ROZRÓD ŚWIN

W chowie świń prawidłowa organizacja rozrodu warunkuje efekty dalszych etapów cyklu produkcyjnego. Zaburzenia w rozrodzie są bardzo często reakcją organizmu na niekorzystne warunki środowiska. Jest to wiec wskaźnik samopoczucia zwierząt, ich zdrowia i pozytywnej lub negatywne reakcji na stworzone im przez człowieka warunki chowu

Dojrzałość płciowa i rozpłodowa (rozrodcza)

W rozrodzie świń rozróżnia się dojrzałość płciową i rozpłodową (rozrodczą). Pierwsza oznacza czas podjęcia przez organizm funkcji rozrodczych tzn. rozpoczęcie produkcji komórek rozrodczych zdolnych do dalszej reprodukcji. Drugą - czas uznany przez człowieka za optymalny do włączenia młodych zwierząt do tzw. stada podstawowego. Jest on uwarunkowany wiekiem i stopniem rozwoju zwierzęcia, wyrażającym się jego masą ciała.

Wykorzystywanie młodych loch i knurków do rozrodu nie powinno się odbić ujemnie na ich wzroście i rozwoju, dojrzałość płciową i rozrodczą świnie osiągają bowiem znacznie wcześniej niż somatyczna. Aby wiec uzyskać pożądane wyniki użytkowania rozrodczego, powinno ono przebiegać harmo­nijnie wraz ze wzrostem i rozwojem organizmu lochy lub knura.

Loszki osiągają dojrzałość płciowa miedzy 5. a 7. miesiącem życia jakkolwiek niektóre, nie zawsze regularne objawy rui mogą pojawiać się jeszcze wcześniej, Za średni wiek- uzyskania dojrzałości płciowej przyjmuje

się na ogół 200 do 250 dni, chociaż indywidualne wahania mogą być bardzo znaczne Na podstawie wielu badań stwierdzono, iż granice zmienności wynoszą 135-350 dni i według niektórych autorów w znacznej mierze mogą zależeć od pierwszego kontaktu z knurem.

Bardzo wczesne niekiedy występowanie objawów rui nie zawsze idzie jednak u loszek w parze z popędem płciowym, wyrażającym się tolerancji i chęcią przyjęcia kiura Objawy te me są więc jeszcze zharmonizowane z przebiegiem pełnowartościowej owulacji w jajnikach oraz dostatecznym rozwojem układu rozrodczego lochy. Zostało to potwierdzone zarówno sekcyjnie, jak i w nielicznych próbach wczesnego użycia do rozrodu niedojrzałych płciowo loszek po stymulacji odpowie­dnimi hormonami. Dalsze cy­kliczne występowanie rui jest już zazwyczaj potwierdzone chęcią przyjęcia knura, mani­festującą się wspomnianym już odruchem tolerancji. Zaleca się, aby nie dopuszczać do po krycia loszek w czasie pierwszego zauważonego cyklu rujowego, lecz dopiero w czasie drugiego gdyż dojrzałość płciowa i liczba owulowanych komórek jajowych są związane ze stopniem ogólnego rozwoju zwierzęcia wiek, w jakim występuje dojrzałość, zależy zarówno od właściwości dziedzicznych (rasy, typu użytkowego), jak i czynników środowiskowych.

Mieszańce na ogół dojrze­wają płciowo wcześniej niż zwierzęta czysto rasowe Opóźnione występowanie dojrzałości płciowej zaobserwowa­no u loszek pochodzących z ko­jarzeń krewniaczych oraz ży­wionych z niedoborem białka i witamin. U loszek utrzymywa­nych bez ruchu dojrzewanie płciowe zazwyczaj jest także opóźnione, a objawy rui słabsze. Mogą one nawet zanikać spora­dycznie lub, co gorsza, trwale. Przyczyna tego

być nadmierna aktywność nad nerczy które u loszek utrzymywanych na uwięzi są większe niż u korzystających z ruchu. U loszek utrzymywanych bez ruchu obserwuje się niekiedy niedorozwój układu rozrodczego. W reakcjach ich zaczęły się ponad to wyraźne różnice rasowe Liczebność grup trzymanych w jednym kojcu i pomieszczeniu może wpły­wać również na dojrzewanie

Płciowe loszek. Grupa loszek utrzymywanych w 1 kojcu nie powinna przekraczać 1-6 sztuk

Wcześniej dojrzewają loszki pochodzące z miotów jesiennych, wykazywa­ne jednak korelacje nie zawsze okazywały się istotne.

U knurków dojrzałość płciowa występuje nieco wcześniej niż u loszek, bo już w wieku 5-6 miesięcy a u niektórych osobników nawet ok.4 miesięcy Objawia się ona występowaniem popędu płciowego, zdolnością do^ kopulacji i produkowania nasienia oraz rozwojem wtórnych cech i odruchów płciowych Do rozrodu zaczyna się używać knurka w wieku ok. 8 mca początkowo W sposób ograniczony w pełni zaś od ok. 12 mca życia

Możliwości rozrodcze świń są ogromne w nasieniu knura w 1 mm³ koncentracja plemników wynosi 10⁹. W jajnikach loszek w chwili ich przyjścia na świat znajduję się ok. 100 tys. tzw. Pierwotnych komórek jajowych, z których w okresie użytkowania dojrzewa nie więcej niż 200-400. Pierwotne pęcherzyki jajnikowe w życiu pozapłodowym podlegają jedynie procesom wzrostu i rozwoju . Liczba owulowanych w czasie jednej rui komórek jajowych wzrasta z wiekiem. Przy pierwszej rui jest ich zwykle ok. 14, przy dalszych 16 i więcej.

Według Bielańskiego (1977) w czasie jednego cyklu liczba owulujących komórek może się wahać od 10 do 25 sztuk (średnio 16.4). Liczba ciałek żółtych w jajniku jest zbliżona (często większa) do liczby płodów w rogu macicy

Jak już wspomniano, przy określaniu dojrzałości rozrod­czej loszek bierze się pod uwa­gę zarówno ich wiek, jak i masę ciała, ponieważ odpowiednie skorelowanie tych cech jest wskaźnikiem prawidłowego rozwoju. Zależnie od typu użyt­kowego, do rozrodu dopuszcza się loszki w wieku 7-10 mies., o masie ciała od 90 do 130 kg knurki zaczyna się użytkować w rozrodzie najpierw sporadycznie w wieku 6-8 miesięcy. a w pełni dopiero w 8.-12. mie­siącu życia i przy 120-130 kg masy ciała (rasy Kolorowe ok. 1 miesiąca wcześniej). Zarówno zbyt wczesne, jak i zbyt późne dopu­szczenie do rozrodu jest niepo­żądane, a często nawet niemoż­liwe ze względów fizjologicz­nych. Każdy organizm przechodzi bowiem przez optymalne stadium przygotowania do podjęcia funkcji roz­rodczych. U świń szybki wzrost łączy się ze skłonnością do odkładania z wiekiem coraz większych ilości tłuszczu. Zbyt wczesne pokrycie loszek przy niedostatecznych rezerwach energetycznych, wyrażających się grubością słoni­ny, powoduje ich zbytnie i przedwczesne wyczerpanie Zbyt późne dopuszczenie do rozrodu może spowodować nadmierne otłu­szczenie zwierzęcia i jego narządów wewnętrznych, a nawet degenera­cję tłuszczową narządów rozrodczych, jakichkolwiek nie zostało dostatecznie wyjaśnione, czy powoduje to niepłodność loszek, czy też przeciw­nie - bezpłodność jest przyczyna silniejszego otłuszczenia zwierząt o zaburzonym wydzielaniu wewnętrznym. Niebezpieczeństwo nadmiernego otłuszczenia występuje zwłaszcza przy nie zbilansowanym żywieniu i ograniczeniu swobody poruszania się.

Zbyt późne pierwsze zapłodnienie może być przyczyną zbyt dużej masy ciała lochy przy pierwszym pokryciu i porodzie. Takie pierwiastki są często ociężałe i nieostrożne, co przy braku doświadczenia macierzyńskie­go może powodować przygniecenia prosiąt

Optymalny czas rozpoczęcia rozrodu ma też znaczenie gospodarcze ze względu na koszt produkcji zwierząt hodowlanych. Pożądane jest więc by za swe utrzymanie zaczęły możliwie szybko „płacić" reprodukcją, a także, by w całym okresie użytkowania uzyskać od nich możliwie dużą liczbę war­tościowego, żywotnego potomstwa.

