należy uznać, że zawiera ono zespół cech istotnych,
odbiór tekstu dzieła sztuki odbywa się na zasadzie trzech operacji:
przy jego badaniu należy odsunąć wszelkie wartościowanie, choćby emocjonalne,
należy określić jego cechy konstytutywne,
trzeba rozpoznać jego kategorialną przynależność.
Świadomość kulturowego uwarunkowania poznania - nie da się stanąć oko w oko przed dziełem samym w sobie, bo towarzyszy mu jakaś nadana przez wspólnotę „instrukcja odbiorczej obsługi” określana przez konteksty i znaczenia, nadające mu wartość i sens (dzieło sztuki odbierane jest przez pryzmat interpretacji, ocen wystawianych przez instytucje tradycji, kultury itp.) Przykład takiego stwierdzenia zawiera m. in. esej Gombrowicza Przeciw poetom.
METAFORA TURYSTY - Henri Bergson:
porównuje człowieka funkcjonującego w uniwersum do sytuacji obcego-cudzoziemca znajdującego się na obcym terytorium,
funkcjonowanie ułatwia mu tylko „wiedza podręczna” (gotowa, podręcznikowa),
wiedza gotowa - staje między OKIEM i PRZEDMIOTEM - dualistyczny model poznania:
zadaniem filozofii jest wynalezienie - technik, metod, słowników pojęciowych - które pozwalałyby na pominięcie siatki pojęciowej i dotarcie do rzeczywistości w jej wariancie podstawowym,
Poznanie artystyczne - jest możliwe przy odrzuceniu schematów percepcyjnych, Bergson uważa, że jest równe modelowi postrzegania ludzkiego w ogóle.
Eksperyment Stanleya Fisha:
pierwotny jest stan rozpoznania, a nie identyfikacji cech konstytutywnych przedmiotu,
akt rozpoznania uruchamia wiedzę i techniki umożliwiające rozpoznanie.
Nycz uznaje KULTURĘ za konieczny, ontologiczny składnik dzieła sztuki, nie tylko za określony kontekst, w którym postrzegany jest przedmiot.
KULTUROWA NATURA - polega na tym, że przedmiot, czyli to o czym mówi dzieło i samo dzieło (haha) odznacza się kulturową intencjonalnością (wspólnotowe doświadczanie historycznej społeczności). Dzieło sztuki za sprawą owej intencjonalności osiąga status ARTEFAKTU.
Profesjonalizacja wiedzy - obejmuje kategorie socjologiczne, instytucjonalne-pragmatyczne, wymiar historyczne. Wiedza o rzeczywistości w czasach nowoczesnych jest warunkowana przez społeczeństwo i kulturę.
Nauki humanistyczne wypracowały takie rodzaje dyskursu, które dążą do zdobycia wiedzy o tym, co nieuwarunkowane.
Nowoczesna teoria literatury wymaga konieczności profesjonalizacji dyskursu o literaturze, determinowanym kulturowymi uwarunkowaniami procesów poznawczych.
Dyskurs teoretycznoliteracki rozwijany jest w oparciu o założenia podstawowe:
kulturowe uwarunkowania humanistycznego poznania, sprawiają że nie potrafimy oddzielić treści doświadczenia od warunków jej przejawiania się w tym doświadczeniu. (hmm, prawdopodobnie chodzi o to, że nie możemy rozróżnić tego, czym jest doświadczenie [jako takie], a czym jest sytuacja, gdy subiektywnie, poprzez czynniki kulturowe tworzymy wariant doświadczenia jakiegoś zjawiska, czy sytuacji :P) Np. siedzimy odizolowani od społeczeństwa i nasze doświadczenie, wynika z własnych obserwacji i działań. Natomiast gdy jesteśmy częścią społeczeństwa, wtedy wzorujemy się na jakichś tam schematach doświadczania danego zjawiska (wiedza społeczna i kulturowa).
Dyskurs literaturoznawczy jest w stanie uzyskać dostęp do nieuwarunkowanej, obiektywnej rzeczywistości - za pomocą języka literatury (terminologia naukowa, odrębny słownik pojęciowy itd.), jako tworzywa nieskażonego ograniczeniami języka potocznego oraz wyłącznego prawa do postrzegania danego wycinka rzeczywistości (do literatury mogą mieć dostęp tylko profesjonaliści, znaczy tylko oni mogą ja badać, nazywać zjawiska w niej występujące).
Literaturoznawstwo jest więc nauką autonomiczną, poprzez odrębność przedmiotu i metody. Tekst literacki tworzy rzeczywistość o charakterze obiektywnym (nieuwarunkowanym sposobem poznania), a żeby badać taki tekst trzeba użyć określonej metodologii, np. strukturalnej albo formalnej. => profesjonalizacja dziedziny, charakter naukowy.
Wedle takiego punktu widzenia najlepszą metoda jest strukturalizm, opierający się na badaniu warstwy metajęzykowej, na obiektywnie nacechowanej warstwie strukturalnej dzieła. Niezbyt korzystnymi metodami (ograniczającymi obiektywizm) będą konstruktywizm, kulturalizm i neopragmatyzm.
Nycz uważa, że obecnie mamy do czynienia z DYSEMINACJĄ TEORII (rozsadzeniem sensów w teorii literatury), którą definiuje jako proces równoczesnego rozprzestrzeniania zakresu i rozproszenia form stosowalności teoretycznego dyskursu. Szkoły metodologiczne stwarzają własne słowniki, aparaty pojęciowe, które są nawzajem na siebie nieprzekładalne. Uniemożliwia to powstanie języka inter-teoretycznego, który mógłby skupić w sobie różne możliwości poznania przedmiotu.
Bardziej obiecująca perspektywę dają badania nie inter- ale TRANSDYSCYPLINOWE czyli takie, które pozwalają na identyfikację powinowactw dyscyplin oraz uchwycenia historycznych procesów kształtowania i transformacji sztuk i nauk.
KULTUROWA INKLUZYWNOŚĆ DYSKURSU TEORETYCZNEGO - włączanie w obręb dyskursu literaturoznawczego metod i narzędzi innych, pozaliterackich dyskursów kulturowych.
