki, myszołowy i sowy. Z tego Ośrodka pochodzą sokoły wędrowne, których udaną reintrodukcję prowadzi się na terenie parków krajobrazowych: Gostynińsko-Włocławskiego i Brodnickiego. Czynną ochroną zajmuje się też Ośrodek Opieki nad Zwierzętami w Węgrowie koło Grudziądza.
Rodzaje inwestycji
Antropogeniczne zagrożenia środowiska w województwie kujawsko-pomorskim są zróżnicowane przestrzennie, jednak w największym stopniu dotyczą aglomeracji miejsko-przemysłowych. Powodowane są głównie przez energetykę, gospodarkę komunalną, transport i duże podmioty gospodarcze. Poprawa stanu środowiska stała się możliwa dzięki zmniejszeniu energochłonności, obniżeniu zużycia wody i wprowadzeniu nowoczesnych wysokoefektywnych technologii, ograniczających w bardzo dużym stopniu emisję zanieczyszczeń do środowiska. Niestety, na niezmienionym poziomie pozostają obszarowe zanieczyszczenia pochodzenia rolniczego.
Na terenie województwa realizowane są inwestycje proekologiczne w następujących dziedzinach:
ochrona wód: (budowa komunalnych oczyszczalni ścieków dla miast, gmin i miejscowości wiejskich, modernizacja i rozbudowa istniejących oczyszczalni komunalnych, realizacja przyzagrodowych oczyszczalni ścieków, budowa kanalizacji sanitarnej i deszczowej oraz przepompowni ścieków (sieciowych i zagrodowych); gospodarka wodna: (techniczne zabezpieczenia przeciwpowodziowe (budowa wałów przeciwpowodziowych i utrzymanie pomp, realizacja programu małej retencji /podpiętrzanie jezior w zlewniach rzek, realizacja budowli piętrzących i rozrządu wody/ budowa i modernizacja ujęć wód powierzchniowych i podziemnych,
budowa sieci wodociągowych, budowa małych elektrowni wodnych); ochrona pow. ziemi (budowa zakładów utylizacji odpadów komunalnych dla miast, budowa gminnych i międzygminnych składowisk odpadów komunalnych, rozbudowa i modernizacja składowisk istniejących, rekultywacja składowisk,rekultywacja terenów zdegradowanych); ochrona powietrza (instalowanie wysokosprawnych urządzeń ochronnych, zmiana systemu ogrzewania z węglowego na olejowe, gazowe lub elektryczne, podłączanie obiektów do miejskiej sieci ciepłowniczej i likwidacja lokalnych kotłowni, budowa sieci gazowej ze szczególnym uwzględnieniem obszarów wiejskich), ochrona przyrody: (wykup gruntów położonych na obszarach rezerwatów,
opieka konserwatorska nad pomnikami przyrody, budowa platform bocianich, zalesianie gruntów porolnych i nieużytków, zadrzewianie i zakrzewianie, rewaloryzacja parków wiejskich, inwestycje gminne i miejskie); ochrona wód: (na terenie województwa trwa systematyczna budowa miejskich i gminnych oczyszczalni ścieków. Do największych należą oczyszczalnie w : Bydgoszczy /"Kapuściska"-100 tyś. m3/d, "Fordon"-90 tyś. m3/d/, Toruniu-90 tyś. m3/d, Włocławku-50 tyś. m3/d, Inowrocławiu-33 tyś. m3/d, Grudziądzu-33 tyś. m3/d i Kruszwicy 11,5 tyś. m3/d, problemem pozostaje nadal brak systemów kanalizacyjnych w wielu miastach, wsiach i bazach turystycznych. Przepustowość istniejących oczyszczalni wykorzystywana jest tylko w 50%, przez co nie, osiągają właściwej sprawności oczyszczania); gospodarka wodna: (ramach programu małej retencji w ostatnich kilku latach zrealizowano kilkadziesiąt zadań polegających na odbudowie spiętrzeń wód jezior oraz zastawek na ciekach wodnych).. W latach 2000-2001 podpiętrzono 18 jezior. Wykonano ponadto budowle piętrzące m.in. na Rypienicy, Noteci i Skarlance, realizowano zadania związane z technicznym zabezpieczeniem przeciwpowodziowym, trwa budowa ujęć wód podziemnych oraz rozbudowa i modernizacja ujęć wód powierzchniowych, ochrona pow. ziemi - odpady: (podst. sposobem usuwania odpadów komunalnych jest ich wywożenie i składowanie na wysypiskach, szacunkowa ilość odpadów komunalnych wytwarzanych w województwie wynosi ponad 640 tys. ton rocznie. Składowane są one na 95 wysypiskach miejskich, miejsko-gminnych i gminnych. Z powodu wypełnienia składowiska w Puszczy Miejskiej (gm. Rypin) Związek Gmin Rypińskich przystąpił do budowy nowego obiektu dla gmin: Rypin, Brzuze i Rogowo. Szereg wypełnionych w ponad 95% składowisk wymaga rekultywacji i rozbudowy. Odrębny problem to