Cykl płciowy

Świnie należą do zwierząt policyklicznych. Oznacza to, że cykl płciowy (rujowy występuje u loch w czasie całego roku, mniej więcej w regularnych odstępach, aż do chwili zapłodnienia Podczas ciąży i laktacji cykl rujowy zazwyczaj nie występuje, jakkolwiek zdarzają sie indywidualne od tej reguły.

Cykl rujowy występuje jedynie u loch, knury zachowują popęd płciowy przez cały czas. Zależy on wyłącznie (poza przypadkami patologicznymi) od przebiegu i objawów rui u loch.

Zewnętrznym objawem zmian zachodzących w jajnikach jest u loch pojawiająca sie średnio co 21 dni, z odchyleniami 18-24 dni Zaburzenia w cyklu płciowym zdarzają się m.in. w okresie wysokich temperatur w let­nich miesiącach roku.

Cykl płciowy dzieli się na kilka okresów z charakterystycz­nymi, zachodzącymi w jajnikach zmianami w rozwoju komórek rozrodczych

W uproszczeniu, w fazie pęcherzykowej następuje wzrost stężenia estroge­nów, które pobudzają na początku rui osiągnięcie szczytowego poziomu LH, owulacja następuje po 36—40 godzinach od tego momentu, Po owulacji wzrasta stopniowo stężenie progesteronu ( do 10 dni), po 16 dniach obniża się i cykl się powtarza, a ciałka żółte ulegają regresji (gdy nie nastąpiło zapłodnienie).

W jajnikach świni utrzymuje się względnie stała liczba pęcherzyków o średnicy 1-6 mm, które (i znajdujące się w nich oocyty) w czasie owulacji są w różnym stopniu dojrzałości. Owulacja występująca średnio 35-55 h od pierwszych objawów rui, trwa krótko (ok. 1-3.5 h). W tym czasie uwalnia się 10-25 (.Średnio ok. 16) komórek jajowych, mniej więcej równomiernie z obydwu jajników (lewy z przewagą o l-5%). Uwolnione Komórki wpadają do lejka jajowodu (czasem mogą się dostać do jamy otrzewnej przesuwają się w jajowodzie, gromadząc się 1 tworząc korek

W czasie ok. 40 mm docierają do miejsca jajowodu, w którym ewentualnie na­stąpi zapłodnienie. Jeżeli do niego nie dojdzie, ko­mórki jajowe obumierają po kilku godzinach. Zarów­no komórki jajowe, jak i plemniki są przesuwane dzięki skurczom perystaltycznym jajowodu. Ejakulat jednego knura zawiera _10_do 100 x 10⁹ plemników Przy kryciu naturalnym cała jego porcja zostaje umieszczona w macicy lo­chy. Pierwsze plemniki mogą się znaleźć w jajo­wodach już po kilku mi­nutach, ale dostateczna ich liczba, wystarczająca do zapłodnienia. dociera po 0.5-2.0 h po pokryciu. W miejscu przewężenia jajowodu (cieśń) w stanie spoczynku przebywają ok. 36 h i dopiero potem się uaktywniają Aby wiec krycie czy inseminacja dały maksymalną liczbę zapłodnionych komórek jajowych, trzeba je przeprowadzić w optymal­nym do tego celu czasie. Najlepsze wyniki uzyskuje się, gdy wprowa­dzenie nasienia knura nastąpi ok. 12 h przed owulacja Jeżeli nastąpi to kilka godzin po niej, do zapłodnienia może w ogóle nie dojść. W ok. 95% przypadków do komórki jajowej wnika i zapładnia ją tylko 1 plemnik.

jak wspomniano wyżej, owulacja przebiega u świń w każdym cy­klu w obu jajnikach W lewym dojrzewa nieco więcej, bo 51-55% owulujących komórek. Zmiany zachodzą też w pozostałych narządach lochy. Jajowo­dy i macica przygotowują się do zapłodnienia i implantacji (zagnieżdżenia) zapłodnionych komórek jajowych. Dzieje się to przy współudziale hormonów wydzielanych przez ciałka żółte powstałe w miejscu pękniętych pęcherzyków jajnikowych (pęcherzyki Graafa)

W czasie rui występują również zmiany zewnętrznych narządów płcio­wych (obrzmienie i zaczerwienienie sromu, wypływ śluzu, czasem z niewiel­ką domieszką krwi, lekkie nabrzmienie wymienia). Zmienia się także zacho­wanie samicy. Na początku rui jest ona niespokojna, traci apetyt. Wzmożo­ny popęd płciowy objawia się obskakiwaniem innych loch, które także obskakują kolejne znajdujące się w okresie rui. Lochy w stadium rui czyli lochy

„grzejące się", wydają charakterystyczny głos, stąd nazwa „hukanie się" Objawy te początkowo nie łączą się u loch z chęcią do kopulacji. Reagują one na obecność knura, ale nie dopuszczają jeszcze do pokrycia Najwłaściwszym do tego czasem jest wystąpienie tzw. odruchu tolerancji locha „twardo" stoi . Odruch ten występuje u różnych loch w czasie od 12 do 55 h od pierwszych objawów rui

Jeżeli zapłodnienie nie nastąpi, w jajnikach zachodzą zmiany wsteczne i aktywność płciowa loch zanika. Wraz z ponownym wzrostem pęcherzyków jajnikowych zaczyna się kolejny cykl.

Ruja nie zawsze jest manifestowana wszystkimi wyraźnymi objawami. Często, zwłaszcza przy chowie alkierzowym, przebiega w sposób spokojniej­szy lub utajony jako cicha ruja , trudna do zauważenia przez obsługę. Lochy przeznaczone do krycia dobrze jest więc trzymać w pomieszczeniu, gdzie jest umieszczony kojec dla knura lub do wykrywania grzejących się loch użyć tzw. knura próbnika. Może to być samiec mniej wartościowy, nie używany do rozpłodu, który przepędzany przez pomieszczenia dla loch, pomaga w wykryciu tych, które znajdują się w stadium rui.

Zarówno u pierwiastek, jak i wieloródek może występować przedłużający się brak rui. Może to być spowodowane wyczerpaniem po poprzedniej laktacji.

W normalnych warunkach przy prawidłowym żywieniu i pielęgnacji, brak rui jest najczęściej spowodowany zaburzeniami w wydzielaniu wewnę­trznym. Podejmuje się wtedy działania (podanie odpowiednich preparatów) w celu pobudzenie owulacji i wystąpienia objawów rui. Zabiegi te przeprowa­dza lekarz. Zabiegi zootechniczne, które mogą działać pobudzająco omówiono poniżej.

Stwierdzono np., że niektóre czynniki stresowe wyzwalają wystąpienie rui i możliwość zapłodnienia. U loch karmiących są to odłączenie prosiąt i jednoczesne obniżenie intensywności żywienia. U loch utrzymywanych w czasie laktacji w odpowiedniej kondycji wywołuje to ruję już w kilka dni (2-5) po odłączeniu miotu.

Przy braku rui spowodowanym utrzymywaniem loch i loszek w chlew­niach bez okólników, pobudzająco może podziałać tzw. stres świetlny, połą­czony z umożliwieniem zwierzętom ruchu na świeżym powietrzu i zmianą paszy (stres pokarmowy). Podawanie marchwi, zielonek itp. uzu­pełni przy tym ewentualne braki witaminowe. Stymulująco działa również obecność knura w sąsiednim kojcu lub okólniku.

