Politechnika Koszalińska

Wydział Ekonomii i Zarządzania

Polskie rolnictwo na tle rolnictwa UE

Najważniejsze bariery rozwoju terenów

wiejskich w Polsce i sposoby ich likwidacji

Ekonomia II, gr. 07

Koszalin 2002 r.

Spis treści:

Wprowadzenie 2

Rozdział I

1. Rolnictwo polskie w aspekcie integracji z UE (ujęcie ogólne) 3

1. Struktura agrarna wsi polskiej 4

1. Indywidualne gospodarstwa rolne 4

2. Sektor państwowy 6

2. Struktura agrarna wybranych krajów Unii 7

2. Mocne i słabe strony produkcji rolnej w Polsce 9

1. Mocne strony produkcji rolnej w Polsce 9

2. Słabe strony produkcji rolnej w Polsce 11

Rozdział II

1. Szanse i zagrożenia dla polskiego rolnictwa związane z wejściem Polski do UE 13

1. Korzyści integracji z Unią Europejską 13

2. Koszty integracji z Unią Europejską 14

2. Dostosowanie polskiego rolnictwa do członkostwa w Unii Europejskiej 14

1. Harmonizacja polskiego prawa rolnego z prawem unijnym 15

2. Ochrona środowiska wiejskiego 16

Zakończenie 17

Dodatek - FORMA SKRÓCONA REFERATU 18

Bibliografia

WPROWADZENIE

Starania Polski o przyjęcie do Unii Europejskiej oficjalnie rozpoczęły się 8 kwietnia 1994r. Rolnictwo postrzegane jest jako jeden z kluczowych problemów mogących opóźnić integrację z krajami UE. Wspólna Polityka Rolna prowadzona od początku lat sześćdziesiątych w krajach członkowskich Unii spowodowała przebudowę ich rolnictwa. Rolnictwo polskie, pozbawione trwałej, stabilnej polityki państwa, pod względem wielu wskaźników istotnie różni się od rolnictwa krajów członkowskich. Do głównych różnic należy zaliczyć duży udział osób zatrudnionych w rolnictwie, dużą ilość gospodarstw karłowatych, małą wydajność pracy oraz niski poziom rolniczego wykształcenia właścicieli gospodarstw. Polskie rolnictwo pozostaje więc w tyle, pod względem wydajności i zaspokajania potrzeb żywnościowych społeczeństwa, za krajami Unii.

Trwają negocjacje mające na celu ustalenie warunków, które musi spełnić Polska aby stać się pełnoprawnym członkiem UE. W stosunku do rolnictwa pojawiają się dwie koncepcje. Z jednej strony mówi się o długim okresie przejściowym, w którym polskie rolnictwo będzie chronione i restrukturyzowane, z drugiej strony wyrażane są opinie, że okres przejściowy opóźni tylko i tak spóźnione reformy co tylko spowolni reorganizację rolnictwa i jego restrukturyzację.

Jak wygląda dzisiaj polskie rolnictwo i na czym polegają jego trudności i atuty w nowej rzeczywistości gospodarczej i w aspekcie integracji z Unią? W poniższej pracy pragniemy przedstawić stan i zróżnicowanie rolnictwa, a także bariery jego rozwoju oraz sposoby ich likwidacji.

ROZDZIAŁ I

1. Rolnictwo polskie w aspekcie integracji z UE (ujęcie ogólne)

Powierzchnia użytków rolnych w Polsce wynosi 18,6mln ha, czyli około 60% powierzchni kraju. W UE większy od Polski obszar użytków rolnych mają tylko dwa państwa: Francja i Hiszpania. W Polsce działalność rolniczą w prowadzi ponad 2 miliony gospodarstw rolnych, zróżnicowanych pod względem formy organizacyjnej, rodzaju własności, wielkości areału oraz poziomu produkcji i dochodów.

Tabela 1. Struktura indywidualnych gospodarstw rolnych w Polsce (1997 r.)

Gospodarstwa rolne (w tys.)

2008

w %

100%

użytki rolne

 

1,01 - 1,99 ha

21,9 %

2,00 - 4,99 ha

34,4 %

5,00 - 6,99 ha

12,7 %

7,00 - 9,99 ha

12,3 %

10,00 - 14,99 ha

10,3 %

15,00 ha i więcej

8,4 %

Średnia wielkość gospodarstwa (ha)

7,8 %

w tym użytki rolne

6,9 %

Źródło: Główny Urząd Statystyczny, Rocznik Statystyczny, 1998.

Liczba gospodarstw w ostatnich latach maleje, a średni areał rośnie. Jednak ciągle jeszcze średnia powierzchnia gospodarstwa jest nieduża i wnosi około 8ha, a większość gospodarstw w Polsce to gospodarstwa małe, nie przekraczające 5ha (Tabela 1). Istnieje przy tym znaczne zróżnicowanie regionalne. Przeciętna wielkość gospodarstwa na północnym zachodzie Polski jest znacznie wyższa niż na południu.

Struktura obszarowa gospodarstw rolnych wpływa na niski stopień specjalizacji i towarowości produkcji rolnej. Duża część gospodarstw rolnych produkuje głównie na własne potrzeby, a powstałe nadwyżki sprzedaje na rynku.

Na obszarach wiejskich zamieszkuje 38,1% ogółu ludności. Spis rolny przeprowadzony w 1996 r. wykazał, że 50,9% ludności Polski mieszkającej na obszarach wiejskich związana była z działalnością rolniczą.

W Polsce około 20% zatrudnionych pracuje w rolnictwie. Wskaźnik ten dla krajów Unii jest niższy, choć poszczególne kraje bardzo się różnią pod tym względem. Porównywalny do polskiego wskaźnik posiada Grecja, natomiast państwa takie jak Belgia, Luksemburg, Wielka Brytania czy Szwecja mają ośmiokrotnie niższy odsetek pracujących w sektorze rolnym .

Pomimo tak dużego odsetka ludności aktywnej zawodowo w rolnictwie efektywność polskiego rolnictwa nie jest zbyt wysoka. Polska osiąga plony z upraw kształtujące się na poziomie, jaki osiągały kraje Unii w latach siedemdziesiątych. Niezadowalający jest także poziom mechanizacji naszego rolnictwa. W 1997 r. w Polsce było 1311 tysięcy sztuk ciągników, a na jeden ciągnik przypadało 10,4 ha gruntów ornych. Duża część ciągników i maszyn rolniczych w polskich gospodarstwach jest już przestarzała i wymaga wymiany. Niestety tylko około 20% gospodarstw jest zdolne do modernizacji sprzętu we własnym zakresie.

Znaczenie gospodarcze rolnictwa jest nadal duże. Wymiernym wskaźnikiem, który to obrazuje jest udział rolnictwa w tworzeniu PKB. Udział polskiego sektora rolnego w tworzeniu PKB, pomimo tendencji spadkowej, jest nadal znaczący i wynosi około 5%. W UE wskaźnik ten kształtuje się średnio na poziomie poniżej 2%.

1. Struktura agrarna wsi polskiej

Jak już wyżej wspomniano powierzchnia użytków rolnych w Polsce wynosi 18,6mln ha, z czego w rękach prywatnych właścicieli znajduje się 16,9mln ha, czyli 91,2%. W polskim rolnictwie dominują rolnicy indywidualni gospodarujący na 15,2mln ha, czyli na 82,1% użytków rolnych.

1. Indywidualne gospodarstwa rolne

Według Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. średnia powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego wynosi 7,91 ha, w tym użytków rolnych - 6,99ha (dla porównania - w roku 1990 średnia powierzchnia gospodarstwa indywidualnego wynosiła 7,1 ha, w tym użytków rolnych - 6,3 ha).

Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych wyniosła w 1996 r. 2.041,4 tys. i była niższa o około 100 tys. w porównaniu do 1990 r., gdy wynosił 2.138tys. Gospodarstw. Charakterystyczną cechą struktury obszarowej gospodarstw indywidualnych jest jej znaczące rozdrobnienie. Na rysunku nr 1 przedstawiono zmiany polskiej struktury agrarnej w latach 1985- 1996.

Rysunek 1. Struktura indywidualnych gospodarstw rolnych w Polsce wg powierzchni użytków rolnych na gospodarstwo w latach 1985 i 1996.

Na uwagę zasługuje fakt, że gospodarstwa największe - o powierzchni użytków rolnych 15ha i powyżej - stanowiły w 1996 r. 8,5% ogółu indywidualnych gospodarstw rolnych. W 1980 r. gospodarstwa te stanowiły tylko 4,3% ogółu gospodarstw indywidualnych, w roku 1985 - 5,5%, a w roku 1990 - 6,1%. W stosunku do 1980 r. nastąpił zatem blisko dwukrotny wzrost udziału powyższych gospodarstw w polskiej strukturze agrarnej.

Z badań przeprowadzonych w latach 1990-1994 przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej wynika, że gospodarstwa 15-hektarowe i większe sprzedają 3 razy więcej produktów niż przeciętne na wsi, a ich przychody z rolnictwa stanowią 72% przychodów ogółem. Na jedną osobę zatrudnioną w takich gospodarstwach przypadło średnio około 10ha użytków rolnych, to jest blisko 6 razy więcej niż w przeciętnym gospodarstwie na wsi. Gospodarstwa te zwykle mają też niższe koszty jednostkowe produkcji zboża, żywca czy mleka, jednakże skutki gwałtownego obniżenia opłacalności tej produkcji są dla nich bardzo dotkliwe. Duża skala produkcji jest bowiem trudna do przeprofilowania np. w porównaniu z drobnymi gospodarstwami.

Przemiany struktury agrarnej są zjawiskiem dość powolnym. Pomimo stwierdzonych zmian w omawianej strukturze dominującą rolę nadal odgrywają gospodarstwa najmniejsze - o powierzchni użytków rolnych do 5ha. W roku 1996 gospodarstwa te stanowiły 55,3% ogółu gospodarstw indywidualnych.

Należy również podkreślić, że w Polsce występuje silne zróżnicowanie regionalne średniej powierzchni gospodarstw oraz struktury agrarnej. W województwach północnych średnio jedno indywidualne gospodarstwo rolne użytkuje grunty o powierzchni użytków rolnych powyżej 15ha. Największe rozdrobnienie indywidualnych gospodarstw rolnych występuje przede wszystkim w województwach południowych, w których średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach jest mniejsza od 4 ha.

2. Sektor państwowy

Użytki rolne należące do państwa stanowią 8,8% ziemi wykorzystywanej rolniczo (1,6mln ha), z czego 1,2mln ha zajmują gospodarstwa Skarbu Państwa. Podstawową formę zagospodarowania gruntów Zasobu Agencji Własności Rolnej Skarbu Państwa (AWRSP) stanowi dzierżawa. W ten właśnie sposób według stanu na koniec czerwca 1997 roku zagospodarowano 2920 tys. ha, co stanowi blisko 3/4 powierzchni gruntów wchodzących w skład Zasobu. Korzystając z gruntów z Zasobu ponad 200 tys. rolników miało możliwość powiększenia areału swoich gospodarstw. Jednocześnie kilka tysięcy nowo powstałych gospodarstw rolnych może prowadzić rentowną produkcję na dużą skalę (w gospodarstwach kilkusethektarowych).

Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej w grudniu 1995 r. przyjęło także do realizacji program pilotażowy osadnictwa rolniczego. Program ten został przygotowany przez AWRSP. Po przeanalizowaniu wyników programu pilotażowego Agencja Własności Rolnej Skarbu Państwa uważa, że na gruntach Skarbu Państwa należy rozpocząć proces tworzenia gospodarstw rolniczych o średniej wielkości - od kilkudziesięciu do ponad 100 ha w rejonach o dużym udziale gruntów państwowych. Osadnictwo takie umożliwi zagospodarowanie tych gruntów państwowych, które z powodu ograniczonego popytu nadal pozostają w Zasobie. Wpłynie to także na poprawę struktury obszarowej gospodarstw rodzinnych dzięki migracji części rolników z rejonów Polski centralnej i południowej do rejonów o dużych zasobach gruntów rolniczych oraz przyczyni się do tworzenia nowych miejsc pracy poprzez uruchomienie produkcji na gruntach obecnie nie użytkowanych.

2. Struktura agrarna wybranych krajów Unii

Struktura agrarna poszczególnych krajów UE wykazuje silnie zróżnicowanie. Przeciętna powierzchnia gospodarstwa rolnego wynosiła odpowiednio:

• we Francji - 35,3 ha,

• w Danii - 37,2 ha,

• w Holandii - 17,2 ha,

• w Grecji - 5,4 ha,

• w Portugalii - 7,4 ha,

• we Włoszech - 8,6 ha,

• w Hiszpanii - 17,9 ha,

Uwaga: Dane dla Grecji, Włoch, Hiszpanii z 1989/90 r., dla reszty krajów - z roku 1993

Tabela 2. Struktura agrarna indywidualnych gospodarstw rolnych w UE

Kraj	Liczba gospodarstw w tys.	Gospodarstwa (w % ogółu gospodarstw) o powierzchni użytków rolnych:
				1,0-4,9 ha	5,0-9,9 ha	10,0-19,9 ha	20,0-49,9 ha	50 ha i ponad
Włochy	1735.7	67.4	16.4	8.9	5.1	2.2
Hiszpania	1372.7	54.7	17.8	12.1	9.1	6.3
Francja	796.8	27.2	9.7	13.0	25.8	24.3
Grecja	631.8	67.6	20.0	9.0	2.8	0.6
Niemcy	617.4	29.5	16.6	20.0	24.8	9.1
Portugalia	487.7	78.1	11.1	5.9	3.0	1.9
Holandia	117.3	32.7	16.5	19.1	25.9	5.8
Dania	73.6	2.3	16.0	23.1	36.3	22.3

Źródło: European Commission: The Agricultural situation in the European Union. 1995 Report, Brussels, Luxemburg, 1996.

Jak wynika z powyższych danych we Francji dominują gospodarstwa o powierzchni użytków rolnych (UR) 20ha i ponad (razem - 50,1% ogółu gospodarstw). Gospodarstwa najmniejsze (do 5ha UR) stanowią 27,2% ogółu gospodarstw.

Nieco odmienna struktura agrarna występuje w Republice Federalnej Niemiec. Także i tu dość wysoki jest odsetek gospodarstw najmniejszych (29,5% ogółu) i dość dużo, bo 33,9% jest gospodarstw o powierzchni 20 ha UR i powyżej. W przeciwieństwie do Francji znaczący odsetek stanowią jednakże gospodarstwa o powierzchni UR od 5 do 20 ha (36,6% ogółu gospodarstw).

Wśród analizowanych przypadków najmniej małych gospodarstw (o powierzchni do 5 ha UR) jest w Danii. Stanowią one zaledwie 2,3% ogółu gospodarstw duńskich. W kraju tym dominują bowiem gospodarstwa o powierzchni 20 ha UR i ponad (58,6%), zaś ponad 20% stanowią gospodarstwa 10-20 hektarowe.

Natomiast w Holandii gospodarstw małych jest stosunkowo dużo, bo 32,7%, 35,6% stanowią gospodarstwa o powierzchni od 5 do 20ha UR, zaś 31,7% - gospodarstwa o powierzchni 20 ha UR i powyżej. Gospodarstwa drobne, o powierzchni do 5 ha UR wyraźnie dominują w krajach południowej Europy. Najwięcej takich gospodarstw występuje w Portugalii (78,1%).

Z porównań struktury agrarnej powyższych krajów do struktury agrarnej Polski wynika, że polska struktura posiada wiele cech wspólnych ze strukturą grecką. Podobnie, jak w Grecji, w Polsce najwięcej jest gospodarstw najmniejszych (do 5 ha UR). Zbliżone są też odsetki gospodarstw o powierzchni 5-9,9 ha UR oraz gospodarstw największych - o powierzchni UR 50 ha i ponad.

Przeciętna powierzchnia polskiego gospodarstwa rolnego jest natomiast nieco większa niż w Grecji i zbliżona do wartości charakterystycznej dla Portugalii. Biorąc pod uwagę liczbę gospodarstw rolnych Polska znajduje się na I miejscu spośród omawianych krajów Unii. Poza tym, według danych dla 15-tu krajów UE całkowita liczba gospodarstw rolnych (o powierzchni UR nie niższej niż 1 ha) wynosi w Unii 6,8mln (dane dla lat 1990-1993), w Polsce natomiast jest ponad 2mln takich gospodarstw.

Należy liczyć się zatem z faktem, że polska struktura agrarna stanowić będzie poważne wyzwanie dla Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej. Zgodnie bowiem z aktualnym modelem tej polityki na wsi prowadzi się program poprawy struktury rolnictwa. Aby przyspieszyć powiększanie gospodarstw czyli przemiany strukturalne obejmuje się systemem emerytalnym rolników, którzy ukończyli 55 lat; warunkiem otrzymania emerytury jest zaprzestanie gospodarowania i przekazanie ziemi w użytkowanie innym rolnikom w formie sprzedaży lub dzierżawy. Propaguje się również różne formy ekstensyfikacji produkcji rolnej (np. odłogowanie, zalesianie, zachęty finansowe do ograniczania skali chowu krów mlecznych). Działania te wymagają wsparcia finansowego z budżetu Unii. Objęcie powyższymi programami rolników polskich oznaczać będzie zatem dalszy wzrost unijnych wydatków.

Charakterystyczna dla Polski duża liczba drobnych gospodarstw nie musi oczywiście oznaczać, że mają to być gospodarstwa zacofane. Jak wynika z przykładu holenderskiego gospodarstwa takie mogą być wysokodochodowe, pod warunkiem prowadzenia w nich np. intensywnej produkcji ogrodniczej lub szklarniowej. Właściciele małych gospodarstw rolnych mogą także brać aktywny udział w wielofunkcyjnym rozwoju wsi (w sektorze usług, również o charakterze pozarolniczym, w prowadzeniu działalności agroturystycznej, itp.). Szansę na poprawę struktury agrarnej stanowi także omówiony powyżej program osadnictwa.

2. Mocne i słabe strony produkcji rolnej w Polsce

2.1. Mocne strony produkcji rolnej w Polsce

Pomimo, że stan polskiego rolnictwa nie prezentuje się zbyt optymistycznie, to ma ono jednak pewne przewagi konkurencyjne wobec rolnictwa krajów Unii. Są to przede wszystkim:

• Obfite zasoby ziemi rolniczej w porównaniu do krajów UE. Powierzchnia użytków rolnych wynosi 18,6mln ha. Po wejściu do Unii Polska znalazłaby się na trzecim miejscu po Francji (30,2mln ha) i Hiszpanii (30mln ha) pod względem wielkości obszaru użytków rolnych. W Polsce na mieszkańca przypada też dość duży obszar ziemi rolniczej. Jest to 0,5 ha, a więc znacznie więcej niż wynosi średnia dla Unii (około 0,37 ha na mieszkańca). Dzięki temu możliwe jest mniej intensywne użytkowanie ziemi, nie zagrażające środowisku naturalnemu.

• Niższe koszty pracy, co przyczynia się do wzrostu konkurencyjności wielu polskich towarów na rynku Wspólnoty (owoce, warzywa, produkty drobiowe).

• Korzystna struktura wieku ludności rolniczej. Mieszkańcy wsi państw członkowski UE są starsi niż mieszkańcy wsi polskich. W Polsce udział młodych rolników (do 45 lat), jest znacznie wyższy, co powinno korzystnie wpłynąć na przemiany w rolnictwie, ponieważ młodzi ludzie są z reguły gotowi do podejmowania nowych zadań (Wykres 1).

Wykres 1. Struktura wieku ludności rolniczej w UE i w Polsce

Źródło: Czesław Siekierski, Szanse i wyzwania dla polskiej wsi i rolnictwa, wynikające z integracji Polski z Unią Europejską, Biblioteka ludowca, Warszawa 1997 r.

• Wyższa ekologicznie jakość produktów rolnych. Polskie rolnictwo jest jednym z bardziej ekologicznych w Europie. Jest to efekt stosowania metod produkcji przyjaznych środowisku, a także niższego zużycia nawozów i środków ochrony roślin. W warunkach wzrastającego zainteresowania konsumentów "zdrową żywnością", jest to z pewnością duży plus dla konkurencyjności polskich produktów.

• Walory przyrodnicze obszarów wiejskich. Polskie rolnictwo nie nastawione na intensywną, wyspecjalizowaną produkcję towarową, nie wpłynęło na silne przekształcenie środowiska i krajobrazu. Umożliwia to rozwój nie tylko rolnictwu ekologicznemu, ale także działalności usługowej uzupełniającej, bądź zastępującej produkcję rolną, jak np. agroturystyka.

2.2. Słabe strony produkcji rolnej w Polsce

Do czynników obniżających konkurencyjność polskiego rolnictwa należą:

• Wysokie zatrudnienie i niska wydajność pracy. Rolnictwo wytwarza około 5% PKB, zatrudnia natomiast ponad 20 % siły roboczej.

• Niski poziom organizacji rynku i systemu powiązań producentów z przemysłem rolno-spożywczym. W Polsce nie powstały jeszcze instytucje i organizacje rynków rolnych na poziomie zbliżonym do unijnego.

• Duża liczba gospodarstw małych obszarowo i słabych ekonomicznie oraz niski poziom wykształcenia ich właścicieli. Rozdrobnienie struktury obszarowej gospodarstw uniemożliwia osiągnięcie wysokich dochodów z produkcji rolnej, a także akumulację kapitału niezbędnego dla podjęcia inwestycji, mogących podnieść efektywność gospodarstw. Brak specjalizacji gospodarstw i produkcja w dużym asortymencie utrudnia utrzymanie wysokiej jakości produkcji oraz organizację zbytu. Istniejąca sytuacja ogranicza zarazem skuteczność programów wspierających przemiany strukturalne w rolnictwie.

• Nie najlepsza przeciętna jakość gleb. W Polsce dominują gleby lekkie.

• Gorsze warunki klimatyczne i krótszy okres wegetacji niż w większości krajów zachodniej Europy.

• Słabo rozwinięta infrastruktura techniczna w wielu regionach kraju. Źle rozwinięta sieć drogowa, telefoniczna, wodociągowa i kanalizacyjna nie tylko obniża standard życia i gospodarowania, lecz także decyduje o słabej atrakcyjności obszarów wiejskich dla inwestorów. Istniejąca infrastruktura techniczna ogranicza możliwości prowadzenia działalności gospodarczej, nie sprzyja nowym inwestycjom, a tym samym tworzeniu nowych miejsc pracy.

• Utrudniony dostęp młodzieży wiejskiej do systemu edukacji. Szkoły w regionach wiejskich są często prowadzone na niższym poziomie, natomiast kształcenie młodzieży wiejskiej w dużych miastach jest niejednokrotnie zbyt drogie. W efekcie przeciętny poziom wykształcenia ludności wiejskiej jest niski, co bardzo utrudnia dostosowanie się do wymogów rynku pracy. Brak wykwalifikowanych rolników jest także dodatkową przeszkodą w unowocześnianiu polskiego rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich.

• Trudna sytuacja finansowa większości gospodarstw rolnych. Niskie dochody z produkcji rolnej uniemożliwiają prowadzenie inwestycji i stanowią hamulec rozwoju i modernizacji gospodarstw.

• Niski poziom samoorganizacji rolników. Poziom organizacji producentów rolnych w Polsce jest znacznie niższy niż w Unii. Polscy rolnicy nie wykorzystują przez to wielu istniejących możliwości korzystania z różnego typu pomocy i zwiększania dochodów.

ROZDZIAŁ II

1. Szanse i zagrożenia dla polskiego rolnictwa związane z

wejściem Polski do UE

1.1. Korzyści integracji z Unią Europejską

Polskie rolnictwo dzięki integracji może uzyskać:

• Dodatkowe środki finansowe - pomoc finansowa udzielana Polsce z funduszy UE na modernizację rolnictwa i rozwój obszarów wiejskich.

• Dopływ kapitału inwestycyjnego z krajów UE do polskiej gospodarki żywnościowej, w tym przede wszystkim do przemysłu rolno-spożywczego, a także pozyskanie nowych technologii niezbędnych do modernizacji niektórych branż.

• Dostęp do rynku europejskiego - wzrost eksportu na rynki krajów członkowskich wielu produktów rolno-spożywczych. Wprawdzie pełne otwarcie rynku oznaczać może również utratę części rynku polskiego, jednakże poniesione straty powinny być znacznie mniejsze niż zyski.

• Integracja z UE przyspieszy proces restrukturyzacji polskiego rolnictwa i rozwoju nowoczesnej gospodarki żywnościowej.

• Możliwości korzystania z subwencji eksportowych wynikających z WPR, co może stworzyć szansę większego eksportu na rynki krajów trzecich, w tym odzyskania rynku wschodniego.

• Możliwość korzystania z mechanizmów Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) wspierających rolników państw członkowskich.

• Poprawa jakości wytwarzanych produktów, co zwiększy konkurencyjność międzynarodową polskich produktów rolno-spożywczych.

• Poprawę sytuacji dochodowej rolników. Możliwości takie wynikają przede wszystkim z wyższych w UE cen rolnych na wiele produktów oraz stosowanych tam dopłat bezpośrednich.

• Rozwój infrastruktury gospodarczej na obszarach wiejskich (rozwój sieci wodociągowej, gazowej, kanalizacyjnej, telefonicznej itp.).

• Stabilizacja rynków rolnych, ograniczenie ryzyka handlowego producentów rolnych (większa stabilność cen), wzrost cen niektórych produktów - zbliżenie cen towarów rolno-spożywczych w Polsce do poziomu cen w UE.

• Wzrost liczby nowych miejsc pracy oraz powstanie pozarolniczych źródeł dochodów (agroturystyka, usługi, drobny przemysł, rzemiosło itp.).

1.2. Koszty integracji z Unią Europejską

Integracja Polski z Unią Europejską oznacza dla naszego rolnictwa powstanie nie tylko nowych szans ale i zagrożeń. Po stronie kosztów należy wskazać:

• Konieczność przestrzegania norm i przepisów związanych z jakością żywności.

• Trudności w dostosowywaniu polskiego prawa do przepisów UE oraz w tworzeniu jednostek administrujących funduszami Wspólnoty.

• Utrata części rynku krajowego i wyeliminowanie części krajowych producentów na rzecz dostawców z Unii. Część polskich rolników i przedsiębiorstw przemysłu rolno-spożywczego może nie być w stanie konkurować pod względem ceny i jakości z produktami wytworzonymi w UE.

• Wysokie koszty dostosowania i modernizacji polskiego sektora żywnościowego, dostosowania systemów prawno-ekonomicznych, koszty dostosowania rynku i administracji do wymogów UE.

2. Dostosowanie polskiego rolnictwa do członkostwa w Unii

Europejskiej

Polska musi dobrze przygotować swoje rolnictwo do członkostwa w UE. Tylko nowoczesne i efektywne gospodarstwa rolne będą w stanie konkurować na wspólnym europejskim rynku. Proces integracji oznacza konieczność modernizacji rolnictwa, która pozwoli zwiększyć wydajność produkcji, zmniejszyć zatrudnienie w rolnictwie, poprawić jakość wytwarzanych produktów, podnieść konkurencyjność polskich produktów rolno-spożywczych na rynku Unii oraz poprawić warunki życia ludności wiejskiej oraz stan środowiska naturalnego. Polskie regulacje dotyczące systemów prawno-ekonomicznych i organizacyjnych w sferze produkcji, rynku i administracji muszą zostać dostosowane do prawa obowiązującego w UE. Niezbędne jest stworzenie nowoczesnej infrastruktury rynku rolnego tj. rynków hurtowych, giełd, systemu promocji eksportu oraz sprawnie działającego systemu informacji rynkowej, przede wszystkim w zakresie cen, rozmiarów obrotu oraz wielkości zapasów produktów rolnych. Istotne znaczenie ma także większe zorganizowanie producentów rolnych. Organizacje branżowe, spółdzielnie, stowarzyszenia producentów rolnych odgrywają bowiem znaczącą rolę w UE, a w Polsce są one słabe i rozproszone. Polskie organizacje pozarządowe powinny dobrze przygotować się do roli reprezentanta i obrońcy interesów rolników na forum Wspólnoty.

2.1. Harmonizacja polskiego prawa rolnego z prawem unijnym

Polskie ustawodawstwo rolne jest w swej znacznej części, co nie znaczy, że w całości, zapóźnione w stosunku do ustawodawstwa rolnego Unii Europejskiej o około 30 lat. Ustawodawstwo rolne europejskie jest ustawodawstwem protekcjonistycznym opartym na silnej i kosztownej ingerencji Unii w ustrój rolny. Przyjęta po 1989 r. w Polsce polityka pozostawienia ustroju rolnego wolnej grze sił rynkowych z ograniczoną tylko ingerencją państwa wzmacnia zapóźnienie polskiego prawa rolnego w stosunku do ustawodawstwa rolnego UE.

Odrobienie tych zapóźnień i harmonizacja polskiego ustawodawstwa rolnego z rozwiązaniami europejskimi powinna w najbliższych latach pójść w dwóch kierunkach:

1. dokończenia procesu harmonizacji przepisów wynikającego z obowiązków podjętych przez Polskę w traktacie stowarzyszeniowym z Unią (ochrona zwierząt, roślin, kontrola jakości produktów rolnych, normy fito-sanitarne etc.),

2. położenia nacisku na szybkie przygotowanie norm prawnych modernizujących strukturę polskiego rolnictwa i stwarzających ramy prawne procesu zbliżania się polskiej struktury agrarnej do poziomu europejskiego. Jeszcze w okresie przedakcesyjnym Polska może tu liczyć na silną pomoc UE przewidzianą w raporcie Fischlera.

2.2. Ochrona środowiska wiejskiego

W okresie poprzedzającym przystąpienie Polski do struktur Unii Europejskiej należałoby dostosować kierunki polityki rolnej i polityki ochrony środowiska do trendów spodziewanych w UE. Nie można przewidzieć precyzyjnie, jakie programy będą realizowane w UE w przyszłości, jednak wydaje się, że zgodnie z obecnymi kierunkami zmian w polityce Unii wskazane jest propagowanie ekstensywnej i tradycyjnej gospodarki rolnej. Jednocześnie jednak należy przestrzegać zasad ochrony środowiska, a działalność gospodarczą prowadzić w zgodzie z zasadami ekologii.

Konieczna zatem jest dalsza rozbudowa sieci oczyszczalni ścieków i urządzeń do przechowywania odpadów. W przypadku stosowania środków chemicznej ochrony roślin należy przeprowadzać zabieg jedynie przy wystąpieniu organizmów szkodliwych w ilości przekraczającej "próg szkodliwości". Zalecana jest przy tym eliminacja z programów ochrony pestycydów stwarzających największe zagrożenie dla środowiska i zastępowanie ich środkami znacznie bezpieczniejszymi w działaniu i o ograniczonym działaniu ubocznym.

W gospodarce rolnej nie należy eliminować zadrzewień śródpolnych, miedz, itp., czyli środowisk stanowiących schronienie zwierząt - naturalnych sprzymierzeńców rolnika w walce z organizmami szkodliwymi. W podobnym celu należałoby otoczyć ochroną zasoby genetyczne tradycyjnych, lokalnych ras zwierząt gospodarskich i odmian roślin uprawnych.

Korzystne byłoby też wykonanie spisu terenów państwowych o wysokiej wartości przyrodniczej i oszacowanie prawdopodobnego wpływu na środowisko, jaki będzie miało wprowadzenie w życie Wspólnej Polityki Rolnej w krajach Europy Środkowo- Wschodniej, tworzenie komputerowego systemu baz danych o stanie agroekosystemów oraz propagowanie stosowania oznakowania wyrobów "tradycyjnych" i ekologicznych. Środowisko rolnicze to nie tylko miejsce produkcji żywności. Należy więc również chronić dziedzictwo kulturowe i walory krajobrazowe wsi polskiej.

Wielofunkcyjny rozwój wsi winien obejmować rozwój przyjaznej środowisku turystyki i ochronę wyróżniających się krajobrazów, poprzez zwiększanie świadomości mieszkańców oraz dzięki subwencjom przeznaczanym na odpowiednie zarządzanie ziemią oraz ochronę miejsc o wysokich walorach turystycznych (np. stanowiska archeologiczne, obiekty zabytkowe).

Szczególnie cenne są wszelkie inicjatywy lokalne i regionalne, zmierzające do rozwijania produkcji rolniczej przyjaznej środowisku, jednakże w propagowaniu idei zrównoważonego rolnictwa konieczne jest również wsparcie państwa. Korzystna zatem jest rządowa działalność doradczo-informacyjna, kładąca większy nacisk na kwestie agrośrodowiskowe w programach doradczych skierowanych do mieszkańców wsi. Istotna jest również odpowiednia ochrona prawna producentów (np. w zakresie rolnictwa ekologicznego), uruchamianie kredytów na "proekologiczną" produkcję rolniczą oraz na inwestycje z zakresu ochrony środowiska, a także - wspieranie badań naukowych dotyczących ekorozwoju.

ZAKOŃCZENIE

Integracja Polski z Unią Europejską (UE) stwarza warunki do rozwoju gospodarczego, w tym rozwoju sektora rolnego. Stawia ona jednocześnie przed polskim rolnictwem nowe wyzwania i zmusza do przeprowadzania wielu zmian w polityce rolnej. Do członkostwa w UE będą musieli przygotować się nie tylko indywidualni rolnicy, lecz także sektor przetwórstwa rolnego, organizacje producentów rolnych, instytucje rolnicze oraz administracja państwowa i samorządowa. Polska chcąc zostać członkiem UE musi dokonać więc znaczącej reorganizacji własnego rolnictwa i wprowadzić szereg przepisów prawnych umożliwiających partnerską współpracę z krajami Unii. Niemniej nie wolno nam zapomnieć o tym, że nasze rolnictwo posiada ogromny potencjał w postaci ziemi oraz tradycji, które z pewnością czynią tenże sektor w pełni konkurencyjny z wieloma państwami europejskiej Piętnastki.

Polskie rolnictwo na tle rolnictwa UE. Najważniejsze bariery rozwoju terenów wiejskich w Polsce i sposoby ich likwidacji.

(wersja skrócona)

Powierzchnia użytków rolnych w Polsce wynosi 18,6mln ha, czyli około 60% powierzchni kraju. W UE większy od Polski obszar użytków rolnych mają tylko dwa państwa: Francja i Hiszpania. W Polsce działalność rolniczą w prowadzi ponad 2 miliony gospodarstw rolnych, zróżnicowanych pod względem formy organizacyjnej, rodzaju własności, wielkości areału oraz poziomu produkcji i dochodów.

Liczba gospodarstw w ostatnich latach maleje, a średni areał rośnie. Jednak ciągle jeszcze średnia powierzchnia gospodarstwa jest nieduża i wnosi około 8ha, a większość gospodarstw w Polsce to gospodarstwa małe, nie przekraczające 5ha. Istnieje przy tym znaczne zróżnicowanie regionalne. Przeciętna wielkość gospodarstwa na północnym zachodzie Polski jest znacznie wyższa niż na południu.

Struktura obszarowa gospodarstw rolnych wpływa na niski stopień specjalizacji i towarowości produkcji rolnej. Duża część gospodarstw rolnych produkuje głównie na własne potrzeby, a powstałe nadwyżki sprzedaje na rynku.

Na obszarach wiejskich zamieszkuje 38,1% ogółu ludności. Spis rolny przeprowadzony w 1996 r. wykazał, że 50,9% ludności Polski mieszkającej na obszarach wiejskich związana była z działalnością rolniczą.

W Polsce około 20% zatrudnionych pracuje w rolnictwie. Wskaźnik ten dla krajów Unii jest niższy, choć poszczególne kraje bardzo się różnią pod tym względem. Porównywalny do polskiego wskaźnik posiada Grecja, natomiast państwa takie jak Belgia, Luksemburg, Wielka Brytania czy Szwecja mają ośmiokrotnie niższy odsetek pracujących w sektorze rolnym .

Pomimo tak dużego odsetka ludności aktywnej zawodowo w rolnictwie efektywność polskiego rolnictwa nie jest zbyt wysoka. Polska osiąga plony z upraw kształtujące się na poziomie, jaki osiągały kraje Unii w latach siedemdziesiątych. Niezadowalający jest także poziom mechanizacji naszego rolnictwa. W 1997 r. w Polsce było 1311 tysięcy sztuk ciągników, a na jeden ciągnik przypadało 10,4 ha gruntów ornych. Duża część ciągników i maszyn rolniczych w polskich gospodarstwach jest już przestarzała i wymaga wymiany. Niestety tylko około 20% gospodarstw jest zdolne do modernizacji sprzętu we własnym zakresie.