Nycz określa literaturę terminem „zinstytucjalizowanej sztuki wypowiadania ludzkiego doświadczenia rzeczywistości”.
Kulturowa teoria literatury obejmuje zarówno kulturowe wymiary literackich tekstów jak i różnorodne praktyki dyskursywne.
Kulturowa teoria literatury osadzona jest w historycznym i antropologicznym polu wiedzy, jest teorią zachowującą ambicje formułowania prawidłowości badawczych. Teoria literatury jest nieodłącznym składnikiem kulturowej teorii literatury.
Na rozwój teorii literatury w XX wieku wpływ miały dwa przełomy:
przełom antypozytywistyczny:
przyniósł teorii naukową autonomię,
zapoczątkował tak zwany „zwrot lingwistyczny”, czyli skierował teorię, literatury w stronę badania języka dzieła literackiego.
przełom poststrukturalistyczny:
podważył naukową autonomię teorii,
poddał rewizji podstawowe pojęcia i tezy teoretyczne TL,
postawił pytanie na temat możliwości uprawiania teorii na gruncie wiedzy o literaturze.
Najważniejsze tendencje w refleksji teoretycznoliterackiej określiły kolejne zwroty teorii:
zwrot lingwistyczny:
ukształtowała dojrzałą postać teorii nowoczesnej - autonomia, obiektywność, uniwersalność, neutralność językowa,
poprzedził powstanie teorii ponowoczesnej oraz kulturowej.
teoria ponowoczesna:
związana z filozofią ponowoczesną,
krytykuje zachodnią tradycję metafizyczną i światopogląd oświeceniowy,
inaczej „postteoria”,
posiada charakter metateoretyczny, rewiduje „tradycyjny” model teorii i wiedzy naukowej,
charakteryzuje ją przejściowość - między stanem wyczerpanym a momentem wykrystalizowania się nowego.
W wyniku przełomu poststrukturalistycznego, w latach 80 nastąpiły kolejne zwroty:
zwrot pragmatyczny:
osłabienie esencjonalistycznych i fundamentalistycznych aspiracji teorii literatury,
pytania o sposoby działania literatury,
interpretacja miała charakter pluralistyczny lub anarchiczny,
chodzi o skuteczność interpretacji, a nie jej prawomocność,
interpretacje w formie lokalnych konsensusów na poziomie „wspólnot” i ich „słowników”,
przekonanie o historyczności procesu interpretacji jako „konwersacji”,
proces interpretacji to wymiana między tradycjami.
zwrot etyczno-polityczny:
przekonanie o niemożliwości oddzielenia tekstu literackiego, praktyk interpretacji, teorii od uwikłań etycznych i ideologicznych,
uzależnienie każdego aktu tworzenia i czytania literatury od kontekstów historycznego, społecznego i kulturowego,
pragmatyzacja wiedzy o literaturze,
idea „odpowiedzialności” wobec tekstu.
zwrot narratywistyczny:
zmiany w dyskursie teoretycznym,
teoria nie jest `czystym językiem pojęć”,
język teorii jest niezależny od retoryki,
koncepcje teorii jako „gatunku, jako „opowieści” (`narracji”), jako „literatury” - zacieranie granicy między tym, co teoretyczne a tym, co literackie.
zwrot kulturowy:
dotyczy praktyk pisania i czytania literatury,
uruchomienie zróżnicowanych kontekstów kulturowych w jakich uczestniczy tekst literacki,
nowe języki interpretacji związane z teoriami: antropologicznymi, feministycznymi, etnicznymi, postkolonialnymi, rasowymi, gender oraz queer.
Badacz stawia pytanie o to, czy antropologia literatury to osobna dyscyplina naukowa, czy raczej mutacja literaturoznawcza.
Opowiada się za druga możliwością, ponieważ antropologia literacka zmienia perspektywę czytania, zmienia także sam tekst.
Antropologia nie tylko pokazuje czym jest tekst, ale również postuluje, że teksty pokazują nie artefakty literatury, lecz przede wszystkim człowieka, który za pomocą tekstów stara się zorientować w swoim świecie.
Markowski skupia się na związku pomiędzy antropologia i interpretacją.
Spór między umysłami twardymi i miękkimi według Williama Jamesa: twarde wierzą we fakty, poza którymi nie ma nic, miękkie domagają się uznania tego co „przygodne”.
Perspektywa antropologiczna - sens świata nie istnieje ani w samych faktach, ani poza nimi, w sferze transcendentnego ich uzasadnienia, jest efektem (sens świata) działalności człowieka. => negocjacja ze światem wedle ustalonych reguł, kategorie intelektu są wytworami kultury
CZŁOWIEK ŚWIAT:
człowiek jest zanurzony w świecie,
człowiek doświadcza świata,
człowiek nie może się uwolnić od świata,
człowiek to podmiot doświadczenia,
podmiot doświadczenia ma charakter pragmatyczny i humanistyczny.
Heidegger - uważał, że humanizm jest źródłem klęski człowieka, ponieważ postawił się w centrum świata jako jego zręczny manipulator (Listy o humanizmie).