likwidacja "dzikich" wysypisk, usytuowanych najczęściej w lasach oraz na obrzeżach miast i wsi. Pozytywnym zjawiskiem jest wykorzystywanie metanu z wysypisk. Obecnie energia elektryczna produkowana jest z 5 wysypisk; moc generatorów wynosi 75-520 kW. Głównym miejscem powstawania odpadów przemysłowych są największe miasta województwa. W 2001 roku wytworzono 2 854 tyś. ton odpadów przemysłowych różnych branż. Około 84% odpadów wykorzystuje się gospodarczo, a 16,9% trafia na składowiska przemysłowe. Na terenie województwa znajdowały się 22 mogilniki, w których deponowane były przeterminowane środki ochrony roślin i opakowania po tych środkach oraz pewne ilości chemikaliów. W latach 2000-2001 zlikwidowano mogilniki w Kąkolu (gm. Wielka Nieszawka), Kiełpinie (gm. Tuchola), Pokrzydowie (gm. Zbiczno) i w Stolnie. W likwidacji jest też obiekt w miejscowości Lubania-Lipiny. Czynny mogilnik odpadów niebezpiecznych, zbudowany zgodnie z wymogami ochrony środowiska, zlokalizowany jest w miejscowości Wypaleniska-Żółwin gm. Solec Kujawski. Deponowane w nim są odpady pogalwaniczne, popioły ze spalarni odpadów medycznych i Zakładów Chemicznych "Zachem" w Bydgoszczy. Coraz większego znaczenia w województwie nabiera odzysk surowców wtórnych. W 2001 r ponad 50% składowisk prowadziło odzysk surowców po wstępnej segregacji Ochrona powietrza
Stan czystości powietrza atmosferycznego - mimo znacznej poprawy w ostatnich latach - jest niezadowalający, zwłaszcza w dużych miastach (zanieczyszczenia energetyczne, technologiczne i komunikacyjne). Lokalnie występują przekroczenia dopuszczalnych norm zanieczyszczeń technologicznych w Bydgoszczy, Inowrocławiu, Toruniu i Włocławku. Konieczna jest likwidacja lokalnych źródeł niskiej emisji, wyposażenie małych przedsiębiorstw i instytucji w nowoczesne urządzenia ochronne, wspieranie nowoczesnych technologii oraz rozwiązania zmniejszające uciążliwość ruchu komunikacyjnego.
Główne przedsięwzięcia realizowane w województwie: modernizowanie technologii., instalowanie wysokosprawnych urządzeń do redukcji zanieczyszczeń., likwidacja lokalnych kotłowni na rzecz miejskiej sieci ciepłowniczej. stosowanie w nowych instalacjach gazu lub oleju niskosiarkowego.
W obiektach istniejących zmiana paliwa z węglowego na gazowe, olejowe lub elektryczne.
wdrażanie fluidalnego spalania paliw i niskoemisyjnych palników (redukcja tlenków azotu).
wprowadzanie na stacjach paliw hermetyzacji procesu obrotu paliwami i urządzeń redukujących emisję zanieczyszczeń.
Ochrona przyrody
W 2001 r zalesiono grunty porolne i nieużytki na obszarze 14 starostw (559 ha). Prowadzono rewaloryzację zadrzewień i zakrzewień na obszarze 55 gmin i na terenie 12 instytucji oraz rewaloryzację parków wiejskich w Białochowie, Gronowie, Lubostroniu, Ostromecku i Strzelnie. Bardzo cennym przedsięwzięciem była rekultywacja i zagospodarowania błoni nadwiślańskich jako elementu parku na Bydgoskim Przedmieściu w Toruniu. Projektem znanym w kraju, realizowanym od wielu lat w województwie jest reintrodukcja sokoła wędrownego oraz restytucja ryb łososiowatych i siejowatych.
W 1998 r. Komisja Europejska zaproponowała nową formę pomocy finansowej dla krajów ubiegających się o członkostwo w Unii Europejskiej. Pomoc w ramach Funduszu ISPA ma przyczynić się do lepszego przygotowania krajów stowarzyszonych do członkostwa w UE w dziedzinie gospodarczej infrastruktury, dotyczącej w szczególności ochrony środowiska i transportu.
Budżet ISPA określa się na poziomie 7 miliardów EURO w okresie od 2000 do 2006 roku.
Szacuje się, że Polska będzie mogła korzystać ze środków ISPA w wysokości około 250 milionów EURO rocznie, z przeznaczeniem na sektor ochrony środowiska i transportu w równej wielkości. Wkład finansowy wspólnoty w ramach Programu ISPA może stanowić do 75% wartości projektu. Wydatkowanie środków Funduszu ISPA odbywać się będzie na podstawie Memorandum Finansowego, przygotowanego przez Komisję Europejską i Kraj Beneficjenta. Zasady funkcjonowania Funduszu ISPA reguluje Rozporządzenie Rady (EC) z czerwca 1999 roku w sprawie utworzenia Preakcesyjnego Instrumentu Polityki Strukturalnej.