Znane jest także zjawisko tzw. rui po transportowej, pojawiającej sie masowo u młodych, przewożonych loszek. Wykorzystywane jest to często w dużych fermach do szybkiego (w jednym terminie) krycia czy unasieniania grupy młodych loch. W żargonie fermowym nazywa się to „kryciem z marszu". Brak naukowego potwierdzenia, na ile zabiegi takie są skuteczne. Pracownicy ferm twierdzą, że dają one wyniki pozytywne.

od dawna prowadzi się próby związane z opracowaniem obiektywnych metod pomocnych w ustaleniu optymalnego czasu krycia lub inseminacji. Rozmazy pochwowe (ze śluzu pobranego z pochwy) nie dają tak wyraźnego obrazu jak u bydła (krystalizacja w kształcie „liści paproci"). Lepsze wyniki daje pomiar oporności (przewodności) śluzu pochwowego loch. W okresie owulacji opór elektryczny się obniża. Bezpośrednią przyczyną wahań są

zmiany odczynu w pochwie w czasie rui (podczas rui pH 6.7, a w okresie międzyrujowym 7.0). Oferowane obecnie aparaty elektroniczne można rów­nież wykorzystywać do oznaczania terminu zbliżającego się porodu. Badania wykazują wysoką (80-90%) zgodność wyników pomiarów z faktycznym sta­nem fizjologicznym loch.

Krycie lub inseminacja.

Zewnętrzne objawy rui (obrzęk warg sromowych, zaczerwienienie błony śluzowej pochwy, obskakiwanie) utrzymują się przez 4-5 dni, natomiast chęć do przyjęcia knura występuje tylko 12-36 h Zapłodnienie lochy po wprowadzeniu nasienia do jej narządów rodnych może nastąpić tylko wtedy, gdy zostaną spełnione warunki wynikają­ce z ograniczonego okresu żywotności męskich i żeńskich komórek rozrodczych.

Możliwość spotkania się komórki jajowej z plemnikiem zależy od liczby plemników wprowadzonych do dróg rodnych samicy, od właściwości samego nasienia, a szczególnie od ruchliwości i żywotności plemników w drogach rodnych samicy. Dlatego, aby szansa zapłodnienia była wysoka, w jajo­wodzie musi się znaleźć dostateczna liczba plemników.

Użytkowanie knur

Rola knura w rozrodzie jest często niedoceniana a niepowodzeniami '„obarcza" się zwykle lochy. Tymczasem ok. 70% przypadków powtarzania rui u loch ma podłoże w zaburzeniach rozrodczych knura, których przyczyny mogą być bardzo zróżnicowane Liczba loch przypadająca na jednego knura zależy od jego wieku i sposo­bu użytkowania, a także modelu pracy hodowlanej i sposobu prowadzenia rozrodu.

Rozróżnia się krycie „z ręki, tzn. krycie pod nadzorem człowieka, lub pobieranie nasienia (zwykle za pomocą tzw, fantomu) w celu późniejszego inseminowania loch. to ostatnie występuje najczęściej w stacjach unasien­niania loch (SUL), gdzie nasienie jest badane, rozrzedzane i dzielone na porcje. ~"

Zanika już tzw. Krycie haremowe tj. trzymanie knura wraz z grupą loch (w jednym kojcu czy okólniku) i dopuszczanie do swobodnego wyboru przez niego grzejących się loch. Poza jedną niewątpliwą zaletą tej metody, tj. wyboru przez same zwierzęta najodpowiedniejszego czasu krycia, miała ona wiele wad. Przede wszystkim brak nadzoru uniemożliwiał ustalenie ojcostwa określonego knura. Ponadto brak było danych dotyczących dat po­krycia poszczególnych loch, co uniemożliwiało ustalenie daty porodu. Trudne też było brakowanie loch jałowiejących. Stosowanie tej metody uniemożliwia­ło więc prawidłową organizację pracy w chlewni loch.

Przy kryciu „z ręki" planuje sie pokrycia i oproszenia sezonowe lub równomiernie rozłożone w ciągu całego roku. Na jednego knura można przewidzieć me więcej niż 20-30 macior (_w hodowli zarodowej liczba ta jest często jeszcze mniejsza). Przy systemie równomiernego rozłożenia oproszeń w ciągu roku liczba loch może być większa i dochodzić do 40-60 sztuk. Największa liczbę, dochodząca do 800 loch na 1 rozpłodnika przewiduje się przy- stosowaniu inseminacji która w Polsce w ostatnich latach systematycznie wzrasta,

W zależności od wieku, knur powinien być używany do krycia lup pożerania nasienia nie częściej niż 1-2 (knury młode) do 3 razy w tygodniu. Intensywniejsze eksploatowanie, jakkolwiek możliwe u silnych, pobudliwych samców, prowadzi do pogarszania się jakości nasienia. Wzrasta w nim liczba plemników niedoj­rzałych i form patologicznych.

Przy zbyt częstym użytkowa­niu knura lub nieprawidłowych warunkach utrzymania (brak ruchu, zapasienie, osłabienie koń­czyn, zwłaszcza tylnych. Sytuacje stresogenne i in.) może się obniżać także jego popęd płciowy, aż do zupełnego zaniku. Objawia się to niechęcią do krycia czy skoków na fantom.

Chociaż dojrzałość płciowa u knurków występuje już w wieku 5-6 mieś., nasienie ich jest początkowo niepełnowartościowe. Wzrost jakości nasienia obserwuje sie miedzy 6.-7. miesiącem życia.

Knurki powinny być utrzymywane w kojcach indywidualnych, gdyż przy grupowym utrzymywaniu, pozbawione możliwości swobodnego ruchu młode pobudliwe samce zaczynają się nawzajem obskakiwać, co może prowadzić do utrwalenia nienormalnych odruchów

Krycie

Prawidłowe krycie wymaga spełnienia warunków fizjologicznych, środo­wiskowych i organizacyjnych.

warunki fizjologiczne, dotyczące głównie lochy, zostały omówione powy­żej zarówno knur jak i locha muszą być zdrowe i mieć prawidłową kondycję hodowlaną. Knur powinien być wielkością (masą ciała) dostosowany do lochy. Pożądane jest jednak, aby młode knury kryły początkowo starsze doświadczone lochy, które zachowują się spokojniej podczas aktu płciowego. Podobnie krycia mlodychloszek powinien dokonać starszy doświadczony knur Na zachowanie lochy wływa charakterystyczny zapach wydzielany przez knura (tzw. feromony).

Aktywność płciowa zdrowego knura zależy głównie od pobudzenia płcio­wego (rui) lochy Nie bez wpływu są również warunki, w jakich odbywa się krycie. Zasada powinno być doprowadzenie lochy do knura, do starannie przygotowanego pomieszczenia, do którego knur powinien być przyzwyczajony i czuć się w nim pewnie ._Podłoga nie może być śliska W czasie krycia konieczny jest spokój, aby dodatkowe bodźce nie rozpraszały uwagi zwierząt. Obecny powinien być człowiek, do którego samiec jest przyzwyczajony i ma do niego zaufanie. W razie potrzeby pomoże on przy akcie kopulacji (np. wprowadzenie prącia knura do pochwy). Obecność większej liczby osób, lub też urządzeń pomocniczych, może być potrzebna jedynie przy dużej dysproporcji w wielkości lochy i knura, np. podtrzymanie samca przez ludzi workiem położonym na grzbiecie lochy lub krycie na odpowiednio przygotowanym stanowisku Jeżeli większa jest locha, można ją usta­wić niżej niż knura, co ułatwi mu wspięcie i doko­nanie kopulacji. Kopulacja jest poprzedzona wstępnym obwąchiwaniem się zwierząt, potrącaniem ryjem itp. Sam akt jest u świń stosunkowo długi (trwa5-10 min). W czasie jego trwania wydzielane są trzy frakcje nasienia (przednia sienna, nasienna, ponasięnna). Niepełne wydzie­lanie ejakulatu obniża skuteczność krycia, dlate­go ważne jest zachowanie spokoju przez lochę i ludzi dozorujących krycie. Wy­trysk nasienia (ejakulacja) następuje przy charakte­rystycznym skurczu mię­śni zadu i krocza, po czym knur się uspokaja.

Nasienie jest wprowadzane bezpośrednio doszyj ki macicy Jego wypływowi zapobiega utworzony przy ujściu szyjki czop śluzowy. Nie należy pozwalać na ponowne, po pierw­szym akcie, krycie lochy, chociaż niektóre knury mają na to ochotę. W praktyce stosuje się tzw podwójne krycie 12 h po pierwszym które ma miejsce w 24 h od zauważenia objawów Zwiększa to prawdopodo­bieństwo trafienia na najlepszy do zapłodnienia czas i uzyskania możliwie najwyższej płodności lochy. Badania wykazały, że przy optymalnym terminie krycia (24 h po pierwszych objawach rui) powtórzenie nie zwiększało płodno­ści Ponieważ jednak z różnych względów czas ten nie zawsze jest najwłaściwszy, w praktyce zaleca się podwójne krycie. Jeżeli więc po raz pierwszy locha została pokryta rano ponownie trzeba ją doprowadzić wieczorem Potrójne krycie, zalecane przez niektórych autorów, nie powinno być stosowane, ponieważ nadmiernie eksploatuje knu­ra, a na ogół nie ma wpływu na zwiększenie płodności.

Niektóre źródła podają, że akt kopulacji działa stymulująco na owulację. Nie zostało to jednak w sposób ostateczny wyjaśnione, a opinie badaczy na ten temat są rozbieżne.

Podobnie nie do końca jest wyjaśniony wpływ dwukrotnego krycia lochy dwoma knurami różnych ras, lub też inseminacji nasieniem mieszanym. W tym przypadku przeważa jednak opinia o pozytywnym efekcie stosowania tej metody na płodność loch Obyć może zwiększa się żywotność zapłodnionych komórek).

Warto pamiętać, że wysokie temperatury wpływają negatywnie nie tylko na lochy. Obniżają one również potencję i chęć krycia knura i mają negatyw­ny wpływ na jakość wytwarzanego nasienia. W czasie upałów krycie należy przeprowadzać wcześnie rano lub wieczorem i chronić knura przed zbytnim przegrzaniem.

INSEMINACJA

Inseminacja (tzw. sztuczne unasiennianie) jest to zapłodnienie lochy na­sieniem pobranym od knura i wprowadzeniem do jej dróg rodnych Nasienie po pobraniu zostaje zbadane, rozcieńczone i pipetą wprowadzone do szyjki macicznej lochy. W celu uzyskania nasienia najczęściej stosowana jest metoda manualna,

Inseminacja w użytkowaniu świń nie jest tak powszechnym zabiegiem jak np. u bydła, i jak byłoby to wskazane. W Polsce jej stosowanie obejmuje już okres 27 lat. W 1996 r. unasiennianie przeprowadziło 41 stacji unasien­niania loch (SUL), które utrzymywały na terenie całego kraju 1575 knurów, w tym 284 rasy wbp, 580-pbz, 40-duroc, 86-hampshire, 3-belgijskiej zwisłouchej, 116-1.990 i 274-mieszańce. W kilku stacjach nie utrzymuje się knurów przeznaczanych do pobierania nasienia, chociaż i na ich terenie pewna liczba loch jest unasieniona. Jedna stacja unasiennia. średnio ok. 12.1 tys. Loch (jakkolwiek liczba ta nie jest jednakowa we wszystkich stacjach), tj. ok. 3.0 tys. więcej niż w 1992 r. co świadczy o wzroście popularności inseminacji. Od 1 knura otrzymuje się średnio 6-7 ejakulatów na miesiąc, czyli ok. 60 w roku (przy znacznie większych możliwościach). Z każdego ejakulatu uzyskuje się ok. 18 porcji nasienia (od 28 do 15.5). Nasienie jest wykorzystywane tylko w ok. 60%, m.in. w związku z małym rozpowszechnie­niem konserwacji w niskich temperaturach, co powoduje, że musi być ono wymieniane co 48-72 h. Te i inne względy organizacyjne powodują, iż mimo poprawy wyników (tab. 12.6) zasięg inseminacji w Polsce jest znacznie mniejszy niż w krajach zachodnich, w których udział loch inseminowanych w ogólnej ich liczbie jest znacznie większy, np. w Niemczech 44%, Szwecji i Finlandii po 50% (dane CSHZ - 1996 r.). Jest to jednym z czynników wpływających na szybki postęp hodowlany i poprawę pogłowia masowego.

Do zalet inseminacji można m. in. zaliczyć:

- znacznie ekonomiczniejsze niż przy kryciu naturalnym wykorzystywa­nie ejakulatów, co pozwala na zmniejszenie liczby utrzymywanych — knurów, a więc obniżenie ogólnych kosztów ich utrzymania;

-możliwość wykorzystania nasienia rozpłodników najlepszych (nawet zagranicznych), i tym samym przyspieszenie i ułatwienie postępu hodowlanego oraz szybką poprawę mięsności pogłowia masowego;

- możliwość wykorzystania różnych ras i linii (różne kombinacje przy krzyżowaniu), bez kosztów zakupu i utrzymania knurów; \y skuteczność zapłodnienia dzięki używaniu do unasienniania wyłącznie sprawdzonego nasienia;

- eliminację chorób przenoszonych przy akcie kopulacji;

- ułatwienie pracy hodowcom loch, zwłaszcza w gospodarstwach indywidualnych, nie utrzymujących własnych knurów.

Do wad można zaliczyć ciągle jeszcze nie rozwiązany problem długo­trwałego przechowywania nasienia knurów. Również nie do końca poznane jeszcze psychiczne reakcje zwierząt Stwierdzono na przykład, że przemieszczanie sie; plemników w drogach rodnych lochy jest spowodowane nie tylko ich własnym ruchem postępowym, lecz także w znacznym stopniu skurczami macicy. Silne pobudzenie płciowe lochy powoduje wzmożone wydzielanie oksytocyny, w wyniku czego nasilają się skurcze mięśni gładkich macicy. Skurcze te są często słabsze przy sztucznym unasiennianiu niż przy kryciu naturalnym, co może mieć wpływ na skuteczność zapłodnienia. Są próby używania specjalnych preparatów (głównie oksytocyny), powodujących szyb­sze i liczniejsze przemieszczanie się plemników z macicy do jej rogów i dalej do jajowodów. Miesza sieje zwykle z nasieniem tuż przed zabiegiem. Według niektórych autorów można lochy podzielić na 3 grupy:

• o silnej kurczliwości macicy, która jednorazowo wsysa cała porcję nasienia;

• o średniej kurczliwości, nasienie zostaje wessane podczas kilku kolej­nych skurczów macicy;

• o słabej kurczliwości, z niezupełnym, długim i z przerwami przyjmowanym nasieniem.

Różnice między tymi grupami znalazły wyraz zarówno w procencie za­płodnień, jak i płodności, okazało się bowiem, że cecha ta (kurczliwość) ma niewątpliwy związek z wyciekaniem (cofaniem się) nasienia.

Knury, których ejakulaty mają być używane do unasienniania, muszą być przyuczane do skakania na fantom. Najłatwiej przyuczyć do tego młode samce, które jeszcze nie kryły w sposób naturalny, a więc ok. 7. miesiąca życia. Wysoka wartość nasienia utrzymuje się u knurów do późnego wieku. Wybrakowywane bywają one najczęściej z innych powodów: rotacja związana z planem kojarzeń , schorzenia nóg i inne.

Pobieranie nasienia, poprzedzone krótkim, ok. 10-minutowym okresem pobudzenia płciowego knura, trwa ok. 12 min, w tym sama ejakulacja 4—5 minut. Podobnie jak przy kryciu naturalnym, nie należy dopuszczać do ponownego skoku i oddawania nasienia. Nie wszystkie knury jednakowo, łatwo dają się przyuczyć do skoku na fantom.

!Charakterystyczne cechy nasienia knura

Objętość ejakulatu u knura, w porównaniu z innymi gatunkami zwie­rząt; jest bardzo duża. Autorzy podają różne dane, co świadczy o znacznej zmienności indywidualnej tej cechy. Rozpiętość waha się od ok. 140 do 600ml, a niekiedy bywa nawet większa. Przyjmuje się, że średnia objętość ejakulatu wynosi 200-250 ml i zwiększa się wraz z wiekiem knura Zróżnicowanie tej cechy zależy także od rasy, żywienia, intensyw­ności eksploatacji, a także pobudzenia płciowego. Dorosły knur nie powinien jednak dawać ejakulatu o objętości mniejszej niż 80—100 ml. Wraz z wiekiem wzrasta także liczba i koncentracja plemników (mln/cm³). Wzrost ten nastę­puje zwykle w wieku ok. 10—12 mieś., przy masie ciała knura 90—130 kg.

Ejakulat składa się z plemników i osocza. W osoczu oprócz wody, której udział dochodzi do 90%, znajdują się wydzieliny gruczołów dodatkowych. W normalnym ejakulacie znajduje się 40-80 mld plemników (40-80 x 10⁹). Ejakulat jest wydzielany frakcjami: pierwsza - przed plemnikowa (przedna-sienna) zawiera niewiele plemników, najwięcej natomiast bakterii, druga -plemnikowa (nasienna) ma największy udział plemników, trzecia - pople-mnikowa (ponasienna) składa się głównie z wydzieliny gruczołów dodatko­wych. Każda z tych frakcji ma inną konsystencję; pierwsza - rzadką, opali­zującą, druga - gęstą jak kremowa śmietana, trzecia - początkowo wodnistą, później galaretowatą (żel).

Przy pozyskiwaniu nasienia za pomocą sztucznej pochwy pobiera się wszystkie frakcje. Stosując metodę manualną, nie pobiera się frakcji pierw­szej zanieczyszczonej bakteriami, dzięki czemu wartość pobranego ejakulatu jest większa, większa jest także koncentracja plemników. Stopień zanieczy­szczenia nasienia zależy przede wszystkim od warunków zoohigienicznych, w jakich knur jest utrzymywany i przygotowywany do pobrania nasienia. Metodę manualną stosuje się zwykle w mniejszych stacjach, w większych, gdzie pobiera się jednocześnie nasienie od kilku samców, stosuje się sztuczne pochwy. W polskich SUL preferuje się metodę manualną.

Efektywność krycia czy unasienniania zależy zarówno od liczby i kon­centracji plemników, jak i ich form morfologicznych. Przy dużym udziale form patologicznych efektywność ta będzie znacznie mniejsza. Ma to najczęściej miejsce przy kryciu naturalnym, gdyż przy inseminacji nasienie nie spełniające wymagań nie może być użyte do unasienniania. Zgodnie z instrukcją CSHZ każdy pobrany ejakulat musi być poddany oce­nie. Wiele czynników może bowiem wpływać na obniżenie jakości nasienia. Należą do nich żywienie, zbytnia intensywność użytkowania, niewłaściwy sposób przygotowania, wiek, a także pora roku (zbyt wysoka temperatura powietrza).

Każdorazowo przeprowadza się ocenę makro- i mikroskopową nasienia, a okresowo - badania morfologiczne, pomiar pH i próbę przeżywania plemni­ków. Rutynowa ocena obejmuje następujące cechy ejakulatu: objętość, bar­wę, zapach, procent plemników żywych i ich koncentrację. Dopiero po stwierdzeniu, że wszystkie te cechy odpowiadają normie nasienie może być użyte do unasienniania.

Do plemników ze zmianami morfologicznymi zalicza się formy zmienione wtórnie, tzn. niedojrzałe (z kroplą protoplazmy we wstawce), z nienormalną witką (pętla, spirala, zagięcie), uszkodzone (główka luźna, witki przerwane itp.), bez akrosomu lub z uszkodzonym akrosomem, zlepione. Plemniki ze zmianami pierwotnymi to wszystkie formy z niedorozwiniętymi lub nienor­malnymi (kształt) główkami, wstawkami czy witkami. Nasienie zawierające plemniki z tymi zmianami jest odrzucane

Charakterystyczną cechą nasienia knura jest ograniczona żywotność, gdyż składniki organiczne wydzieliny gruczołów dodatkowych, stanowiące źródło energii dla plemników, szybko się wyczerpują. Ponadto pewne specy­ficzne czynniki stają się przyczyną uszkodzeń i aglutynacji plemników. Dla­tego po pobraniu i zakwalifikowaniu ejakulat jak najszybciej powinien być zakonserwowany i rozcieńczony. Przedłuża to żywotność plemników i pozwa­la na ekonomiczne wykorzystanie każdej porcji nasienia. Rozcieńczalnikami są różne substancje i związki chemiczne, dodaje się też antybiotyki, które mają zapobiegać rozwojowi flory bakteryjnej. Rozrzedzone nasienie oziębia się powoli i przechowuje w temp. 15°C, aby zwolnić intensywność procesów metabolicznych. Plemniki knura, w odróżnieniu od plemników buhaja, są bardzo wrażliwe na oziębienie, które prowadzi do udaru chłodowego i nieodwracalnych zmian.

Porcja nasienia przeznaczona do unasienniania lochy powinna zawierać odpowiednią ilość i koncentrację plemników (nie mniejszą niż 3-5 x 10⁹). Z jednego ejakulatu otrzymuje się różną liczbę porcji nasienia — od 8 do 17, średnio ok. 15.

W większości krajów stosuje się normę 2-3 x 10⁹ plemników ruchliwych, w Polsce - 3-5 x 10⁹ w jednej porcji nasienia.

Warto jeszcze raz podkreślić, że o zapłodnieniu decyduje nie tyle liczba plemników, co czas ich wprowadzenia do układu rozrodczego lochy, w którym muszą przejść jeszcze okres dojrzewania, czyli tzw. kapacytację. Plemniki bowiem są „magazynowane" w ujściu macicznym jajowodu, gdzie ich kapacytacja (dojrzewanie) trwa kilka godzin. Bez tego plemnik nie jest zdolny do zapłodnienia.

Ciąża

Ciąża trwa od chwili zapłodnienia do dnia porodu Za jej początek przyjmuje się dzień krycia lub inseminacji, chociaż do właściwego zapłodnienia docho­dzi po upływie ok. 6-7 h od kopulacji lub unasienniania.

U świń średnia długość ciąży wynosi 114 dni(3mieś., 3 tyg. i 3 dni), z częstymi odchyleniami 2-3 dni. Zanotowano odchylenia w długości ciąży w przedziale 107-121dni Ciąża pierwsza jest zwykle nieco krótsza niż u loch wieloródek. Nie stwierdzono, aby na jej długość wpływały w istotny sposób liczebność miotu czy płeć płodów (niektórzy autorzy stwierdzili dłuższą ciąże przy przewadze w miocie). Przy dużej liczbie martwych płodów w miocie zarówno ciąża, jak i płód mogą być dłuższe niż normalne Pewną rolę odgrywa rasa, a więc założenie dziedziczne. Średnia długość ciąży u dzika wynosi 128-130 dni, u rasy hampshire 115,4 dnia a u średniej białej angielskiej ok. 113 dni. ___ :

Wzmianki o przedłużonym okresie ciąży u loch utrzymywanych bez moż­liwości ruchu (m.in. w fermach przemysłowych) wskazują na wpływ takich czynników środowiska, jak brak ruchu, utrzymanie bez okólników, stosowanie uwięzi lub stanowisk blokowanych, a nawet jednostronne żywienie mieszankami pełnoporcjowymi.

W literaturze fachowej zanotowano rzadkie przypadki nadpłodnienia, czyli zapłodnienia podczas owulacji, która nastąpiła już w czasie ciąży. Dwa mioty rozwijają się wówczas w dwóch odrębnych rogach macicy, a ich uro­dzenie oddziela okres kilku tygodni. Przypadki takie, jakkolwiek znane i opisane, nie zostały na tyle zbadane; aby było możliwe ich wyjaśnienie pod kątem specyfiki fizjologii rozrodu świń. Próby celowego krycia w czasie ciąży, w celu zwiększenia efektywności wykorzystania loch, nie dały, jak dotąd wyników zasługujących na uwagę (wskaźnik powtórnych zapłodnień wynosił zaledwie ok. 37%).

wczesna diagnostyka ciąży

Wczesne rozpoznanie ciąży ma duże znaczenie praktyczne, gdyż wpływa na organizację i opłacalność chowu. Poświęca się więc temu wiele uwagi. Za prośną uważa się zwykle tę lochę, u której po pokryciu czy inseminacji me wystąpią objawy rui po upływie jednego cyklu płciowego (średnio 21 dni). W fermach przemysłowych na ten okres wyczekiwania przewiduje się zwykle 40 dni (ok. 2 cykle). Brak rui nie jest całkowicie pewnym objawem, gdyż może być spowodowany także innymi niż ciąża czynnikami, takimi jak błędy

żywienia i utrzymania, niewystarczające bodźce seksualne, a także, zwła­szcza przy utrzymani u grupowym, stresy związane z pozycją w hierarchii grupy, pobieraniem paszy itp. Przyczyną mogą być również wady rozwojowe układu rozrodczego lochy, a nawet ciąża rzekoma

spowodowana np. czynnością ciałka żółtego przy nietypowej, patologicznej wartości macicy). Okres wyczekiwania (21-40dni) przy braku ciąży zwiększa koszty utrzymania stada loch i zmniejsza jego produkcyjność (częstotliwość oproszeń, plenność gospodarczą), Dąży się więc do opracowania metod pozwalających na bardzo wczesne i pewne rozpoznanie ciąży po upływie ok. 21 dni od krycia, stosuje się np. iniekcję preparatów hormonal­nych, które u nie prośnych loch powinny wywołać ruję, nie jest to jednak metoda całkowicie pewna. Okre­śla się również w moczu lub osoczu krwi loch poziom estrogenów i progesteronu (17-24 i 25-30 dzień ciąży). Daje to dobre wyniki u loch prośnych, natomiast znacz­nie gorsze u tych, u których zapłodnienie nie nastąpiło z powodu zaburzeń cykl rujowego. Jest to ponadto metoda droga i trudna do stoso­wania w chowie masowym.

