Józef Czechowicz, Wybór poezji. (Biblioteka Narodowa)
WSTĘP opracował Tadeusz Kłak
I
Dzieciństwo i lata szkolne
~~ Czechowicz zwykł wywodzić swój rodowód od ariańskiego rodu, ale nie da się tego potwierdzić ani temu zaprzeczyć;
~~ urodził się w Lublinie 15.03.1903 r.; ojciec - syn służącej; rodzice zawarli ślub w Garbowie, osiedlili się w Lublinie, gdzie ojciec Cz. był woźnym, a potem inkasentem;
~~o wczesnym dzieciństwie i młodości J.Cz. nie wiemy prawie nic; kilka informacji zawartych jest w wierszach - dramat rodzinny (ojciec był o 10 lat młodszy od żony;
~~nieporozumienia; choroba psychiczna ojca), zamiłowanie do nauki i czytania;
~~ Cz. został zapisany do szkoły w 1913 roku (szkoła rosyjska), wkrótce zapisał się do siedmioklasowej szkoły polskiej, następnie uczęszczał do Seminarium Nauczycielskiego Męskiego (matura 1921 r.);
~~ 1920 - uczestnictwo w wojnie (bez zapału, w oczekiwaniu na klęskę).
Słobódka i „Opowieść o papierowej koronie”
~~ 1921 - objęcie posady nauczyciela w szkole powszechnej w Brasławiu na Wileńszczyźnie; wkrótce przeniósł się do niedalekiej Słobódki;
~~poczucie osamotnienia; Cz. przekazał przeżycia ze Słobódki w Opowieści o papierowej koronie (wydrukowana w „Reflektorze”, pominięto nazwisko autora przez pomyłkę);
~~przyświecały mu wówczas młodopolskie wzory (wpływ Tadeusza Micińskiego);
~~Opowieści o papierowej koronie:
-Akcja: w Słobódce (nazwa bez zmiany),
-Główny bohater: Henryk (Cz. używał tego imienia w życiu prywatnym),
-Większość zdarzeń: w głowie Henryka, ozdobionej królewską koroną,
- Próba nieudanego samobójstwa Henryka (nieodwzajemniona miłość homoseksualna).
Pierwsze utwory
~~ 1920 - ujawniają się zainteresowania literackie Cz.;
~~1922 - z tego roku najwcześniejsze z zachowanych wierszy Cz.;
~~znamiona poetyki młodopolskiej; nakładanie się nowszych fal poetyckich (urbanizm pochodzenia skamandryckiego, przejęty od Feliksa Przesieckiego).
„Reflektor” i nowa sztuka
~~1918 - odzyskania niepodległości = odrodzenie się życia literackiego, formowanie grup literackich;
~~ najbardziej wykrystalizowane orientacje:
~~Skamander - Julian Tuwim, Kazimierz Wierzyński, Jarosław Iwaszkiewicz, Antoni Słonimski, Jan Lechoń,
~~Futuryzm - Bruno Jasieński, Aleksander Wat, Tytus Czyżewski, Stanisław Młodożeniec, Anatol Stern. Także:
~~Tadeusz Peiper w „Zwrotnicy” budował podstawy dla całej awangardy poetyckiej.
~~„Reflektor”:
~~pierwszy numer: czerwiec 1923 r. pod redakcją Wacława Gralewskiego,
~~miał charakter eklektyczny,
~~skupiali się tam pisarze bez względu na postawy ideowe i artystyczne (np. Tadeusz Bocheński, Kazimierz Andrzej Jaworski, Wacław Gralewski, Konrad Bielski, Józef Czechowicz - wbrew swej woli anonimowo).
~~wokół „Reflektora” zaczęła krystalizować się grupa poetycka o tej samej nazwie, którą tworzyli:
1. Konrad Bielski
2. Józef Czechowicz (wiersz We czterech)
3. Wacław Gralewski
4. Stanisław Grudziński
- teoretykiem grupy był Czesław Bobrowski, autor programowych artykułów w piśmie.
~~„Reflektor” podjął współpracę m. in. z „Almanachem Nowej Sztuki”, drukował futurystów,
poetów nowej sztuki, przekłady nowej poezji europejskiej. Spotykamy w nim nazwiska: J. Przybosia, J. Brzękowskiego, A. Sterna, A. Ważyka, W. Wandurskiego, S. Brucza. Wśród tłumaczonych autorów: Guillaume, Apollinaire, Blaise Cendrars i inni.
~~Pismo wychodziło często poza sprawy literackie (inne dziedziny sztuki - film, kino, muzyka).
~~Wspólnym mianownikiem w piśmie była nowoczesność - sztuka, która wyrażała postawę współczesnego człowieka; psychika człowieka żyjącego w mieście, pośród nowoczesnej techniki i w nowym układzie społecznym, a w Polsce - politycznym.
~~Na poetów „Reflektora” oddziaływały głównie futuryzm i nowa sztuka (twórczość poetów „Almanachu Nowej Sztuki”.
~~U Czechowicza - od futuryzmu do konstruktywizmu awangardy. Do jego wierszy przenikaj np. rekwizyty cywilizacji technicznej (auto, samolot, fabryka, kult pędu, ruchu) - O niebie,
~~Wyznanie (programowy utwór z tego okresu): spojrzenie urbanisty, świat - realia miasta nowoczesnego, współczesnej cywilizacji, „świata film” - dynamika, tempo, skrót, intensywność przeżycia, brutalizm obrazów (a właśnie m.in. o to chodziło w nowej sztuce),
~~kult maszyny, który rzutuje na koncepcję człowieka (człowiek - mechanizm); analogie: człowiek - budowla, rok - piętro.
~~w nowej sztuce pejzaż kubistyczny: krajobraz ujęty w rygory linii, brył, rombów, krat (zgeometryzowany)
~~niespokojny rytm, szybkie, nieregularne tempo wiersza (jak tempo życia i miasta),
~~odczucie nieskończoności - fascynacja bogactwem życia, mnogością,
~~inspiracje bergsonizmu - leżał on u podstaw witalizmu Skamandra,
~~1924 - 1925 - lata intensywnych poszukiwań, kryzys Cz. - traci zaufanie do wartości związanych z urbanizmem; niepokój, odczucia metafizyczne, poczucie zagrożenia. (w tomie Kamień - wiersze o śmierci).
Praca nauczycielska.
~~Słobódka- pierwszy etap pedagogicznej kariery Cz.;
~~Włodzimierz Wołyński (MIEJSCE!) - Cz. był tam nauczycielem szkół powszechnych 1923 - 1925. Był wtedy też słuchaczem Wyższego Kursu Nauczycielskiego w Lublinie;
~~w 1926 - zaczął pracować w Szkole Specjalnej w Lublinie; został jej kierownikiem (do 1933);
~~był nauczycielem, bo był biedny i nie mógł pozwolić sobie na wyższe studia;
~~bardzo poważnie traktował ten zawód, pisał dziennik (był bardziej psychologiem niŜ pedagogiem); szanował indywidualność każdego dziecka;
~~1928/1929 - ukończył Instytut Pedagogiki Specjalnej w Warszawie. Kontaktował się wówczas z poetami Meteora i Kwadrygi oraz z Wiliamem Horzycę i „Drogą”, gdzie Cz. wydrukował wiele utworów;
~~Wyjechał do Francji, potem zajął się dziennikarstwem („Ziemia Lubelska”, „Kurier Lubelski”,
„Dziennik Lubelski” - dwa ostatnie redagowane przez Cz.).
Lubelski Związek Literatów
~~ Gdy wygasła grupa Reflektor, przestało istnieć w Lublinie zorganizowane życie literackie. Przy dzienniku „Ziemia Lubelska” istniały kolumny literackie; przez pewien czas skupiła się przy nim grupa poetycka Kadra.
~~1923 - Cz. powołał do życia Związek Literatów Lubelskich; prezes - Franciszka Arnsztajnowa, Czechowicz - wiceprezes, a potem sekretarz.
~~Związek skupiał wszystkich pisarzy Lubelszczyzny (w tym dawnych członków Reflektora). Należeli do niego m.in.: Kazimierz Andrzej Jaworski, Bronisław Ludwik Michalski, Józef Nikodem Kłosowski, Konrad Bielski, Wacław Gralewski, Józef Łobodowski, Antoni Madej.
~~Związek nie miał określonego programu literackiego, nie tworzył grupy literackiej.
~~Cel:
~~działalność kulturalna w regionie; umożliwienie kontaktu pisarzy z publicznością.
~~Zebrania dyskusyjne, odczyty, wieczory literackie, wydawnictwa książkowe pod firmą Związku.
~~Istniał projekt miesięcznika Związku („Strefa”), ale się nie udało. Udało się natomiast utworzyć Antologię współczesnych poetów lubelskich (oprac. Ks. Ludwik Zalewski).
Praca dziennikarska
~~ Zetknął się z nią już ok. 1924 r. (był wtedy w Lublinie słuchaczem Wyższego Kursu Nauczycielskiego, pracował w dzienniku „Express Lubelski”).
~~1930 - Cz. wchodzi w bliski kontakt z „Ziemią Lubelską” (był tak jakiś czas sekretarzem).
~~Marzył o własnym dzienniku 1932 r. zaczął ukazywać się „Kurier Lubelski”, Cz.
podpisywał się tam jako redaktor do nr 129 z 11 maja 1932. Tytuł nawiązywał do „Kuriera” (1906 - 1912) pod red. dra Mieczysława Biernackiego.
~~„Kurier Lubelski” był zbyt poważny, by zyskać uznanie szerokiej publiczności; o losie pisma przesądził brak podstaw materialnych, Cz. odstąpił pismo komu innemu.
~~Cz. objął redakcję „Dziennika Lubelskiego”, żywot tego pisma trwał 9 dni.
~~1933 - Cz. zrzekł się kierownictwa Szkoły Specjalnej i otrzymał pracę w Wydziale Wydawniczym Związku Nauczycielstwa Polskiego w Warszawie.
Związek Nauczycielstwa Polskiego
~~ Cz. otrzymał pracę w Wydziale Wydawniczym Związku Nauczycielstwa Polskiego,
najpierw w „Głosie Nauczycielskim”, gdzie był sekretarzem redakcji.
~~ Po roku objął redakcję pisma dla dzieci „Płomyczek” (tu pracowała także Wanda Wasilewska, współpracownikami - Henryk Ładosz i Edward Szymański; Cz. też sam drukował utwory dla dzieci - wiersze, opowiadania, podpisywał się kryptonimem JHC lub pseudonimem Henryk Zasławski) oraz:
~~ „Miesięcznika Literatury i Sztuki” - stanowił on próbę pisma literacko - artystycznego dla nauczycieli, drukował teksty pisarzy związanych z pracą pedagogiczną, reprodukcje grafiki i malarstwa nauczycieli plastyków. Pismo informowało też o nowych zjawiskach w sztuce europejskiej.
~~Cz. został oskarżony o niemoralny tryb życia i homoseksualizm, musiał zrezygnować z pracy w ZNP.
Krąg Czechowicza
~~ Cz. jeszcze w czasach lubelskich skupiał wokół siebie grupę młodych poetów lubelskich (tzw. awangarda lubelska). W Warszawie w kręgu Czechowicza znajdowali się: Bronisław Ludwik Michalski, Stanisław Piętak, Wacław Mrozowski, Wacław Iwaniuk, Józef Łobodowski, Władysław Podstawka, Henryk Domiński, Artur Rzeczyca.
~~W spotkaniach i dyskusjach o poezji spotykali się u Czechowicza prawie wszyscy poeci młodego pokolenia: Julian Przyboś, Jerzy Zagórski, Jan Śpiewak, Lech Piwowar.
~~Najazd Awangardy na Warszawę, zorganizowany przez Czechowicza w marcu 1934 r. -sukces imprezy, Cz. zaczyna myśleć o nowym piśmie awangardy.
~~1937 - Cz. zostaje sekretarzem redakcji tygodnika literackiego „Pion”.
~~Później otrzymał pracę w Polskim Radiu, był z nim związany do wybuchu wojny.
~~W kilka dni po rozpoczęciu działań wojennych Cz. z grupą dziennikarzy udał się do Lublina. Tam - ciężkie bombardowanie 9 września 1939 - zginął pod gruzami domu.
Utwory dramatyczne
~~ 1937 - ukazały się w „Pionie” jednoaktówki: Czasu jutrzennego, Jasne miecze i Obraz.
~~1938 - w „Piórze” jednoaktówka Bez nieba
~~Te 4 utwory - całość dramaturgii Cz.; przywiązywał do niej dużą wagę, zamierzał pisać więcej dramatów.
~~Miał zamiar nadać Berłu (powieść) postać dramatyczną i napisać dramat o Bolesławie Śmiałym.
~~Jednoaktówki - wyrastają z liryki Cz. Komentują, rozwijają utwory poetyckie (zwłaszcza z tomu nuta człowiecza)
1. Bez nieba - rzecz rozgrywa się między Poetą i Sobowtórem, który sprowadzony został niewłaściwie wykonanym gestem magicznym. Poeta wygłasza przekonanie o wyjątkowości artysty, Sobowtór mówi, że czy chce czy nie, artysta należy do gromady ludzkiej. Winrych - przyjaciel Poety. Okoliczności niezwykłe: za ścianą więzienie, w którym za chwilę ma być ktoś powieszony, córeczka skazanego rozmawia z Poetą
2. Jasne miecze - akcja: za kulisami teatru. Problem: sprawa artysty i jego stosunku do życia i otaczającej rzeczywistości. Marzenia o artyście jako człowieku doskonałym i idealnym.
3. Obraz - ukazuje wzajemne pozycje artysty i społeczeństwa. Artysta jest tu człowiekiem o ewangelicznej postawie, uczciwości, serdecznym stosunku do ludzi. Źli ludzie odmieniają się pod jego wpływem. Przebaczenie góruje nad zemstą. Miejsce akcji: Kazimierz Dolny.
4. Czasu jutrzennego - konflikt artysty ze światem przebiega między dwojgiem najbliższych ludzi (Jan i Maria). Charakter wizyjny z odcieniem katastrofizmu (tak jak w wierszach). Horzyca wywodzi wizyjność dramatu z polskich tradycji - Wyspiański, Miciński, ale np. Wierzyński twierdził, że wizyjność ta była inspirowana przez nadrealizm.
~~pojawia się w dramatach imię Henryk (w 3. i 4.) - jest to drugie imię Czechowicza.
Dramaty Cz. zmierzały raczej ku dramatyzmowi postaw i myśli. Zamiast sytuacji - rozmowy, zamiast
działania - statyczne obrazy (Czasami z odwołaniem do konkretnych dzieł plastycznych).
Słuchowiska radiowe - tu doszła do głosu skłonność doszukiwania się w codzienności rzeczy
niezwykłych. Miały charakter kameralny.
Proza
~~ Opowieść o papierowej koronie.
~~1922 - 1923 pracował intensywnie nad prozą, obmyślał cykle opowiadań, przeważnie o podkładzie autobiograficznym.
~~Pracował przez lata na epopeją - Berło. Powieść ta miała być rodzajem „klechdy domowej” z roku 1863. Cz. chciał w niej objąć sprawy przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Berło zostało zniszczone (prawdopodobnie przez Cz.).
~~Przed wojną - wiele opowiadań i nowel: wojenne przeżycia, materiał autobiograficzny (Litery, Koń rydzy, Ludzie, konie, deszcz, Jama). Tu: zderzenie okrucieństwa wojny z dziecięcą/młodzieńczą wrażliwością.
~~Utwory nazwane przez Cz. „skrótami powieści” - Lella, Sektanci albo „Matka”, Wagon nr 16773. Cz. w notach autorskich próbuje dokonać kodyfikacji „skrótu powieści” jako gatunku lit. Akcja: trochę fantastyczna, sceneria egzotyczna, wymiar snu, baśni. Proza Cz. - powiązana z liryką, nawiązania do wyobraźni.
Twórczość dla dzieci
~~Pierwsze utwory w czasie pracy w Szkole Specjalnej; twórczość ta nasiliła się, gdy objął redakcję „Płomyczka”.
~~Istnieje grupa wierszy dla dzieci, które liczą się z możliwościami małego czytelnika, ale zachowują wiele cech poezji „dorosłej” (motywy).
~~Częste nawiązanie do kołysanki i innych form poezji ludowej.
Przekłady Czechowicza
~~Najłatwiejszy dostęp do poezji rosyjskiej - 1923 - tłumaczy dramat Błoka (bardzo go cenił i wzorował się na nim - wizje katastroficzne, śmierć, symbolika, elementy obrazowe i muzyczne)
~~Tłumaczył także: Lermontowa, Jesienina, Cwietajewę, autorów czeskich, słowackich, ukraińskich (Olżycz, Pawło Tyczyna)
~~Poezja francuska: Guillaume Apollinaire (wpłynął on na zasadnicze przeobrażenie się poetyki Czechowicza).
~~Poezja anglosaska: przekład z Blake'a, Poego, Whitmana, Kiplinga, Joyce'a, Thomasa Stearnsa Eliota - jedne z pierwszych przekł.w Polsce.
~~Tłumaczenia prozy ukraińskiej, angielskiej (prawdopodobnie pierwszy przełożył na język polski fragment Ulissesa Joyce'a).
Artystyczna wartość przekładów Czechowicza jest dyskusyjna (słabo znał języki, oprócz rosyjskiego), ale oddziaływało na jego twórczość.
II
Poezja śmierci i zagłady
~~ Dwa pierwsze zbiory poetyckie - urbanizm: nowy świat cywilizacji, maszyn, pesymizm, znaki zapytania, poczucie zagrożenia, zniszczenia, śmierci.
1 zbiór: Kamień
~~ wiersz - Śmierć. Tu - podjęta stara antynomia życia i śmierci, obie te siły przeciwstawiają się w sobie. Śmierć - wyznacza punkt odniesienia dla spraw tego świata, symbol wszystkich wartości transcendentnych;
~~Więzień miłości - kończy się powtórzonym za Nietzschem wołaniem: „wieczności chcę bez dna bez dna”;
~~Ampułki - pokusa idealności.
2 zbiór: dzień jak co dzień.
~~walka dwu postaw: jednej - związanej z ziemią i drugiej, - dla której oparciem jest niebo;
~~w wierszu do tereski z lisieux - podmiot l. przeciwstawia się ojczyźnie niebieskiej, chce
pozostać przy ziemi;
~~legenda - „szukanie ratunku”, którym jest ziemia - grunt najpewniejszy. Nawiązanie do pierwotnych przekonań o jedności człowieka z ziemią.
3 zbiór: ballada z tamtej strony - tu śmierć jest motywem głównym.
~~Wiersz więzienie - więzieniem jest ten świat; pragnienie rzeczywistości lepszej, idealnej.
~~Wiersz ballada z tamtej strony - kontynuacja i wyostrzenie obrazu śmierci: pozbawiona jest ona wymiarów osobowych, ale przejawia się w sposób konkretny. Śmierć - motyl: wg wierzeń pierwotnych, istoty duchowe mogę tę postać przyjąć. Śmierć obecna jest także w snach (należą one do obszaru świata śmierci). „Cicha rzeka” - Leta, rzeka zmarłych .
~~wymiar mityczny
ŚMIERĆ: w pierwszych tomach jest nazywana po imieniu, w następnych tomach jej kontur osobowy zanika, zjawia się ona pod postacią symbolu, aluzji. Jej obecność nigdy nie ma charakteru statycznego, biernego. Nie budzi jednak grozy, podmiot liryczny poddaje się jej, a nawet jej wzywa. Śmierć u Cz. ma cechy boskie, Cz. kreuje ją na bóstwo, stąd niektóre utworu mają postać hymnu (hymn). Można w pewnym sensie mówić o MICIE ŚMIERCI u Cz.
Symbolika śmierci: kolor czarny, motyl, wicher, wiatr (dusza ludzka, istota duchowa), niewidzialny trzepot (ćma - owad związany z nocą, ciemnością, wg wierzeń pierwotnych związana z siłami duchowymi nadludzkimi), oddech, „chwytanie za gardło”, noc, słowa związane z pogrzebem, czasem kojarzonym ze śmiercią (jesień, listopad) - elegia niemocy, sierp, kosa, odniesienia do mitologii (np. Persefona, mit prometejski - pod popiołem, mit o Hadesie - wiersz o śmierci, mit o Dedalu i Ikarze - hildur baldur i czas).
Wrażenia związane ze śmiercią: chłód, zimno (ale też upał - erotyk).
KOLOR CZARNY - np. w wierszu ballada z tamtej strony - kolor oznaczać może rzeczywistą barwę przedmiotu, może wskazywać na porę (noc), jest też kolorem śmierci (hymn, mały mit - czarne róże, sen).
SEN, PŁOMYK- mają u Cz. wartość ujemną.
Niepokój i katastrofa
~~Oprócz śmierci istnieją 2 źródła, które wzmagają ciemną tonację w poezji Cz.:
1) impulsy historyczne - Cz. Uczestniczył w wojnie 1920 r. jako ochotnik, wrócił stamtąd z urazami fizycznymi i psychicznymi. Wyobraźnia poety jest nasycona realiami wojny,
~~klimat stałego zagrożenia, prowadzą do katastrofizmu. Ich intensywność nie słabnie: kryzys ekonomiczny z przełomu lat trzydziestych, pojawienie się hitleryzmu, antycypacja tego, co ma niedługo nadejść.
2) pojmowanie świata, przyjęty obraz istnienia - zbieżny częściowo z wizją Heraklita: RZEKA, która nie oznacza spokoju, symbolizuje płynność, niestałość, zakłada istnienie nieprzewidzianych wirów itd. Takie pojmowanie świata prowadzi ku katastrofizmowi egzystencjalnemu.
Ad.1)
~~doświadczenia wojenne zapisały się już w I tomie.
- w Kamieniu (Front - od reportażowych obserwacji przechodzi poeta ku uogólnieniu; kieruje się ku wizji apokaliptycznej);
-zwłaszcza w ostatnich tomach: nic więcej i nucie człowieczej;
- wiersz dzisiaj verdun, wąwozy czasu (tom dzień jak codzień), o matce (z ballady z tamtej strony);
-słowa: muł, kolczasty drut, rzeka, ogniste niebo, dym;
- wiersz Więzień miłości (z Kamienia) - obraz: koń + jeździec;
~~ Koń - stopniowo staje się u Cz. Hasłem wywoławczym wszelkich niepokojów i katastrof, upostaciowaniem sił żywiołowych, miażdżących. („tętent godzin”, „konie fal szaleją u zgliszcz”).
Wizje związek z koniem:
1) wspomnienia wojenne,
2)wiążą się z marzeniami sennymi Cz. Skłonność do wyolbrzymiania wizji, nadawania jej cech apokaliptycznych.
~~Czerwień - w różnej postaci, ogień i płomienie (elegia czwarta, złe dwie minuty, przedświt) -wartość tych obrazów jest zawsze ujemna.
~~ Wiersz sam - sen - ujemne pole znaczeniowe, burza - symbol zagłady, noc - personifikacja śmierci.
Ad. 2)
~~ to źródło katastrofizmu przedstawia się mniej wyraźnie i jednorodnie;
~~niepokoje, poczucie samotności, bezdomności człowieka w kamiennym, kubistycznym mieście;
~~ świat jako rzeka - piosenka ze łzami, świat, wąwozy czasu. Wizja ta obejmuje całą poezję Cz., często ulega wyolbrzymieniu (eros i psyche). Szczególny dramatyzm - utwory, które mówią o końcu tej rzeki (Cz. zmierza do konstrukcji drugiej sytuacji eschatologicznej - potopu - złe dwie minuty- „powódź wieków”);
~~ostateczna zagłada spełnia się przez ogień i wodę - równocześnie (Żal, modlitwa żałobna). Oba te żywioły niosą zagładę, ale też mają moc oczyszczającą (potrzeba oczyszczenia - sen sielski);
~~ Zagłada jest koniecznością, bo niszcząc stary świat, otworzy drogę nowemu.
~~Podmiot liryczny w wierszach Cz. Jest stale osaczony, a to, co czyha nie zawsze da się wyraźnie określić - dlatego jest wszechmocne, totalne…
~~Czasami w miejsce podmiotu lirycznego podstawić wolno samego autora, np. w balladzie z tamtej strony pisze się o „umarłych rękach Czechowicza”, autoportret.
~~To wiem - w wersach ostatnich: zapowiedź przezwyciężenia katastrofy, zapowiedź pośmiertnego tryumfu
~~Katastrofizm przejawia się też w słowach: burza, ogrody ognia, wicher, kosa, kosaciec.
~~ W nucie człowieczej - nasilenie nurtu katastroficznego
~~Żal - jeden z ostatnich wierszy Cz. Zamyka nurt katastrofizmu (w. 11 - 14)
KATASTROFIZM - nurt w poezji międzywojennej katastrofizm Czechowicza tylko w części pokrywa się z tym nurtem.
~~Przedstawiciele: poeci skupieni na początku lat 30. wokół wileńskiego pisma poetyckiego „żagary” (Jerzy Zagórski, Czesław Miłosz, Aleksander Rymkiewicz).
~~ Znamiona katastroficzne nosiła także poezja: Mieczysława Jasturna, Władysława Sebyły, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego; w prozie: powieści St. Ignacego Witkiewicza.
~~ Naturalną scenerią wizji katastroficznych jest pejzaż wiejski, ucieczka w pierwotność, ku sytuacji mitologicznej. Tylko Miłosz i Zagórski sięgają ku historyczności, polityki.
~~U Czechowicza - katastrofizm bardziej egocentryczny, ogólny, syntetyczny, oddalony od realiów historycznych.
~~Katastrofizm żagarystów - bardziej sprecyzowany w swojej genealogii. W mniejszym stopniu rodziło go wspomnienie / przeczucie wojny, więcej zaś przemiany, następstwa związane z wielkim światowym kryzysem kapitalistycznym 1929 - 1932.
~~Podobieństwa: i Cz. i żagaryści dążyli do nadania swoim wizjom katastroficznym mitu o kosmicznej zagładzie ~~nawiązywanie do pokrewnych tradycji literackich(Słowacki, odmiany symbolizmu).
~~Dla Cz. i niektórych żagarystów: zagłada to nie ostatni akt świata; niszczyła świat stary, ale otwierała perspektywę nowego nawiązanie do cykliczności dziejów(dalekowzroczny optymizm i nadzieja).
Między Arkadią a katastrofą
~~ tęsknota za światem idealnym (Ampułki), za rzeczywistością rajską; rzeczywistość otaczająca stanowi udrękę, życie oznacza więzienie;
~~ istnieją teksty, które świadczyłyby o tym, że dla Cz. Największe wartości kojarzą się z ziemią i jej urokami;
~~ na wsi,
~~słowa: „siano”, „kantyczki”, „dziecięce policzki” - sielskie dzieciństwo, dziecięce wspomnienia. „Księżyc idzie srebrne chusty prać” - księżyc - noc, ciemność, srebrny - kolor śmierci (istnienie zagrożenia). „Melodia kantyczki” - moc przeciwstawiania się złu (sens ocalający).
~~elementy sielankowej wizji - także w kamiennym krajobrazie świata; cisza miejskich kątków (tu: niemal wszystkie utwory z cyklu prowincja noc i ze Starych kamieni - świat spokojny, łagodny, dobry);
~~wizja arkadyjska ma najpełniejszy kształt w wierszu przez kresy - pozaczasowość, zatarcie konturów obrazu. Arkadyjski sens - na wszystkich płaszczyznach (także fonicznej - muzyczność, instrumentacja dźwiękowa, paralelizmy, rymy wewnętrzne, powtórzenia). