Układ oddechowy
składa się z tak zwanych dróg doprowadzających i właściwych dróg oddechowych, czyli z powierzchni wymiany gazowej.W układzie oddechowym człowieka można wyróżnić następujące odcinki: drogi oddechowe górne, do których należą: jama nosowa, gardziel, drogi oddechowe dolne, w skład których wchodzą: krtań, tchawica, oskrzela, oskrzeliki, pęcherzyki płucne.
JAMA NOSOWA
Przegrodą nosową, którą jest chrząstka, jama nosowa została podzielona na dwie części. Zbudowana jest z małżowiny nosowej: górnej, środkowej i dolnej oraz z kości szczęki. Łączy się ona z wypełnionymi powietrzem - zatokami przynosowymi. Należą do nich: zatoki klinowe, szczękowe, sitowe oraz czołowe. W dolnej części jama nosowa łączy się z gardzielą. Czynność tej części układu oddechowego polega na wciąganiu powietrza. Właściwie spełnia funkcję oczyszczającą, ogrzewającą i nawilżającą w stosunku do powietrza, które przedostaje się do organizmu. Rzęskowy nabłonek zatrzymuje pyły, a zwężenie jamy nosowej w górnej części powoduje nawilżenie. Dodatkowo znajduje się w niej narząd węchu, który umożliwia rejestrację bodźców chemicznych w postaci zapachów. W momencie, gdy pojawiają się problemy z drożnością jamy nosowej, jej funkcje przejmuje jama ustna.
GARDZIEL
Odcinek układu oddechowego o ok. 13 - centymetrowej długości. Stanowi skrzyżowanie dróg oddechowych oraz dróg pokarmowych. Można w niej wyróżnić trzy części: górną - nosową, środkową - ustną oraz dolną - krtaniową.. Ponadto do gardzieli uchodzą trąbki słuchowe.
KRTAŃ
Jest zarówno narządem oddechowym, jak i głosowym. Jest zbudowana z dziewięciu chrząstek, połączonych za pomocą mięśni i wiązadeł. Do chrząstek nieparzystych należą: pierścieniowata, tarczowata i nagłośniowa, a do parzystych nalewkowate, różkowate i klinowate. Najważniejsze chrząstki budujące krtań to: tarczowata - jest chrząstką najważniejszą, na niej znajduje się wzniosłość zwana jabłkiem Adama oraz nagłośniowa - zamyka wejście do krtani. Podczas mówienia odchyla się do przodu. Stanowi bezpiecznik, dzięki czemu pokarm przy połykaniu nie przedostaje się do dróg oddechowych. Jej nachylenie powoduje język.
Głośnia, stanowi najwęższą część krtani i właściwego narządu głosu, ponieważ w tej części krtani znajdują się kieszenie krtaniowe, z góry ograniczone fałdami, które mogą się zbliżać i oddalać. Podczas ich zbliżania powstaje szpara głosowa, przez którą powietrze z trudem się przeciska, i wtedy wydawany głos jest głosem wyższym. W momencie oddalania, kieszenie są rozległe i wtedy mówimy szeptem. Ponadto w kieszeniach krtani znajdują się struny głosowe. Powietrze powoduje drgania strun w momencie przeciskania się przez te właśnie kieszenie. Siła głosu zależy od prędkości powietrza przechodzącego przez narządy głosu.
TCHAWICA
Składa się z dwóch części: szyjnej i piersiowej. Zbudowana jest z chrząstek, które gwarantują drożność dróg oddechowych. Jest narządem wspólnym dla ich parzystych części. Gdyby tchawica uległa zmiażdżeniu zablokowałoby to wejście powietrza do narządów wymiany gazowej. Dlatego też zbudowana jest z chrząstek, które stanowią wzmocnieni. Chrząstki te oraz mięsnie gładkie tchawicy połączone są błoną łącznotkankową. Jej wnętrze stanowi błona śluzowa zawierająca tzw. nabłonek migawkowy. Rzęski spełniają funkcję oczyszczającą, a mianowicie usuwają z tchawicy różnego rodzaju zanieczyszczenia (wspomaga to czasami odruch kaszlu).
OSKRZELA
Występują w ilości dwóch i stanowią rozgałęzienie tchawicy. Pomimo, że są narządem parzystym nie są jednakowej ani długości, ani grubości. Oskrzelo prawe jest krótsze i ciensze, a lewe - dłuższe i grubsze. Podobnie jak w przypadku tchawicy, nabłonek migawkowy stanowiący wnętrze oskrzeli "przepycha" różnego rodzaju zanieczyszczenia w kierunku tchawicy.
OSKRZELIKI
Rozgałęziają się systemem dychotonicznym (rozwidlającym się) na coraz cieńsze. Każdy poprzedni na dwa następne. W miarę oddalania się od oskrzeli w swojej budowie anatomicznej tracą warstwę chrząstkową. Pomiędzy dwie błony: wewnętrzną i zewnętrzną wchodzi warstwa mięśni. Są to zakończenia oskrzelików zbudowane z błony, którą stanowi jedna warstwa komórek.
PĘCHERZYKI PŁUCNE
To nic innego jak rozdęcia zakończające oskrzelki. Budowa morfologiczna pęcherzyka płucnego to: woreczek elastyczny, o bardzo cienkich ścianach, który otoczony jest naczyniami włosowatymi żylnymi i tętniczymi, tworzącymi wokół niego bardzo gęstą sieć. Nabłonek oddechowy znajdujący się we wnętrzu pęcherzyków płucnych zbudowany jest z komórek, które są cienkie i rozpłaszczone. Światła poszczególnych pęcherzyków płucnych, za pomocą otworków, łączą się ze sobą. Te połączenia przyczyniają się do lepszej wentylacji płuc. Ta część układu oddechowego jest właściwym miejscem wymiany gazowej.
WENTYLACJA UKŁADU ODDECHOWEGO
Do wentylacji układu pokarmowego służą mięśnie międzyżebrowe oraz u ssaków dodatkowo tzw. przepona (tłocznia brzuszna). W czasie wdechu i wydechu pracują odpowiednie grupy mięśni. Wdech polega na zasysaniu powietrza do dróg oddechowych. W przypadku, gdy stężenie tlenu w komórkach krwi rejestrowane jest, jako niskie następuje przyspieszenie oddechu, by przyspieszyć akcję dostarczania tlenu, potrzebnego do produkcji energii. Polega to na tym, że impuls drogą nerwową działa na mięśnie międzyżebrowe i w ten sposób daje sygnał do wdechu. Wdech spokojny jest aktem biernym, niespokojny - czynnym. Powietrze, które jest wypuszczane stanowi tzw. objętość zalegającą.
REGULACJA WENTYLACJI
Ośrodek oddechowy złożony z ośrodka wdechu i wydechy zlokalizowany jest w rdzeniu przedłużonym. Nikt z nas nie zastanawia się czy oddychać, czy nie, nie myśli o oddychaniu. Zwraca to uwagę na automatyczne wykonywanie tej czynności. Dzieje się tak dlatego, że impulsy nerwowe powstające w tym ośrodku, trafiają następnie do mięsni oddechowych. Przewodzą je neurony z grupy ruchowych. Automatyczne funkcjonowanie ośrodka oddechowego zależy od stężenia takich substancji jak: tlen, jony wodorowe, anion wodorowęglanowy, znajdujących się w krwi tętniczej. Do pobudzenia ośrodka wdechowego dochodzi na skutek albo zwiększonego stężenia dwutlenku węgla i jonów wodorowych, albo na skutek obniżonego stężenia tlenu.
POJEMNOŚĆ PŁUC
Jednorazowo pobiera się 500 ml powietrza tzw. objętość oddechową, z czego 350 ml trafia do pęcherzyków, reszta wypełnia przestrzeń martwą. Przy maksymalnym wdechu (do maksymalnego wypełnienia płuc) do 500 ml dopełnić można 250 ml, uczestniczą w tym dodatkowo: mięsnie ząbkowate przednie i mięsień czworoboczny.
SKŁAD POWIETRZA
Wdychanego: azot: 78,4 %, tlen: 20,3 %, dwutlenek węgla: 0,04 %, para wodna: 0,76 %, pozostałe gazy: 0,5%, Wydychanego: azot: 74,3 %, tlen: 15,3 %, dwutlenek węgla: 4,2 %, para wodna: 5,2% , pozostałe gazy: 1%.
ETAPY PROCESU ODDYCHANIA:
wymiana powietrza między atmosferą i pęcherzykami płucnymi (wentylacja płuc = wdech - wydech), wymiana tlenu i dwutlenku węgla między powietrzem pęcherzykowym a krwią naczyń włosowatych płuc, transport tlenu i dwutlenku węgla przez krew, wymiana tlenu i dwutlenku węgla między krwią naczyń włosowatych tkanek innych niż płuca i komórkami tych tkanek.
Rytmiczne ruchy klatki piersiowej - oddechy - powodują wentylację płuc. Każdy oddech składa się z wdechu i wydechu. W czasie wdechu zwiększa się objętość klatki piersiowej i rozciągniecie płuc w wyniku działania mięśni oddechowych (przepony) i mięśni międzyżebrowych. Wydech jest zjawiskiem biernym; następuje po ustaniu skurczu mięśni oddechowych.
UKŁAD POKARMOWY
JAMA USTNA:
Tutaj pokarm zostaje rozdrobniony w procesie gryzienia i żucia oraz zmieszany ze śliną. Ograniczona jest od przodu wargami, po bokach policzkami, od góry podniebieniem twardym i miękkim, a od dołu mięśniami tworzącymi tzw. przeponę dna jamy ustnej. Jama ustna zaczyna się od szpary ust, a kończy się na otworze łączącym ją z gardłem (tzw. cieśń gardzieli). Łuki zębowe tworzące szczękę i żuchwę dzielą jamę ustną na część przednią (przedsionek jamy ustnej) i część tylną (jama ustna właściwa). Wargi (górna i dolna) łączą się z boków w kącikach ust. Na pograniczu skóry i błony śluzowej znajduje się czerwień wargowa, której zaczerwienienie powodują znajdujące się pod nabłonkiem liczne naczynia krwionośne. Policzki układają się od kąta ust do ucha i łuku jarzmowego. Zbudowane są z kilku warstw: ze skóry, tkanki tłuszczowej (tzw. poduszeczki tłuszczowej), powięzi, mięśnia policzkowego, warstwy gruczołowej i błony śluzowej. Jeśli poduszeczka tłuszczowa jest mocno rozwinięta, nadaje twarzy charakterystyczny „pucołowaty” wygląd, np.: u małych dzieci. Podniebienie dzieli się na część przednią (podniebienie twarde: podniebienie kostne i błona śluzowa) i część tylną (podniebienie miękkie: fałd błony śluzowej zawierający mięśnie unoszące, napinające i obniżające podniebienie oraz mięśnie zbliżające do siebie łuki podniebienne - zamykające cieśń gardzieli). Między łukami podniebiennymi znajdują się migdałki podniebienne. Dno jamy ustnej tworzą mięśnie biegnące aż do żuchwy. W jamie ustnej znajdują się zęby, język i ślinianki.
ZĘBY:
tworzą dwa łuki - szczękowy i żuchwowy. Człowiek ma zęby różnokształtne (heterodontyczne): sieczne, kły, przedtrzonowe i trzonowe. Występują u niego dwa pokolenia zębów: mleczne i stałe. Zębów mlecznych jest 20 (po 10 w każdym łuku). Zębów stałych człowiek ma 36 (po 16 w każdym łuku zębowym).
BUDOWA ZĘBÓW:
Każdy ząb składa się z korony, szyjki i korzenia w zębach jednokorzeniowych (sieczne, kły i przedtrzonowe górne) lub z korzeni w zębach wielokorzeniowych (przedtrzonowe dolne i trzonowe). Korona - to widoczna część zęba, jej zewnętrzną warstwę tworzy szkliwo. Szyjka zęba przykryta jest dziąsłem, a korzeń tkwi w zębodole; pokryte są kostniwem (tkanką zbliżoną w swej budowie do tkanki kostnej). Pod szkliwem i kostniwem znajduje się głębsza warstwa zęba - zębina. Otacza ona przestrzeń w koronie zęba (jama zęba) i w korzeniu (kanał korzenia zęba). Wewnątrz jamy zęba znajduje się miazga, składająca się z tkanki łącznej, nerwów i naczyń.
Dziąsła tworzy łona śluzowa jamy ustnej.
Wzajemny stosunek zębów szczęki do zębów żuchwy w położeniu nieruchomym nazywamy zwarciem. Natomiast zgryzem nazywamy ułożenie zębów podczas żucia.
Wyróżniamy rodzaje zwarcia: zwarcie nożycowate - występujące najczęściej, zęby sieczne szczęki zachodzą przed zęby sieczne żuchwy na przestrzeni 1-3 mm; zwarcie dachówkowate - zęby sieczne szczęki dachówkowato pokrywają siekacze żuchwy;zwarcie obcęgowate - występujące najrzadziej, zęby sieczne szczęki i żuchwy stykają się krawędziami żucia.
Język tworzą mięśnie pokryte błoną śluzową. Błona śluzowa języka na jego grzbiecie i po bokach tworzy brodawki, które pełnią rolę mechaniczną i zmysłową. W części brodawek znajdują się kubki smakowe, zawierające zakończenia włókien nerwów smakowych.
Ślinianki jamy ustnej dzielą się na małe i duże. Małe to: gruczoły językowe, podniebienne, policzkowe i wargowe. Duże to gruczoły parzyste, mające przewody uchodzące do jamy ustnej (ślinianki przyuszne, podżuchwowe i podjęzykowe). Wydzielają ślinę, której ogólna ilość w ciągu doby osiąga 1-1,5 l.
GARDŁO
biegnie od podstawy czaszki, z przodu od trzonów kręgów szyjnych ku dołowi do wysokości kręgu szyjnego szóstego, tam przechodzi w przełyk. Ściana gardła zbudowana jest z trzech błon: śluzowej, mięśniowej i zewnętrznej. Jama gardła dzieli się na części: górną nosową, środkową ustną i dolną krtaniową. Na ścianach bocznych części nosowej gardła znajdują się ujścia gardłowe trąbek słuchowych obok nich migdałki trąbkowe. Nieparzysty migdałek gardłowy - tzw. trzeci migdał - leży w miejscu przejścia stropu gardła w jego ścianę tylną.
PRZEŁYK
łączy gardło z żołądkiem. Nie dochodzi tu jeszcze doi trawienia pokarmów. Dzięki synchronicznym skurczom śluzówki kęs po przełknięciu jest przesuwany do żołądka. Przebiega wzdłuż kręgosłupa przez szyję, klatke piersiową i jamę brzuszną.
OTRZEWNA:
błona surowicza, którą pokryte są narządy położone w jamie brzusznej i w miednicy mniejszej. Stanowi ona "worek" wyścielający od wewnątrz ściany jamy brzusznej.
ŻOŁĄDEK:
narząd o workowatej formie; tutaj pokarm jest gromadzony, rozdrabniany, mieszany z wydzielinami błony śluzowej żołądka (soki żołądkowe) i przemieszczany do jelita. To najszersza część przewodu pokarmowego, choć jego wielkość jest zmienna.
Sok żołądkowy - mieszanina wydzielin różnych komórek błony śluzowej żołądka (kwas solny, pepsyna, śluz). Kwas solny silnie zakwasza treść pokarmową. Żołądek leży w nadbrzuszu, pod lewym łukiem żebrowym. W żołądku odróżnia się część wpustową, której wpust łączy się z przełykiem, dno, trzon i część odźwiernikową z odźwiernikiem (miejsce przejścia żołądka w dwunastnicę). Ponadto w żołądku wyróżnia się ściany: przednią i tylną. Błona śluzowa żołądka wytwarza fałdy podłużne, a na nich tworzy mniejsze fałdy zwane pólkami żołądkowymi. Zawierają one dołeczki żołądkowe, w których znajdują się ujścia gruczołów błony śluzowej żołądka. Na zewnątrz cały żołądek pokrywa otrzewna.
JELITO CIENKIE:
na tym odcinku pokarm ulega ostatecznemu strawieniu i wchłonięciu poprzez działanie enzymów. Jest to najdłuższa część przewodu pokarmowego, ciągnie się od żółądka do jelita grubego. Dzieli się na dwunastnicę i jelito krezkowe (jelito czcze i jelito kręte).
Dwunastnica ma kształt podkowy, jej początkowy odcinek nazywamy opuszką dwunastnicy. Błona śluzowa dwunastnicy (oprócz opuszki) tworzy wysokie i gęsto ułożone fałdy okrężne, a na nich drobniejsze fałdy zwane kosmkami jelitowymi.
Jelito krezkowe rozpoczyna się po lewej stronie kręgosłupa, na wysokości drugiego kręgu lędźwiowego, a kończy się w prawym dole biodrowym ujściem do jelita grubego. Przymocowane jest do tylnej ściany brzucha tzw. krezką, przez co jelito jest silnie pofałdowane w tzw. pętle jelitowe, które wypełniają większą część jamy brzusznej i miednicy mniejszej.
JELITO GRUBE:
to końcowa część przewodu pokarmowego; tutaj wchłaniana jest woda i jony sodowe oraz gromadzone są nie strawione resztki pokarmu. Resztki te tworzą kał, który wydalany jest potem przez odbyt. Dzieli się na jelito ślepe,okrężnicę i odbytnicę.
Jelito ślepe leży w prawym dole biodrowym. Ma kształt rozszerzonego na dole worka, u góry przedłuża się w okrężnicę. Od jego tylnej ściany odchodzi wyrostek robaczkowy, w którego tkance podśluzowej znajdują się liczne grudki chłonne.
Okrężnica ma pofałdowane ściany. Biegnie po prawej stronie jamy brzusznej od prawego dołu biodrowego do wątroby i od wątroby pod śledzionę, zstępuje w dół do lewego dołu biodrowego. Na wysokości drugiego lub trzeciego kręgu krzyżowego przedłuża się w odbytnicę.
Odbytnica kończy się otworem - odbytem. Dzieli się na dwie części: górną (bańka odbytnicy) i dolną otoczoną mięśniami krocza (kanał odbytowy). U kobiety przed odbytnicą leży macica i pochwa, oddzielone od odbytnicy zagłębieniem odbytniczo-macicznym otrzewnej.
TRZUSTKA
leży zewnątrzotrzewnowo na tylnej ścianie brzucha, na wysokości drugiego kręgu lędźwiowego. Prawa część trzustki, zgrubiała, zwana jest głową trzustki, część środkową stanowi trzon, a część lewą - ogon trzustki. Część zewnętrzna gruczołu wydziela sok trzustkowy, który bierze udział w trawieniu pokarmów. Natomiast część wewnętrzna trzustki to komórki skupione w wyspach trzustkowych, zwanych wyspami Langerhansa. Poszczególne komórki tych wysp wydzielają: glukagon, insulinę, somatostatynę i polipeptyd trzustkowy.
WĄTROBA
leży pod prawym łukiem żebrowym i w nadbrzuszu, poniżej przepony. To największy narząd jamy brzusznej i największy gruczoł w organizmie ludzkim. Ma kształt skośnie przeciętego jaja. Dzieli się na cztery płaty, które składają się z segmentów zbudowanych ze zrazików utworzonych z komórek wątrobowych (hepatocytów). Poprzez tętnicę wątrobową powstaje w wątrobie krążenie odżywcze. Komórki wątrobowe wytwarzają żółć, która odpływa kanalikami wątrobowymi do dwóch przewodów wątrobowych., które po wyjściu z wątroby łączą się w przewód wątrobowy wspólny i odprowadzają żółć do pęcherzyka żółciowego, przewodu żółciowego, a dalej do dwunastnicy. Wątroba magazynuje też glukozę i wytwarza ją z cukrów prostych; wytwarza tłuszcze z innych substratów; pełni też bardzo ważną rolę w usuwaniu z krwi substancji toksycznych.
Ściana przewodu pokarmowego składa się głównie z trzech warstw: błony zewnętrznej (osłania ona narządy przewodu pokarmowego), błony mięśniowej i błony śluzowej.
TRAWIENIE - rozkład poprzez enzymy trawienne wielkocząsteczkowych składników pokarmowych na proste związki chemiczne. Niektóre czynności układu pokarmowego są aktami dowolnymi, np.: pobieranie pokarmu, żucie, częściowo - połykanie i wydalanie kału. Wszystkie inne czynności układu trawiennego to mechanizmy odruchowe. Oprócz tego działania trawienne podlegają także regulacji ze strony ośrodkowego układu nerwowego.
METABOLIZM - przetwarzanie substancji chemicznych w organizmie żywym.
Procesy metaboliczne: procesy anaboliczne - z substancji drobno-cząsteczkowych wytwarzane są wielkocząsteczkowe składniki ciała, procesy kataboliczne - cząsteczki złożonych związków chemicznych ulegają rozkładowi. Obu tym procesom towarzyszy przemiana energii; energia uzyskiwana jest w procesach utleniania wysokoenergetycznych związków organicznych. Proces ten nazywamy także spalaniem.
NERKA - Nerka jest parzystym narządem miąższowym, kształtu fasoli o masie 120-200 g, długości 10-12 cm, szerokości 5-7 cm i grubości 3-4 cm. Nerki są położone zaotrzewnowo na tylnej ścianie jamy brzusznej w okolicy lędźwiowej. W nerce wyróżnia się powierzchnię przednią i tylną, biegun górny i dolny oraz brzeg boczny i przyśrodkowy. Brzeg boczny jest wypukły, a przyśrodkowy wklęsły, w środkowej jego części znajduje się wnęka nerki, osłonięta dwiema wargami: przednią i tylną. Do wnęki wchodzi tętnica nerkowa, a wychodzi żyła i moczowód. W głębi wnęki znajduje się zatoka nerkowa wraz, kielichami większymi i mniejszymi. Od zewnątrz nerkę osłania bezpośrednio włóknista torebka nerkowa, którą otacza torebka tłuszczowa, a tę pokrywa jeszcze powięź nerkowa. Pod torebką włóknistą znajduje się istota korowa nerki i dalej istota rdzenna.
Istota rdzenna nerki zbudowana jest w postaci piramid nerkowych, skierowanych podstawami ku obwodowi nerki, a wierzchołkami w stronę wnęki. Wierzchołek jest w formie brodawki objęty przez kielich mniejszy. Pomiędzy piramidy wnika kora, tworząc słupy nerkowe. W nerce można wyróżnić część wydzielniczą utworzoną z nefronów i drogi wyprowadzające mocz.
Część wydzielniczą nerki - nefron stanowi ciałko nerkowe, kanalik główny składający się z cewki krętej pierwszego rzędu, pętli nefronu, cewki prostej i cewki krętej drugiego rzędu. Ramię wstępujące pętli wraca, kierując się w stronę ciałka nerkowego. Ma ono kształt kulisty, średnicę około 0,2 mm. Zbudowane jest z kłębka naczyniowego i torebki kłębka. Kłębek naczyniowy tworzy sieć łączących się ze sobą naczyń włosowatych, na które podzieliło się naczynie doprowadzające krew do kłębka. Krew przefiltrowana odpływa naczyniami tętniczymi-odprowadzającymi do krwiobiegu.
Torebka kłębka utworzona jest z dwóch blaszek: wewnętrznej, przylegającej do kłębka, i zewnętrznej, która przechodzi w ściankę kanalika głównego. Między blaszkami powstaje szczelinowata przestrzeń łącząca się ze światłem kanalika. Miejsce, w którym wchodzą i wychodzą naczynia krwionośne, nazwano biegunem naczyniowym, a miejsce leżące naprzeciw, z którego wychodzi cewka (kanalik) nerkowa - biegunem kanalikowym. Cewka kręta drugiego rzędu dochodzi do cewki zbiorczej , które łącząc się tworzą przewód brodawkowaty, kończący się na szczycie brodawki nerkowej otworem brodawkowatym. W kłębkach nerkowych ma miejsce filtrowanie krwi i wytwarzanie pierwotnego moczu w ilości około 125 l na dobę. Mocz ten w obrębie układu kanalikowego zostaje zagęszczony do (moczu ostatecznego) ilości 1,5 l na dobę. Zagęszczony mocz spływa do kielichów nerkowych mniejszych, a dalej do większych i miedniczki nerkowej, skąd przedostaje się do moczowodu.