W późniejszym okresie prośności wykorzystuje się różnego rodzaju aparaty ultradźwiękowe, za pomocą których wykrywa się tętna płodów lub obecność wód płodowych, a od 6. tyg. pulsację serca. Są to te same lub podobne typy aparatów, których używa się do pomiarów grubości słoniny. Wykorzystuje się w nich różną szybkość przechodzenia i odbicia fal dźwiękowych dla poszczególnych tkanek. W różnych aparatach różnie roz­wiązano odczytywanie wyników, które są na ogół dokładne i pew­ne, za ich pomocą ciążę rozpo­znać można ok. 30.-40. dnia, kiedy wyraźnie można już wy­czuć tętna płodów, a wykres na ekranie wykazuje odbicie fal od wód płodowych Zgodność odczytów wynosi ok. 90% u loch prośnych i 50% u nie zapłodnionych. W przypad­ku aparatów o małych wymiarach badanie jest łatwe i pozwala na przebada­nie ok. 20 loch w ciągu 1 h.

Próby z krystalizacją śluzu pochwowego, dające dobre wyniki u bydła (układ kryształków wysychającego śluzu w formie liści paproci), u świń się nie potwierdzają. Dobre wyniki (dokładność ok. 95%) dają natomiast bada­nia histopatologiczne nabłonka pobieranego z pochwy. Zmniejszenie licz­by jego warstw do 3-5 pozwala na stwierdzenie ciąży już 21. dnia po zapło­dnieniu. Jeszcze inna metoda polega na oznaczeniu w surowicy loch poziomu EPF (early pregnancy factor). Ten białkowy kompleks stwierdza się już 4 h po zapłodnieniu i jest wykrywalny przez cały okres ciąży.

Badanie przez odbyt (przy dużej wprawie badającego) pozwala na stwierdzenie prośności już między 15.-30. dniem i daje zgodność wyników w ok. 80%. W drugiej połowie ciąży stosuje się również badania przez powłoki brzuszne. Badania rentgenologiczne dają wyraźny obraz dopiero ok. 90. dnia prośności i ze względu na konieczność używania skomplikowanej aparatury mają małą wartość praktyczną.

Wszystkie omówione wyżej metody wczesnego diagnozowania prośności świadczą o wadze tego problemu i dążeniu do jak najwcześniejszego określe­nia zmiany stanu fizjologicznego lochy.

W szerokiej praktyce rozpoznawanie ciąży polega najczęściej na znajo­mości zachowania i reakcji zwierząt. Oprócz wspomnianego braku rui po upływie 21 dni, o zapłodnieniu może świadczyć m.in. wzmożony apetyt loch, ostrożność w poruszaniu się itp. W późniejszym okresie powiększa się znacz­nie objętość brzucha lochy i masa jej ciała. Zaobserwować można także roz­wój wymienia.

PRZEBIEG CIĄŻY

Ciąża zaczyna się zapłodnieniem i podziałami komórki jajowej. Prace dotyczące przebiegu zapłodnienia i bruzdkowania u świń zostały zapoczątkowane przez Cornera i Andersona już w latach dwudziestych, a podstawowe prace pochodzą z lat pięćdziesiątych. Dzięki nim wiadomo że pierwszy podział (2 blastomery) występuje dopiero po ok. 20 h po zapłodnieniu, a następny (4 blastomery) 12 h po pierwszym. Stadium 8 blastomerów zaobserwowano nie wcześniej niż po upływie ok. 50-70 h (1-2 doby). Tarczka zarodkowa wytwarza się ok. 7-8 dnia, a 10 dnia rozpoczyna się zagnieżdżanie zarodka w macicy. Pełne zagnieżdżenie następuje ok. 24. Dnia prośności Długość faz rozwojowych (przybliżoną, bo obserwuje się tu znaczne różnice w podawanych danych) Zarodki „dowędrowują" do macicy w stadium 4 blastomerów po ok. 2-3 dobach i wędrują po obu jej rogach, dopóki po ok. 10 -12 dobachnie rozlokują się w nich i nie rozpoczną zagnieżdżania (implantacji). Ich właściwe „rozlokowanie" warunkuje utrzymanie ciąży po 30. dniu. Zarodki współzawodniczą o określoną przestrzeń do rozwoju i po zagnieżdżeniu wysyłają „sygnał" dla podtrzymania czynności ciałek żółtych, Jeżeli w rogu macicy umiejscowi się zbyt mała liczba zarodków (średnia odległość między nimi to 20-35 cm) i mniej niż połowa rogu będzie zajęta, „sygnał" będzie za słaby i ciąża nie będzie podtrzyma­na. Locha będzie więc „powtarzać" ruję. To samo zachodzi, gdy migracja zarodków odbywa się tylko w 1 rogu. Gdy 1/4 rogu macicy jest nie zajęta, ciąża utrzymu­je się tylko u ok. 30% samic. Również zbyt mała przestrzeń życiowa może spowodować za­mieranie i resorpcję za­rodków oraz, oczywiście, czynniki patologiczne. W tym okresie śmiertel­ność jest duża i jak się wydaje uwarunkowana w pew­nym stopniu dziedzicz­nie (rasą). Wywiera na nią również wpływ długość rogów macicy, które mogą zapewnić pra­widłowy rozwój tylko określonej liczbie zarodków, a później płodów.

Jak dotąd próby zmniejszenia śmiertelności w okresie płodowym nie dały zadowalających wyników, podobnie jak stymulacja owulacji. Utrzymanie ciąży zależy od wydzielania progesteronu przez ciałka żółte. Stąd krytycznym okresem są pierwsze 2-3 tygodnie ciąży i przebiegające w tym czasie omówione wyżej mechanizmy i zależności Najznaczniejsze powiększenie masy ciała i długości płodów następuje w ostatnim okresie ciąży. Wraz ze wzrostem masy zmienia się także skład chemiczny płodów. Zawartość wody zmniejsza się z 91% w pierwszym miesiącu ciaży do 78% w 4. miesiącu, a sucha masa wzrasta z 9% do 22% Na szczególną uwagę zasługuje gwałtowny, przeszło dwukrotny, wzrost zawartości suchej masy i wchodzących w jej skład składników w ostatnim okresie, tzn. między 98. a 115. dniem ciąży. Warto też zwrócić uwagę ₍na zawartość i wzajemny stosunek Ca: P, wynoszący 1.78:1.0 (1.0:0.6). Jednocześnie wzrasta wartość energetyczna płodów.

W 35. dniu życia płodu wynosi ona w przybliżeniu 169.5 kJ, a przy urodzeniu 3173.7 kJ. Dane te ilustrują, jak w miarę rozwoju ciąży coraz większe ilości składników pokarmowych są przekazywane z organizmu matczynego do rozwijających się płodów, co powinno znaleźć odbicie w sposobie utrzymania, a zwłaszcza, żywienia loch.

W okresie ciąży płody, rozmieszczone mniej więcej równomiernie w obu rogach macicy, są chronione przez łożysko które powstaje przez łączenie się błony śluzowej macicy z błonami płodowymi U świń jest ono typu nabłonkowo-kosmówkowego, a ze względu na rozmieszczenie kosmków określa się je jako rozsiane lub rozproszone, lub cętkowane. Składa się ono, podobnie jak u innych zwierząt łożyskowych, z powstających kolejno błon płodowych: kosmówki, owodni i omoczni. Te trzy błony tworzą worek owodniowo omoczniowy- kosmówkowy.

Ze wzrostem płodów i powiększaniem się błon płodowych zmiany zacho­dzą również w macicy. Następuje powiększenie trzonu i rogów macicy, w których wzdłuż długiej osi są umieszczone płody. Widoczne są między nimi przewężenia. Przy licznych miotach długość rogów macicy nawet do 4-5 m, a rogi w miejscach przewężeń zaginają się tworząc pętle.

Macica jest umieszczona w dolnej części jamy brzusznej, co w miarę zaawansowania ciąży, zwłaszcza przy licznych miotach, nadaje losze charakterystyczny wygląd.

U lochy pod koniec ciąży (ok. 105. dnia) łączna masa błon płodowych wy­nosi ok. 2.0 kg, a masa macicy powięk­sza się do ok. 3.0 kg.

Tuż przed porodem masa błon pło­dowych każdego płodu wynosi ok. 200g.

Każdy Płud ma własny pęcherz płodowy, który można zwykle bez trudu oddzielić od sąsiadujących (ewentualnie pod strumieniem wody).

Wymiana krwi między matką i płodami odbywa się początkowo przez warstwy nabłonka (w łożysku), a następnie przez wytwarzającą się nieco później pępowinę, Pępowina, którą płód jest połączony z matką i przez która odbywa się transport składników pokarmowych (do płodu) oraz produktów przemiany materii (od płodu), składa się ze spiralnie skręconych naczyń krwionośnych ('2 tętnice 1 żyła) i przewodu omoczni otoczonych pochewką owodni. Długość pępowiny dochodzi do ok. 25 cm a grubość do ± 8 mm.

PORÓD

Poród powinien się odbywać w kojcu, do którego należy przeprowadzić lochę najpóźniej na 10-14 Dni przed spodziewanym terminem oproszenia. W praktyce okres ten jest często ograniczany z powodu niewiedzy lub ze względów organizacyjnych i ekonomicznych (dążenie do jak największej rota­cji na stanowiskach porodowych). Tymczasem długość okresu przebywania w indywidualnym kojcu przed porodem ma duże znaczenie nie tylko ze względu na zmianę intensywności żywienia loch wysokoprośnych, lecz również przystosowanie organizmu lochy do nowego pomieszczenia i bytującej w rum flory bakteryjnej. Umożliwia to wytworzenie specyficznych przeciwciał przekazywanych następnie wraz z siarą prosiętom. Proces produkcji przeciwciał trwa 10-14dni, dlatego tak ważne jest odpowiednio wczesne wprowadzenie lochy do pomieszczenia, w którym będzie rodzić, Opóźnienie tego terminu (częste w wielkostadnych ośrodkach chowu świń , gdzie stanowiska porodowe są tzw. wąskim gardłem) jest przyczyną osłabienia odporności noworodków, objawiającego się częstym występowaniem biegunek w pierwszych dniach po urodzeniu

Zapobiec temu można przez stosowanie programu szczepień profilaktycznych loch i prawidłowe postępowanie z noworodkami.

__ Kojec, a jeszcze lepiej całe pomieszczenie (porodówkę), należy przed po­rodem wyczyścić i wydezynfekować ponad to należy zmienić ściółkę zapewnić swobodny dostęp do czystej wody o temperaturze pokojowej W przypadku utrzymania bezściółkowego dobrze jest dać do kojca porodowe choć trochę pociętej na sieczkę słomy. Locha powinna być czysta, wymyta i odkażona. Jest to konieczne, gdyż wprowadzenie brudnej lochy do czystego, odkażonego pomieszczenia niweczy sens i skuteczność prowadzonej dezynfekcji

Jak dotąd me wyjaśniono dostatecznie, co jest bezpośrednią przyczyną rozpoczęcia porodu w tym, a nie w innym czasie, jakie procesy i współzależ­ności między organizmami matki i płodów doprowadzają do początku tego procesu, będącego przekroczeniem progu między życiem płodowym a samo­dzielnym bytowaniem poza organizmem lochy.

Objawy zbliżającego się porodu to: opadnięcie brzucha i rozluźnienie więzadeł macicy, obrzmienie i zaczerwienienie sromu, wyciek śluzu z pochwy wymię jest zaczerwienione i nabrzmiałe, może pojawić się w nim siara u różnych loch pojawienie się siary może wystąpić.

od 3 do 4 dni do 24 h przed porodem, czasem dopiero w trakcie porodu lub nawet po nim. Zmienia się zachowanie - locha staje się niespokojna kładzie się i wstaje często oddaje mocz jeżeli jest utrzymywana na ściółce nosi ją w pysku ścieląc w wybranym miejscu kojca gniazdo.

Podczas obserwacji etologicznych przeprowadzonych w Szwajcarii zapewniono lochom swobodę poruszania się i słania gniazda przed porodem.

Po starannym „wymoszczeniu" gniazda i po porodzie, locha przebywała w nim wraz z prosiętami, kładąc się do karmienia zawsze wymieniem w kierunku czekających prosiąt, a straty spowodowane przygnieceniami były bardzo niewielkie w Polsce w chlewniach zakładanych pod nazwą szczęśliwa świnia" kilka loch ma wspólny kojec z odrębnymi miejscami do rodzenia. Lochy razem w nim przebywają, rodzą i odchowują prosięta. Nawet na fotografiach widać wyraźnie, jak bardzo lochom takie warunki odpowiadają. Skłania to niektórych projektantów do konstruowania kojców większych niż stosowane powszechnie klatki porodowe. Locha może się w nich swobodnie poruszać i zgodnie ze swym instynk­tem przygotować się do porodu. Odpowiednie wyposażenie (budki, barierki ochronne, podgrzewane legowisko) zmniejsza niebezpieczeństwo przygnieceń prosiąt.

W większości wypadków poród przebiega u świń stosunkowo łatwo i interwencja człowieka, poza opieką nad noworodkami, najczęściej nie jest potrzebna, niekiedy jednak zdarzają się Komplikacje wymagające pomocy lekarza. Znane są również przypadki cesarskiego cięcia i innych zaburzeń okołoporodowych

Zdarza się to zwłaszcza w dużych fermach, co nasuwa przypuszczenie, że świniom trudno jest się przystosować do warunków znacznie zmienionych w stosunku do naturalnych. Śmiertelność śródporodowa prosiąt wynika z przyczyn warunkujących wewnątrzmaciczny rozwój płodów. Są to: cechy genetyczne obojga rodziców, wiek i poprawność żywienia lochy, umiejscowie­nie płodu w rogu macicy, dostarczenie do zarodków substancji odżywczych i produktów przemiany materii i usuwanie ich z krwią, interakcje wydziela­nia wewnętrznego płodu (macica - łożysko), a nawet stan zarobaczenia loch i ewentualne inne schorzenia pasożytnicze. Śmiertelność w okresie płodo­wym wynosi ok. 30% w stosunku do liczby komórek zapłodnionych, a w okresie porodowym, przy przedłużającym się porodzie, może się powięk­szyć jeszcze o 10%. Powodem nieprawidłowego, długiego porodu mogą być stresy, brak ruchu w okresie ciąży, nieprawidłowy rozwój pierwiastek (niedo­rozwój somatyczny), nieprawidłowe żywienie, a zwłaszcza niedobory witamin i soli mineralnych, nieprawidłowe ułożenie płodów lub ich obumarcie.

Dużą rolę odgrywać może zakażenie dróg rodnych w czasie porodu (zły stan higieniczny), czyli zespół MMA (metritis — zapalenie macicy, masttcis zapalenie gruczołu mlekowego, agalactia — bezmleczność). Wyminione objawy występują razem lub oddzielnie i zawsze są groźne w skutkach dla loch i prosiąt. Czynnikami sprzyjającymi są: brud w chlewni, nieprawidłowe przygotowanie do porodu (zapasienie, zaparcia, niezbilansowane żywienie, brak ruchu), zakażenie środowiska i schorzenia innych loch. Zapobiegać temu należy, organizując prawidłowe utrzymanie i pielęgnację loch oraz ograniczając wstęp obcych ludzi do porodówki. W razie wystąpienia choroby należy, natychmiast porozumieć się z lekarzem, gdyż głodne prosięta bardzo szybko słabną, wystąpienie zespołu MMA powoduje więc często padnięcia nawet całych miotów. Jeżeli jest taka możliwość, lepiej przesadzić prosięta chorych loch do innych matek.

Nawet przy prawicowym przebiegu poród wymaga nadzoru i opieki Dyżur powinien pełnić człowiek, do którego locha jest przyzwyczajona i którego obdarza zaufaniem. Dyżurujący powinien mieć czyste ręce, paznokcie.(obcięte) i odzież. Przygotować ponadto należy: ciepłą, czystą wodę do ewentualnego obmycia prosiąt, suche czyste ścierki do ich obtarcia, nożyczki do obcinania pępowiny, cążki do obcinania kiełków, watę, jodynę. Cześć kojca przeznaczona dla prosiąt powinna być podgrzewana (promienniki podczerwieni lub inne źródło ciepła) maty. W okresie pierwszych kilku dni po porodzie legowisko jest często przygotowywane w specjalnej skrzynce

Obecny przy porodzie człowiek musi zachowywać się spokojnie i rozważ­nie, aby nie denerwować niespokojnej i rozdrażnionej bólem maciory. Należy obchodzić się z nią łagodnie, mówić spokojnym głosem, delikatnie masować wymię i nakłaniać lochę do położenia się. Nadzorowanie porodów, mimo że największa ich liczba przypada na godziny nocne, znacznie zmniejsza straty w tym okresie.

Poród rozpoczyna się rozwieraniem szyjki macicznej, które wg różnych autorów może trwać 2-6 h. W tym czasie locha jest szczególnie niespokojna i usiłuje przygotować legowisko dla prosiąt. Kiedy zaczyna się już faza wypierania, locha zwykle kładzie się na boku. Przy wypieraniu kolejnych płodów główną rolę odgrywają skurcze macicy, a parcie tłoczni brzusznej jest słabsze. kolejne płody są wypierane na zmianę z obu rogów macicy, najczęściej w położeniu grzbietowym, z przodowanie główki ale pewna liczba prosiąt rodzi się również w położeniu pośladkowym Pęcherz płodowy każdego płodu pęka zwykle w drogach rodnych, wtedy też odchodzą wody płodowe, Między urodzenie kolejnych prosiąt może upłynąć od kilku do kilkunastu minut Każde nowo urodzone prosie trzeba przede wszystkim oczyścić z resztek łożyska krwi i śluzu zwracając szczególną uwagę na pyszczek i nozdrza Jeżeli pępowina która z reguły obrywa się sama w trakcie porodu, jest zbyt długa, skraca się ją (obcina wydezynfekowanymi nożyczkami lub lepiej urywa, zaciskając przy

"brzuszku prosięcia) na długość ok. 5-7 cm, aby koniec nie dotykał ściółki. Zbyt krótkie (wysokie) skrócenie grozi wykrwawieniem prosięcia. Pępowiny nie należy obcinać przed pierwszymi oddechami noworodka, które dostarczają organizmowi tlenu, dotychczas doprowadzanego wraz z krwią przez pępowinę. Po obcięciu koniec pępowiny należy zajodynować. Jednocze­śnie obcina się noworodkowi kły, ostre jak szpileczki ząbki, uważając, aby. przy tym nie zranić dziąseł. Robi się to specjalnymi szczypcami nożyczkami. Nie obcięte kły kłują boleśnie nabrzmiałe wymię lochy, co może powodować jej niepokoi, przygniatanie prosiąt i niedopuszczanie do ssania. Zwłaszcza u pierwiastek może to spowodować urazy i wykształcenie niepożądanych nawyków. Po wykonaniu wymienionych zabiegów każde prosie na­leży jak najszybciej podsadzić do lochy, aby pobrało pierwsza porcje siary, a następnie umieścić w ogrzanym legowisku, gdzie spokojnie zaśnie, nie niepokojąc rodzącej lochy. Pierwsze krople mleka matki (siary) są życiodajnym pokarmem dla noworodków. Ponieważ skład siary zmie­nia się z godziny na godzinę, a jednocześnie obniża się zdolność przenikania zawartych w niej ciał odpornościowych przez błonę, śluzową jelit prosiąt, czas pobrania pierwszych jej porcji decyduje o zdrowiu i życiu Dzięki działaniu oksytocyny siara często sama wypływa z sutek i nie ma konieczności masowania wymienia lochy .

Poród najczęściej trwa 2-8 h (średnio 3—4 h). Przeprowadzono wiele badań, szukając współzależności między długością porodu a rożnymi cechami użytkowości rozpłodowej loch (liczebnością miotów stosunkiem pici prosiąt w miocie, liczbą płodów martwych i in.). Wykazano pewną zależność między sposobem utrzymania loch a czasem trwania porodu. Najdłuższe porody za­notowano u loch trzymanych na uwięzi na stanowiskach blokowanych lub w ciasnych klatkach porodowych. Nie stwierdzono natomiast wpływu wieku i liczby porodów - średnia długość porodu wieloródek była nieco dłuższa od średniej obliczonej dla pierwiastek, ale różnica ta okazała się statystycznie nieistotna. Jedynie dodatnia korelacja między długością porodu a liczbą pro­siąt martwych w miocie została statystycznie potwierdzona. Je­żeli udział prosiąt martwych nie przekracza 6-8%, uważa się to za zjawisko normalne (jakkolwiek w bardzo wielu miotach nie ma w ogółem martwych płodów). Przyczyną zamierania płodów mogą być m.in. długie odstępy w rodzeniu się kolejnych prosiąt, spowodowane zbyt słabymi bólami lub przedwczesne, jeszcze w łonie matki, zerwanie pępowiny. Mało liczne mioty nie rodzą się szybciej, lecz przeciwnie mała ich liczebność wpływa na przedłużenie porodu, gdyż prosięta muszą przebyć długie, puste odcinki ro­gów macicy. Przedłużający się poród wpływa niekorzystnie na żywot­ność później rodzących się prosiąt, gdyż kolejne skurcze mięśni brzucha i macicy hamują dopływ krwi przez pępowinę i mogą powodować niedotlenienie płodów

Całe łożysko jest wydalane najczęściej bez komplikacji najpóźniej do 2 h po porodzie. Zatrzymanie łożyska zdarza się u świń rzadko, ale jest niebezpieczne i pomocy może udzielić tylko lekarz, którego w takim przypadku należy wezwać jak najszybciej. Jeżeli locha nie wykazuje chęci zjadania łożyska, należy je uprzątnąć i zmienić zabrudzoną ściółkę. Gdy locha zdradza" wyraźną ochotę zjedzenia łożyska, można jej na to pozwolić. Obawy, iż takie postępowanie może wyzwolić u loch kanibalizm (zjadanie prosiąt), nie znajdują potwierdzenia. Jakkolwiek zjawisko kanibalizmu nie jest do końca wyjaśnione, przypuszcza się, że jego przyczyną mogą być braki pokarmowe, niedopojenie loch, reakcja na stresy lub nawet zaburzenia psy­chiczne na skutek szoku poporodowego lub niewłaściwej opieki.

Przez pierwsze dni po porodzie wymię lochy powinno być pod stałą kontrolą. Zbytnie obrzmienie i zaczerwienienie oraz wyraźne stwar­dnienie i bolesność gruczołu są alarmującym sygnałem, wymagającym natychmiastowej interwencji lekarza. Stan zapalny wymienia, który może być spowodowany zakażeniem bakteryjnym, błędami w postępowaniu i żywieniu lochy lub obu tymi czynnikami jednocześnie, jest poważnym schorzeniem, powodującym często śmierć głodową prosiąt (jeżeli w porę nie znajdzie się odpowiedniej mamki), a nawet padnięcie lochy.

Mniej więcej przez tydzień po zakończeniu porodu trwa tzw. okres po­porodowy, w czasie którego obserwuje się jeszcze wyciek z pochwy lochy i obrzmienie sromu. Objawy te powinny ustąpić po kilku dniach.

Wszelkie nieprawidłowości w przebiegu porodu czy okresu po­porodowego powinny być natychmiast sygnalizowane lekarzowi we­terynarii.

---