W województwie kujawsko-pomorskim realizowane są w ramach programu ISPA dwa duże projekty ekologiczne w Bydgoszczy i Toruniu.
Program Rozwoju Usług Wodociągowo-Kanaiizacyjnych w Bydgoszczy. Program składa się z dwóch tematów:
• uporządkowanie gospodarki ściekowej w Bydgoszczy w zakresie rozbudowy i modernizacji układu sieci kanalizacyjnej
• modernizacja systemu zaopatrzenia w wodę miasta Bydgoszczy.
Zakres programu usług kanalizacyjnych obejmuje: likwidację odpływu ścieków sanitarnych, rozbudowę centralnej przepompowni przy ul. Jagiellońskiej, Żabiej, Sułkowskiego Witebskiej,
budowę nowych sieci kanalizacyjnych w strefie ochronnej ujęcia wody.
W zakres programu usług wodociągowych wchodzą:Stacja Uzdatniania Wód Podziemnych "Las Gdański"; włączenie do eksploatacji 4 studni kredowych, *modernizacja pompowni III stopnia, stacja Uzdatniania Wód Powierzch. "Czyżkówko"; budowa ujęcia infiltracyjnego opartego na sztucznej infiltracji na stawach; modernizacja stacji uzdatniania oraz realizacja gospodarki
osadowej z wykorzystaniem istniejących obiektów (między innymi):
* Laboratorium Wody (nowoczesne wyposażenie do pomiarów określonych w Dyrektywach 80/777/EEC, 80/778/EEC)
* poprawa ciśnienia wody w II strefie ciśnienia, tj. modernizacja pompowni "Filarecka", nowa magistrala wodociągowa
* renowacja magistrali wodnych.
Koszt realizacji programu określono na 66 min EURO, tj. około 250 min zł. Realizacja projektu pozwoli na pełne uporządkowanie gospodarki ściekowej w mieście. Rozbudowana zostanie sieć kanalizacyjna, odcięte zostaną wyloty ściekowe do rzeki Brdy, ścieki zostaną skierowane do wybudowanych wcześniej nowych oczyszczalni ("Fordon" - 2000 r. "Kapuściska" - 2001 r.).
Spowoduje to poprawę jakości wód Brdy i Wisły oraz przyczyni się do ochrony wód Bałtyku i pozwoli na uporządkowanie gospodarki ściekowej w gminach ościennych (Osielsko, Dobrcz i Solec Kujawski). Po zrealizowaniu programu Bydgoszcz osiągnie standardy europejskie określone w aktach prawnych UE , a miasto zostanie skreślone z listy gorących punktów Konwencji Helsińskiej.
Modernizacja i Rozbudowa Gospodarki Wodno-Ściekowej na terenie Torunia
Przedsięwzięcie składa się z dwóch podprojektów. Jeden z nich związany jest ze sferą gospodarki wodnej (około 16% kosztów całkowitych), a drugi z gospodarką ściekową (84% kosztów). Szacunkowe koszty realizacji (do 2006 r.) wszystkich zadań inwestycyjnych objętych wnioskiem wynoszą około 80 min euro, czyli około 300 min zł. W zakresie gospodarki wodnej przedmiotem są tu przedsięwzięcia (między innymi): modernizacja stacji uzdatniania wody "Drwęca - Jedwabne" w Lubiczu k/Torunia, gdzie przewiduje się zastosowanie technologii, w skład której wchodzi:
(ozonowanie wstępne, koagulacja, sedymentacja z systemem ciągłego usuwania osadów z osadników pokoagulacyjnych, filtracja na filtrach antracytowo-piaskowych, ozonowanie pośrednie, filtracja na filtrach z węglem aktywnym
Przewiduje się wymianę około 17 km istniejącej, wyeksploatowanej sieci wodociągowej, wykonanej z rur azbestowo-cementowych na przewody żeliwne z wykładziną cementową, łączonych na uszczelki gumowe.
W zakres gospodarki ściekowej wchodzą zadania, które dotyczą budowy około 225 km systemów kanalizacji sanitarnej i deszczowej, głównie dla osiedli mieszkaniowych leżących na peryferiach miasta. Przewiduje się ponadto budowę 13 przepompowni ścieków. Kontraktem objęte są następujące zadania:budowa głównych kolektorów dla północnego Torunia, budowa przerzutu ścieków przez Wisłę, budowa systemu ściekowego dla osiedli , budowa głównych kolektorów dla Torunia południowego i systemu ściekowego podłączeniem
Realizacja projektu związana z rozbudową kanalizacji ściekowej pozwoli na zwiększenie ilości ścieków kierowanych na oczyszczalnię miejską z obecnych około 55 tyś. m3/d do ponad 75 tyś. m3/d. Uzyskane też zostaną parametry oczyszczania ścieków przed zrzutem do Wisły zgodne z unijnymi dyrektywami.