Znaczenie gospodarcze rolnictwa jest nadal duże. Wymiernym wskaźnikiem, który to obrazuje jest udział rolnictwa w tworzeniu PKB. Udział polskiego sektora rolnego w tworzeniu PKB, pomimo tendencji spadkowej, jest nadal znaczący i wynosi około 5%. W UE wskaźnik ten kształtuje się średnio na poziomie poniżej 2%.

Według Powszechnego Spisu Rolnego z 1996 r. średnia powierzchnia indywidualnego gospodarstwa rolnego wynosi 7,91 ha, w tym użytków rolnych - 6,99ha (dla porównania - w roku 1990 średnia powierzchnia gospodarstwa indywidualnego wynosiła 7,1 ha, w tym użytków rolnych - 6,3 ha). Liczba indywidualnych gospodarstw rolnych wyniosła w 1996 r. 2.041,4 tys. i była niższa o około 100 tys. w porównaniu do 1990 r., gdy wynosił 2.138tys.Gospodarstw. Charakterystyczną cechą struktury obszarowej gospodarstw indywidualnych jest jej znaczące rozdrobnienie.

Na uwagę zasługuje fakt, że gospodarstwa największe - o powierzchni użytków rolnych 15ha i powyżej - stanowiły w 1996 r. 8,5% ogółu indywidualnych gospodarstw rolnych. W 1980 r. gospodarstwa te stanowiły tylko 4,3% ogółu gospodarstw indywidualnych, w roku 1985 - 5,5%, a w roku 1990 - 6,1%. W stosunku do 1980 r. nastąpił zatem blisko dwukrotny wzrost udziału powyższych gospodarstw w polskiej strukturze agrarnej.

Z badań przeprowadzonych w latach 1990-1994 przez Instytut Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej wynika, że gospodarstwa 15-hektarowe i większe sprzedają 3 razy więcej produktów niż przeciętne na wsi, a ich przychody z rolnictwa stanowią 72% przychodów ogółem. Na jedną osobę zatrudnioną w takich gospodarstwach przypadło średnio około 10ha użytków rolnych, to jest blisko 6 razy więcej niż w przeciętnym gospodarstwie na wsi. Gospodarstwa te zwykle mają też niższe koszty jednostkowe produkcji zboża, żywca czy mleka, jednakże skutki gwałtownego obniżenia opłacalności tej produkcji są dla nich bardzo dotkliwe. Duża skala produkcji jest bowiem trudna do przeprofilowania np. w porównaniu z drobnymi gospodarstwami.

Przemiany struktury agrarnej są zjawiskiem dość powolnym. Pomimo stwierdzonych zmian w omawianej strukturze dominującą rolę nadal odgrywają gospodarstwa najmniejsze - o powierzchni użytków rolnych do 5ha. W roku 1996 gospodarstwa te stanowiły 55,3% ogółu gospodarstw indywidualnych.

Należy również podkreślić, że w Polsce występuje silne zróżnicowanie regionalne średniej powierzchni gospodarstw oraz struktury agrarnej. W województwach północnych średnio jedno indywidualne gospodarstwo rolne użytkuje grunty o powierzchni użytków rolnych powyżej 15ha. Największe rozdrobnienie indywidualnych gospodarstw rolnych występuje przede wszystkim w województwach południowych, w których średnia powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach jest mniejsza od 4 ha.

Tak więc z powyższych danych można wyciągnąć wniosek, że polskie rolnictwo nie jest w pełni gotowe do procesu integracji z Unią. Najważniejsze bariery można sprowadzić do następujących:

• niedostateczne wyposażenie w środki produkcji,

• niepewność zachowania się Wspólnej Polityki rolnej UE,

• niska jakość i wysokie zasoby siły roboczej,

• niska koncentracja czynników produkcji,

• niska produktywność czynników produkcji,

• niski poziom infrastruktury technicznej i produkcyjnej,

• niski stopień powiązania integracji poziomej z pionową,

• rozdrobniona struktura obszarowa gospodarstw,

• słabe powiązania międzynarodowe i niski udział eksportu produktami rolno-spożywczymi.

Integracja Polski z Unią Europejską stwarza warunki do rozwoju gospodarczego, w tym rozwoju sektora rolnego. Stawia ona jednocześnie przed polskim rolnictwem nowe wyzwania i zmusza do przeprowadzania wielu zmian w polityce rolnej. Niemniej nie wolno nam zapomnieć o tym, że nasze rolnictwo posiada ogromny potencjał w postaci ziemi oraz tradycji, które z pewnością czynią tenże sektor w pełni konkurencyjny z wieloma państwami europejskiej Piętnastki.

Bibliografia

Dąbrowski I., Krzyżanowska Z.: Polski sektor rolno-żywnościowy.Skutki integracji z UE na tle koniecznych dostosowań, Warszawa 2001.

Hunek T.: Dylematy polityki rolnej. Integracja polskiej wsi i rolnictwa z UE, Warszawa 2000.

Jasiulewicz M., Gostomczyk W., Kiełczewski R.: Podstawy agrobiznesu, Koszalin 2002.

Sznajdera M.: Wieś i rolnictwo w procesie integracji z Unią Europejską, Poznań 1998.

Weidenfeld W., Wessels W.: Europa od A do Z. Podręcznik integracji europejskiej, Gliwice `99.

A także część pracy została opracowana na podstawie materiałów zaczerpniętych z :

Globalnej Sieci Informacyjnej,

Centrum Informacji Europejskiej w Koszalinie

1

---