DOŚWIADCZENIE według Jamesa:
„wchodzenie w owocne relacje z rzeczywistością”,
jest tym, co sprawia, że o podmiocie można coś orzec,
„sposób czytania” określa podmiot,
podmiot jest tym, co czyta,
interpretacja to transakcja jakiej, człowiek dokonuje z rzeczywistością,
człowiek oddziałuje na teksty i teksty oddziałują na człowieka,
podmiot umieszcza siebie w rzeczywistości,
doświadczenie jest procesem,
doświadczenie jest zmienne,
doświadczenie jest z natury perspektywiczne (charakter fragmentaryczny i ograniczony, widzimy tylko wycinek realności),
punkt widzenia się zmienia,
doświadczenie kwestionuje opozycje teorii i praktyki,
człowiek interpretacja = idea teksty // filozofia prawdy,
prawda to relacja między naszym zmysłowym doświadczeniem a naszymi ideami,
jestem przekonany tylko do tego, co mogę zrozumieć [jak w pragmatywizmie Fisha i Rorty'ego],
doświadczenie musi posiadać związek z kulturą,
prawda powinna być uzasadniona praktycznie (test doświadczenia),
doświadczenie weryfikuje to, co w rzeczywistości prawdziwe,
fałszywe jest to, czego nie można uzasadnić,
zgoda między tym, co ktoś głosi, a tym co znamy z doświadczenia,
„prawda przydarza się idei”,
uzgadnianie tego co się przydarza ze wspólnotą, nie ma tutaj miejsca na dowolność (pragmatyzm => wspólnota interpretacyjna, jak dobrze pamiętam :P) ,
metafora ekonomiczna - „prawda żyje na kredyt” (jak większość polskiego społeczeństwa :P),
kredyt - nasz sąd jest prawdziwy poprzez potwierdzenie (jego prawdziwości) u innej osoby,
trzeba mieć na uwadze to, że kiedyś kredyt będzie zweryfikowany, jeżeli nie będzie uzasadniony w rzeczywistości, staje się pusty (jak nie płacisz rat bankowi, to przyjdzie komornik),
kultura jest „sferą wymiany” (prawda jest jak pieniądze),
humanista jest przeciwieństwem dogmatyka, ponieważ wierzy w doświadczenie (interpretacja jest kwestią dyskusyjną),
interpretacja kanoniczna wcale nie musi być prawdziwa,
podmiot i prawda są efektem doświadczenia (kultura, społeczeństwo),
kategoria doświadczenia jest podstawą antropologicznego dyskursu.
Badania intertekstualne są trzecią wielką falą nowożytnej refleksji poetologicznej.
Refleksja poetologiczna - koncentruje się na sposobach określenia swoistości, funkcji oraz cech dzieła literackiego poprzez badanie powiązań z innymi tekstami.
Nowoczesna teoria intertekstualności jest powiązana z tradycjami (zakwestionowanie poprawności: estetyka klasycystyczna - imitacja, doskonałość; estetyka romantyczna - oryginalność),
Pojęcie „nowości” - rodzaj unikatowości relacyjnej czy sytuacyjnej, określanej przy pomocy umiejscowienia w sieci relacji intertekstualnych, utrwalonej za pomocą dzieła oraz jego metajęzykowego odniesienia do systemu literatury.
INTERTEKSTUALNOŚĆ - językowo-literacko-tekstowa kategoria określana w perspektywie semiotyki kultury, możliwa po „językowym zwrocie” w filozofii i naukach humanistycznych.
Zjawiska intertekstualne: centon, potpourri, parodia, trawestacja, kontrafaktura, pastisz, wariacja, kolaż, montaż.
Intertekstualność to rodzaj rozumienia sztuki i literatury: teoria imitacji, teoria emulacji, teoria wpływów, teoria zależności itd.
Nycz uważa, że badania intertekstualne należy traktować jako:
aspektową teorię literatury o ponadhistorycznym, uniwersalnym zasięgu,
formę „wewnętrznej” poetyki literatury nowoczesnej i ponowoczesnej,
uhistorycznioną teorię średniego zasięgu (historyczne założenia przyjęte w danej epoce), która oprócz tradycyjnie pojętej literatury, dotyczyłaby także nieliterackich dyskursów kulturowej rzeczywsitości.
W przypadku poetyki intertekstualnej mamy do czynienia z „podwójną historycznością” (własną i swojego przedmiotu).
Termin „intertekstualność” zreinterpretowała z koncepcji Michaiła Bachtina - Julia Kristeva (korzystając z pomocy teorii strukturalnej Saussure'a i teorii psychoanalitycznej Lacana).
Saussure - systemowa natura języka, kody sztuki i kultury, relacyjności znaczenia znaku, tekstu, dzieła sztuki; projekt semiologii jako nauki badającej użycie znaków w danej społeczności.
Bachtin - społeczna natura języka, „pamięć” podmiotu o wcześniejszych punktach widzenia, „dwugłosowość” słowa, „nastawienie na cudze słowo” [polifoniczność dzieła literackiego itd.].
Kristeva - depersonalizacja Bachtinowskich stosunków dialogowych => anonimowa sieć relacji pomiędzy tekstami należącymi do jednego systemu bądź różnosystemowych => interferencja procesu znaczeniotwórczego tekstu i procesu konstytucji nowoczesnego podmiotu => procesu semiotycznego - „język” ciała, instynktu, pragnienia; procesu symbolicznego - uspołeczniony „język” podmiotu.
Sztuka intertekstualna - ujawnia konfliktowy związek między siłami porządku (fenotekst) i nieświadomości (genotekst).
Intertekstualność jest specyficzną i historycznie określoną cechą sztuki nowoczesnej i ponowoczesnej.
Główne kierunki rozwoju intertekstualnych badań:
systemowe badania nad literaturą i sztuką oraz intersemiotycznymi relacjami pomiędzy różnymi sztukami (Riffaterre, Genette),
analiza podmiotowych relacji pomiędzy różnymi twórcami i odbiorcami kultury, jak i wzajemnymi oddziaływaniami w przestrzeni społecznych dyskursów, np. dialogu, wpływu (Bloom - teoria wpływu, Showalter - feminizm, Said - postkolonializm),
dociekania nad własnościami tekstu i tekstualności, semiotyczną aktywnością kulturową a życiem, procesem tekstotwórczości, odrzucenie podmiotowego autorstwa, wyzwolernie tekstu spod władzy instytucji dyskursywnych (Barthes, Derrida).
Polska - badania nad stylizacją (Skwarczyńska, Balcerzan), aluzją literacką (Górski), „intertekstualnymi gatunkami” takimi jak parodia i pastisz, centon, kolaż (Głowiński, Mayenowa), intertekstualności w badaniach nad relacjami sztuki i kulturowej rzeczywistości (Nycz, Bolecki).
Problematyka polskich badań intertekstualnych:
jak analiza nawiązań pomiędzy tekstami zmienia poglądy na status tekstoźródła (miejsce narodzin „oryginału” tekstowego),
czy w badaniach intertekstualnych powinno się uwzględniać „świadome” nawiązania, czy też wzgląd na specyficzny status tekstu literackiego i intertekstualność „nieświadomą”,
czy terenem badań powinny być tylko teksty literackie, czy również „kody kultury” albo kulturowa rzeczywistość.
Poetyka nowoczesnej i ponowoczesnej sztuki i literatury:
metafora autotematyczna w Jądrze ciemności Josepha Conrada - przemieszczenie lokalizacji znaczenia w obszarze zewnętrznym (związki, odniesienia, wpływy artystycznej tradycji),
dzieło swoją kluczową wartość „nowości” uzasadnić może przez odniesienie do: dzieł, reguł, konwencji, tradycji (na ich tle można rozpoznać nowatorstwo danego dzieła literackiego),
wyczerpanie się sztuki manifestują np. Gombrowicz i Borges.
Rearanżacja dostępnych środków wyrazu, „powrót stłumiony” - przywrócenie sztuce jej historyczności, zakorzenienia w przeszłości,
Zwrot ku intertekstualnej reprezentacji doświadczenia i historycznej rzeczywistości kulturowej (odwoływanie się do poprzedników),
Zsemiotyzowany i zmediatyzowany charakter dzieła sztuki.
Formalistyczna koncepcja dzieła literackiego:
Autonomiczność (od psychologicznej intencji autorskiej, społeczno-historycznych uwarunkowań, pragmatyczno-ideowego sposobu funkcjonowania),
Obiektywność (semantyka dzieła jako zdeponowany w strukturze znaczeniowej „obiekt”, niezmienność własności semantycznych dzieła),
Jedność (3x „i” - identyczność, indywidualność, integralność dzieła).
Autonomia dzieła jest iluzją - tekst nie istnieje bowiem bez innych tekstów,
Dzieło nie może ustabilizować swych znaczeń,
Dzieło nie daje się zredukować do jednego wzorca strukturalnej organizacji (czyli jedności).
Dzieło jako „intertekstualny konstrukt” (Johnatan Culler):
Jest względnie eksterytorialne - dzieło nie przynależy do jednego dyskursu,
Ma charakter kontekstowości znaczenia (np. do kontekstu historycznego),
Posiada tożsamość typu narracyjnego - nie jest spełnionym faktem.
Interpretacja polega na dociekaniu związków dzieła z innymi dziełami. Intertekstualność jest narzędziem eksponowania autoteliczności sztuki nowoczesnej, jej samocelowej natury i zainteresowań. => Sztuka nowoczesna ma charakter samozwrotny, nastawiona jest sama na siebie. Dzieło sztuki jest otwarte, ale sztuka to zamknięty zbiór.
Intertekstualność stanowi przejaw dyskursywnej interferencji, wywodzącej się od „dwugłosowości słowa” Bachtina, czy „podwójnego kodowania” Jencksa. Tożsamość dzieła - to „splot własności” dyskursywnych oraz historycznych form lekturowych interpretacji (najprawdopodobniej chodzi o to, że dzieło jest obiektem wewnętrznie niejednorodnym pod względem zawartych w nim odwołań i dalszych jego interpretacji, które wskazują na kolejne odwołania, przez co tożsamość dzieła ewoluuje, nie jest ustabilizowana, tylko dynamiczna).
Dzieło literackie w perspektywie intertekstualnej nie pozwala się oceniać w kategoriach: doskonałości, oryginalności ani nowości, dlatego że stanowi pewnego rodzaju konstrukt, nie jest bowiem czymś całkowicie innowacyjnym.
W przypadku sytuacji odbiorcy jest podobnie, ponieważ tkwi on we wspólnocie interpretacyjnej, która narzuca mu schematy, wedle których ma postępować.
Palimpsestowy charakter dzieła literackiego - przepisywanie tradycji, odnawianie jej znaczeń w tekście dzieła (palimpsestyczny charakter to tyle co pisanie dzieła na powierzchni innego dzieła np. kanonicznego; niby dzieło jest inne ale bazuje na tym, co już powstało, ewentualnie dokonuje jakichś zmian na poziomie estetycznym).
Dzieło sztuki posiada „słaby ontologicznie” status - wymaga uzupełnienia, bo jest zależne od innych porządków bytowych. => słaba ontologia polega na niemożności określenia statusu dzieła jako czegoś co można nazwać jako istniejące samo w sobie (nie wiem, czy dobrze rozumiem, to co gada Nycz :P).
Narracja to ważny temat dla antropologii kultury oraz innych dziedzin naukowych.
Człowiek jest zanurzony w narracjach - stanowią one znak kulturowego bycia w świecie oraz pragnienia wyjaśnienia i zrozumienia świata.=> „Jesteśmy otoczeni opowieściami”.
Arystoteles - Poetyka:
większość sztuk ma charakter mimetyczny (naśladowczy). Poeci naśladują świat w całości, dlatego też poezja jest sztuką wyższą. Przedmiotem naśladowania poezji są nie rzeczy, ale zdarzenia i fakty.
Arystoteles wprowadza rozróżnienie między poezją (przekazuje zdarzenia prawdopodobne), a historią (przekazuje fakty).
Tragedia jest dla Arystotelesa specyficznym gatunkiem literackim, którego celem nie jest naśladownictwo, ale wywołanie katharsis, czyli uczucia litości i trwogi oraz oczyszczenia z tych doznań.
Badania nad opowiadaniem, narracją:
płaszczyzna opowiadania - poziom discours (narracji) - skupia uwagę na zasadach budowania wypowiedzi, narracyjnych strategiach wobec odbiorcy, sposobach kształtowania świata przedstawionego, przytaczania wypowiedzi postaci (James, Bachtin, Genette, Głowiński, Sławiński, Markiewicz),
płaszczyzna zdarzeń - badania narratologiczne dotyczyły schematów fabularnych, najważniejsze dzieło - Morfologia bajki Władimira Proppa; narratologiczne badania strukturalistów - Greimasa, Todorova, Bermonda, Barthesa, Eco; inspiracje gramatyką generatywną Chomsky'ego oraz koncepcjami Hjemsleva; próby generowania fabuł (gramatyka narracyjna), próby określania struktury głębokiej fabuły; badania antropologiczne - analiza mitu Levi-Straussa, teoria Frye'a (geneza gatunków w archetypach); narratologia łączy się z badaniami semiotycznymi, wielogłosowością narracji - teorią polifoniczności Bachtina.
Zmiana w podejściu do podmiotu - od traktowania podmiotu jako struktury do pojmowania go na zasadzie tożsamości i różnicy.
Systemowe pojęcie narracji zastąpione jest przez próbę uchwycenia sieci powikłań podmiotu.
Konfiguracyjna triada:
Fikcjonalność jest nieodłącznym towarzyszem aktów poznawczych - bywa postrzegana jako nakładanie konstruktów na nierozstrzygalną rzeczywistość.
Panfikcyjność - wszystko jest efektem światotwórstwa, fikcja jest gwarantem sensu.
Wymiary fikcji:
poznawczy,
ontologiczny,
etyczny,
kulturowy.
Narracyjne ujęcie podmiotu - narracja pełni rolę poręczycielki kulturowej tożsamości. Analizie poddawane są: procedury rozumienia siebie, zabiegi autonarracyjne (przygodność istnienia ujmowana w ramy opowieści), dialog z innym.
Czasowy wymiar narracji - procesualny charakter podmiotu (filozofia Heideggera), narracyjne pojmowanie świata i siebie. => struktura samorozumienia.
Cechy narracji: procesulaność, czasowość, następstwo przyczynowo skutkowe, przedstawieniowość świata bohaterów i przestrzeni, wewnętrzna koherentność.
Kategoria narracji funkcjonuje jako: dyspozycja poznawcza, medium kulturowe, generator wzorców tożsamości i prastruktura pojmowania świata (mit).
Narracja widziana w perspektywie epistemologicznej - oswajanie świata, kreowanie rzeczywistości. Fabularyzacje są działaniami służącymi porządkowaniu sensów, interpretacji siebie i świata. Rozumienie narracyjne pojmuje się jako ciągłe. Narracje dialogowe budowane są na zasadzie negocjacji z opowieściami innych. Autonarracja może być opowiedziana za pomocą fabularnych schematów gatunkowych.
Clifford - uważa, że tylko opowieść składająca się z fragmentów, luźnych zdarzeń ma rację bytu. (?)
Narracja łączy w sobie triadę: Ja - świat - Inny.
Samoświadoma narracja - w utworach genderowych, postkolonialnych, kiedy opowieść obnaża swoją samowiedzę (samoświadomość dotyczy fikcji dzieła) oraz antyfinalność opowiadania, wielowersyjność.
Teorie kodów kulturowych sytuują narrację jako jeden z poziomów między człowiekiem i światem.
Strategie narracyjne:
mnożenie form mediatyzujących od bieguna ascezy do nadmiaru bieguna nakładalności,
nagromadzenie personifikacji (przedmiotów widzących rzeczywisty świat).
Perspektywy literaturoznawcze na ekspansję narracji do przestrzeni kulturowej:
antropologizacja narracji (tożsamość, nakierowanie na innego, zagadnienie płci kulturowej, etniczność),
traktowanie literatury w sposób rozszerzony, włączając w jej obręb formy autobiograficzne, czy dokumentalne.
Nasycenie dyskursu narratologicznego antropologią kulturową kieruje uwagę na autobiografizm, autonarracje, przedstawianie inności (kulturowej, seksualnej).
Narracja funkcjonuje jako przedmiot badań i sposób prowadzenia dyskursu o swoim przedmiocie (czyli narracji).
Platon i Arystoteles rozpatrywali literaturę jako jedną z form reprezentacji.
Angielskie tłumaczenia Poetyki traktuje słowo representations jako mimesis.
Reprezentacja - „przedstawienie”, naśladowanie, imitacja.
Auerbach - Mimesis - literatura jako strategia reprezentacji powołana jest do wtórnej obróbki rzeczywistości (współmierność reprezentacji do świata).
Iser - reprezentacja literacka przypomina akt inscenizacji teatralnej, należy ją traktować jak fikcję dyskurs wystawiony na pokaz (wyobrażenie odsyłające samo do siebie).
Reprezentacja jest zamiast czegoś innego, podstawia się ją w miejsce czegoś (:P). Uobecnienie polega na wystawieniu czegoś na widok. Schemat: reprezentacja => uobecnienie lub substytucja.
Uobecniający charakter reprezentacji:
Husserlowska fenomenologia - prasentation, vorstellung; uobecnienie definiowane jest jako „uchwytywanie istoty” rzeczy; reprezentacja to sposób w jaki dana rzecz się prezentuje oraz sposób w jaki rzecz uchwytywana jest przez świadomość; reprezentacja określana jest jako: daność danej rzeczy (lol) oraz przedstawienie rzeczy (noetyczno-noematyczna struktura aktu poznania), uobecnienie jako „podwójna samoobecność”, „celem reprezentacji jako absolutnej prezentacji tego, co dane, jest <<absolutna samozrozumiałość>>”
Freudowska psychoanaliza - reprezentacja jest narzędziem ponownego uobecniania przez umysł tego, co spostrzeżone, pod jego nieobecność; to co pomyślane i rzeczywiste nie pochodzi z różnych porządków; reprezentacja zależy od powtórzenia (reprodukcji); reprezentacja jest zniekształceniem i substytucją (zamiast przedmiotu mamy jego przedstawienie zmodyfikowane przez popędy); jawna treść snu reprezentuje treść utajoną, czyli „myśl snu”; reprezentacja oparta jest na zniekształceniu, analityk dokonuje odkształcenia tekstu snu za pomocą technik egzegetycznych (czyli interpretacyjnych). Rzeczywistość => pragnienia => marzenia senne // podwójny filtr reprezentacji, podwójna substytucja popędy zastępują rzeczywistość, by zostać zastąpione przez marzenia senne.
Sausurre - reprezentacja dotyczy wewnątrzjęzykowej relacji między znaczącym (forma) i znaczonym (treść), dwojaki charakter:
uobecnienie idei poprzez materialny nośnik znaku (forma reprezentuje treść), czyli ją przywołuje; substytucji (forma reprezentuje treść, a więc ją zastępuje).
Reprezentacja jest zamiast rzeczywistości, znaki powstały po to, żeby mówić o świecie pod jego nieobecność.
„rzeczywistość jest wzięta w nawias”.
Reprezentacja odsyła do znaczeń konstruowanych przez tekst.
Miłosz - świat podlega reprezentacji, poeta to ten, który pracuje nad jej najbardziej adekwatną postacią (pogląd mimetyczny). Reprezentacja pełni rolę porządkującą.
Spór pomiędzy semiotycznym a mimetycznym charakterem reprezentacji. Semiotycy (Freud, Barthes, Iser) uważają, że rzeczywistości nie da się uchwycić wprost, trzeba o niej mówić za pomocą znaków. Stanowisko mimetyczne (Husserl, Auerbach, Miłosz) postuluje tezę, że za pomocą innorodnych znaków rzeczywistość może ukazać się „jak żywa”. Ze sporo wynika, że reprezentacja jest narzędziem ideologicznym.
Przekład intersemiotyczny według Teresy Kostkiewiczowej: „do dokonania przekładu intersemiotycznego potrzebny jest język pośredniczący, który umożliwia porównanie elementów znaków i dobór odpowiednich ekwiwalentów”.
Jakobson - rozumienie znaku jak i przekład z jednego systemu znakowego na drugi polega na znalezieniu odpowiedniego interpretanta, który pozwoli porównać dwa elementy i nadać im wspólną miarę. => wspólna miara to znaczenie symbolu; znaczenie jako wzajemna przekładalność symboli (ekwiwalentyzacja, znalezienie medium, transpozycja, transmutacja, interpretacja).
Reprezentacja - w nowożytnej epistemologii oznacza „przedstawienie idei w umyśle”.
Wymiana tego co materialne na ekwiwalenty - reprezentacja - jest kategorią ekonomiczną, dotyczy każdej wymiany w obrębie kultury (także kategoria polityczna oraz ideologiczna).
Greenblatt (Nowy Historyzm) - uważa, że wytwarzanie i odbieranie dzieł sztuki polega na negocjacji między twórcami i odbiorcami, dzieło sztuki można porównać do pieniędzy. => dzieło sztuki to reprezentacja ludzkich potrzeb. Miernikiem wymiany jest według Arystotelesa potrzeba, gwarantująca wymianę.
Kultura to efekt transakcji dokonującej się między nadawcą a odbiorcą za pomocą umownych reprezentacji. => Terminologia Arystotelesa: chreia - potrzeby, nomisma - kulturowe reprezentacje, koinonia - transakcja.
Dzieło musi być uwarunkowane potrzebą. Znaki wymieniają się na potrzeby, a potrzeby muszą być wspólne społecznie.
Św. Augustyn - rozróżnienie między znakami (jako reprezentującymi) i rzeczami (są ale do niczego nie odsyłają). => rzeczy poznaje się poprzez znaki.
Każda reprezentacja posiada dwa wymiary:
przechodni (reprezentować coś),
zwrotny (reprezentować siebie).
Funkcje reprezentacji w sensie politycznym:
delegacji (przedmioty zastępujące władcę),
ewokacji (przedmioty przywołujące jego obecność).
Przykładem są pomniki władców, które albo budzą szacunek, albo w przypadku kiedy władza zostaje obalona są przedmiotem agresji społecznej (np. niszczenie pomników Stalina, Dzierżyńskiego).
Dwa bieguny mimetycznej reprezentacji:
sztuka wytwarza kopię rzeczy, która pokrywa się z rzeczą i ustępuje jej miejsca,
przedstawienia wyprodukowane przez sztukę nie pokrywają się z rzeczą, lecz mniej lub bardziej ja przypominają.
Reprezentacja jest transakcją jakiej dokonuje się w publicznej sferze wymiany.
Jako kategoria ideologiczna reprezentacja jest wyobrażeniowym konstruktem, za pomocą którego rzeczywistość zostaje określona jako sensowna.
Ideologia służy połączeniu podobnych oglądów świata, czyli wspólnych sposobów konstruowania sensownej rzeczywistości ( jest strategią przedstawiania świata).
Ideologia jest reprezentacją reprezentacji. O reprezentacji można mówić jedynie w kontekście ideologii, bez reprezentacji bowiem nie ma ideologii.
Ideologie reprezentacji:
epistemologiczna - wywodzi się z kartezjańskiego paradygmatu poznawczego; wiedza na temat rzeczywistości jest wiedza teoretyczną, jest zbiorem reprezentacji rzeczywistości; pośredniczy w kształtowaniu obrazu świata; jest sposobem porządkowania i kategoryzowania świata; rzeczywistość jako taka jest niedostępna, są tylko jej reprezentacje,
ontologiczna - przykład koncepcji hermeneutycznej Gadamera - dzieło sztuki oznacza pewien przyrost bytu” (samoprezentacja bytu); reprezentacja to tryb obrazu, dzięki któremu zawiązuje się ontologiczny splot, tego co przedstawione i tego, co przedstawiające - „pierwowzór prezentuje się w prezentacji”; reprezentacja należy do istoty przedmiotu; to co reprezentowane uobecnia się w reprezentacji, która ustępuje miejsca reprezentantowi (:P),
apofatyczna - jak w teologii Bóg, tak w literaturoznawstwie rzeczywistość nie daje się uchwycić przez jakiekolwiek formy literackie; skrajny ikonoklazm - „rezygnacja z jakichkolwiek technik reprezentacji”, intensyfikacja technik reprezentacji - wynika z przekonania o niemożliwości przedstawienia czegokolwiek,
estetyczna - bliska określeniu De Mana, który definiował reprezentację jako „pomieszanie tego, co językowe z tym, co empiryczne”; zastąpienie rzeczywistości doskonale w autonomiczną sferą reprezentacji, która nie ma nic wspólnego z rzeczywistością; estetyka Kantowska - uwolnienie piękna od jakiejkolwiek zewnętrznej celowości; piękne przedmioty są spełniane w samoprezentacji; Jean-Luc Nancy uważa reprezentację za „formę formującą samą siebie” (lol); reprezentacja ma być doskonale autonomiczna; niezależna od otaczającej rzeczywistości; tworzy „puste reprezentacje” nieprzekładalne w rzeczywistości.
Reprezentacja ustawia rzeczywistość według określonego modelu-ideologii.
Od tego jako ideologię reprezentacji przyjmiemy zależy nasze czytanie tekstów.
Miasto jako metafora kultury związane jest z cultural studies.
Badaczka określa miasto jako swoiste laboratorium przekształceń w kulturze.
Metropolie są badane pod kątem globalizacji, transkulturowości, konfliktów kulturowych, problematycznych tożsamości i hybrydyzacji, pamięci i historii, cyberprzestrzeni i rzeczywistości wirtualnych.
Refleksja nad miastem jest także refleksja nad kulturą.
Związki pomiędzy problematyką urbanistyczną a badaniami kulturowymi:
Georg Simmel - analiza i opis nowoczesnego miasta z perspektywy refleksji nad przemianami kulturowymi i społecznymi - Mentalność mieszkańców wielkich miast (narodziny nowoczesnego indywidualizmu człowieka),
Walter Benjamin - Les Passages (Pasaże)- kolekcja cytatów i komentarzy poświęconych dziewiętnastowiecznemu Paryżowi; estetyzacja przestrzeni miejskiej; filozoficzno-literacka antropologia miasta; psychologia doświadczenia wielkomiejskiego; refleksje nad percepcją, jej wpływem na kształtowanie się nowoczesnych technik artystycznych; filozofia przestrzeni,
Brytyjskie cultural studies - Raymond Williams, Richart Hoggart - rozszerzenie definicji kultury, badanie sfery praktyk życiowych oraz kultury popularnej.
Michel de Certeau - L'invention du quoditien:
„miasto konceptualne” - wytwór teorii urbanistycznych i racjonalistycznego funkcjonalizmu (idea mapy),
„miasto doświadczane” - istnieje w praktyce codziennego życia, z punktu widzenia przechodnia (idea praktyki),
„retoryka przechadzki” - miasto konceptualne porównane do systemu językowego, miasto doświadczane jako indywidualne akty mowy.
Z punktu widzenia teorii gender miasto może być naznaczone płciowością. Dostrzeganie w miejscach wymiaru męskości lub kobiecości. Małgorzata Radkiewicz badała transgenderowy wymiar Berlina.
W feminizmie podkreśla się historyczną nierówność w dostępie do przestrzeni publicznej miasta. Janet Wolff - The Invisible Flaneuse - nieobecność kobiet w nowoczesnym mieście.
Koncepcja cyberprzestrzeni (termin stworzył pisarz William Gibson) - stworzenie Cybermiasta łączy się z wirtualizacją przestrzeni unieważniającą związek człowieka z miejscem geograficznym oraz globalizacją.
Urban studies - wywodzi się z badań postkolonialnych i literatury tworzonej przez mniejszości etniczne. Ważny jest problem tożsamości w wielokulturowych metropoliach, zarówno tożsamości miasta i ludzi w nim istniejących. Pytanie o kwestie przynależności zbiorowej: kulturowej, etnicznej, narodowej, religijnej oraz konsekwencje tożsamości zbiorowej. Innymi wielkomiejskimi problemami są: tolerancja, solidarność, ksenofobia, ciągłość historii i tradycji, charakter imperializmu i jego skutki dla rzeczywistości (relacje między metropolią a peryferiami). Miasto stanowi przestrzeń konfliktu kulturowego.
Problematyka urbanistyczna sprzyja tworzeniu nowych refleksji na temat miasta: filozofii miasta, geografii kulturowej, antropologii miejsca i przestrzeni, geokrytyki, geopoetyki. => konsekwencją zwrotu kulturowego, sproblematyzowanie lokalizacji kultury // PRZESTRZEŃ, czas, okoliczności polityczne i ekonomiczne są najważniejszymi wyznacznikami kultury.
Przestrzeń jest rozumiana jako strefa doświadczenia egzystencjalnego i kulturowego. Przestrzenie i miejsca „upamiętniają” kulturę, kształtują również tożsamość człowieka.
Literackie krajobrazy - są kombinacja literatury i krajobrazu, stanowią rodzaj wytworów społecznych. => proces „literatyruzacji” geografii oraz „uświatowienia” literatury.
Wesphal - twierdzi, że geokrytyka jest poetyką „interakcji pomiędzy przestrzenią ludzką a literaturą”. Zajmuje się badaniem interakcji pomiędzy wyobraźniowymi a geospołecznymi przestrzeniami oraz ich rolą w determinowaniu tożsamości kulturowych. => badanie literackich i kulturowych reprezentacji przestrzeni miast i krajobrazów (Petersburg - Dostojewski, Praga - Kafki itd.).
Geopoetyka - termin stworzył Kenneth White, przedmiotem badania tej dziedziny są topografie, czyli zapisy miejsc w tekstach kultury.
Ponowoczesny regionalizm - lata 90 XX wieku, nowe rozumienie roli miejsca w kulturze. Jego najwidoczniejszym przejawem jest zjawisko decentralizacji mapy - powodzeniem cieszą się miasta peryferii (Gdańsk, Wrocław), a nie jak wcześniej wielkie metropolie takie jak Londyn, czy Paryż.
Koncepcja unreal city - uniwersalizacja sztuki i kultury nowoczesnej (modernistyczne miasta bez nazwy, jak u Roberta Musila w Człowieku bez właściwości).
Nowoczesne metropolie odrzucały regionalność na rzecz uniwersalności, niezależności od biograficznego i geograficznego uwarunkowania.
Tendencja metropolityczna uległa jednak zmianie - renesans lokalności, małych ojczyzn, etnicznych korzeni, okolic i krajobrazów.
Szukanie śladów literackich światów w rzeczywistych przestrzeniach świadczy o tym, że kulturowe reprezentacje miasta tworzą krajobraz, w którym żyje człowiek. Reprezentacje miasta są więc częścią doświadczenia ludzkiego i rzeczywistości.
Za znamienną dla ponowoczesności kategorie uznano przestrzeń (za Foucault).
Kategoria miejsca - wędruje w czasie. Odsłaniają swoje zapomniane historie, przenoszą się wraz z mieszkańcami, czasem na ich charakter maja wpływ przybysze. => translokacja miejsca.
Miasta-palimpsesty, miasta-kolaże, miasta-hybrydy - proza Chwina, Liskowackiego, Huellego. Zawady.
Powrót regionalizmu to także wynik globalizacji, to co lokalne ma być przeciwwaga dla globalnej unifikacji.
Wrażliwość nostalgiczna pozwala na umieszczenie miast-utopii na marginesach, kresach mapy.
Hybrydyczna natura literackich (oraz kulturowych) reprezentacji miast - są tworami wyobraźni, a także świadectwem doświadczenia kulturowego i egzystencjalnego rzeczywistych miejsc.
Ewa Rewers - przejście od idei polis do idei post-polis.
Miasto - problematyka:
jako dzieło sztuki (architektura, estetyzacja przestrzeni publicznej),
badania reprezentacji miasta w sztuce, malarstwie, fotografii, filmie, muzyce, literaturze,
sztuka w mieście (instytucje życia artystycznego, sztuka publiczna, sztuka uliczna, vlepki, graffiti),
sztuka miasta dotyczy praktyk artystycznych, paraartystycznych, projektów społeczno-artystycznych (community arts),
nowa miejska pop-kultura i kontr-kultura (clubbing, konsumeryzm, lans, flanerie, hip-hop, blokowiska itd. - umc umc :D).
Badanie miasta jest badaniem kultury, przy czym pojęcie kultury zmieniło się. Kultura to już nie tylko to, co wysokie, ale także powiązane z ogółem praktyk życiowych.
Zmierzch paradygmatu językowego w badaniach kulturowych - miasto, przestrzeń, miejsce są widziane bardziej od strony wizualizacyjnej, obrazowej, a nie słownej.
Badacz postanowił, że poprosi grupę studentów o zapisanie na tablicy nazwisk czołowych językoznawców gramatyki GT:
Jacobs-Rosenbaum
Levin
Thorne
Hayes
Ohman (?)
Następna grupa studentów miała potraktować powyższy tekst, jako treść wiersza i przeprowadzić jego interpretację:
Drabina Jakubowa - Maria Dziewica - Jezus - korona cierniowa - omen -
wykrzyknik - amen + najczęściej pojawiające się litery S-O-N
Wyniki eksperymentu:
INTERPRETACJA - to sztuka konstruowania (tworzenia), a nie objaśniania (czytania) wierszy.
Markiewicz uważa, że czytelnik zostaje w pewien sposób nastawiony na taką interpretację. Koło hermeneutyczne - sprzężenie zwrotne między tym, co zakładamy, a tym co rozpoznajemy.
****artefakt oznacza przejaw funkcjonowania danej kultury (charakter symboliczny).
A. Burzyńska: Kulturowy zwrot teorii.
M. P. Markowski: Antropologia, humanizm, interpretacja.
R. Nycz: Poetyka intertekstualna: tradycje i perspektywy.
**** Centon, bigos literacki (łac. cento, gr. kentron, kento - płaszcz zszyty z kawałków materii) - utwór literacki, głównie w formie poematu, skompilowany w całości z cytatów innych utworów, najczęściej znanych i łatwo rozpoznawalnych.
**** Potpourri (wymowa: popuri; fr. bigos) - wiązanka instrumentalna różnych popularnych melodii z oper, operetek, pieśni ludowych itp. utworów podobnego typu lub jednego kompozytora. Jedna z form muzyki popularnej i rozrywkowej (porównaj: fantazja, parafraza).
**** Parodia - odmiana parafrazy, która spełnia funkcję humorystyczną (rodzaj zabawy literackiej), bądź satyryczną (używana jako element polemiki).
**** Trawestacja (wł. travestire - przebierać się, maskować się) - parafraza utworu literackiego, polegająca na zmianie stylu (z poważnego na komiczny lub odwrotnie), zachowująca jego podstawowe elementy kompozycyjne oraz podejmowany temat.
**** Kontrafaktura (z łac. contrafactum) - zmiana tekstu w utworze wokalnym. Najczęściej tekst świecki zmieniony jest na religijny, rzadziej odwrotnie.
**** Pastisz (z wł. pasticcio - pasztet) - odmiana stylizacji, utwór naśladujący istotne cechy jakiegoś dzieła lub stylu, zagęszczający je i uwydatniający. W przeciwieństwie do satyry uprawiany bywa w celu pochwały stylu, maniery danego pisarza, nie w celu jego krytyki.
**** Wariacja - wariantywne gospodarowanie tematem utworu (lub grupy utworów), będącego punktem wyjścia dla rozmaitych przekształceń. Przekształcenia te mogą mieć bardzo różnorodny charakter (na przykład gry z tekstem, czy też „bluszczowatego” krążenia wokół wybranych wątków), jednak nie sprowadzają się wyłącznie do zabiegów czysto tekstowych.
**** Kolaż literacki - typ techniki literackiej opierający się na tworzeniu utworów z istniejących wcześniej elementów, cytatów, dzieł połączonych z częściami wypowiedzi autorskich.
**** Montaż jest łączeniem oddzielnych części w całość.
Świadomość intertekstualna skłania do zakwestionowania formalistycznej koncepcji:
A. Łebkowska: Narracja.
OPOWIEŚĆ
płaszczyzna opowiadania płaszczyzna zdarzeń
Narracja jest reprezentacją czasowości i podmiotu, reprezentacja świata podmiotu.
Schematy fabularne wpisane w narracyjność są nasycone fikcją.
M. P. Markowski: O reprezentacji.
MAPA IDEOLOGII REPREZENTACJI
Reprezentacja epistemologiczna: przed-stawianie rzeczywistości. (Nietzsche, Nycz) |
Reprezentacja ontologiczna: wy-stawianie rzeczywistości. (Gadamer, Nowosielski) |
Reprezentacja apofatyczna: od-stawianie rzeczywistości. (Barthes, Miłosz) |
Reprezentacja estetyczna: pod-stawianie rzeczywistości. (Mallarme, Des Esseintem) |
E. Rybicka: Geopoetyka (o mieście, przestrzeni i miejscu we współczesnych teoriach i praktykach kulturowych).
1
Świat obiektywny czyli uniwersum
Niezależny podmiot
Siatka językowo-kulturowych kategorii i wyobrażeń
POZNANIE
POZNANIE ULEGA DEFORMACJI
GOTOWA WIEDZA O RZECZYWISTOŚCI
FIKCJA
NARRACJA
REPREZENTACJA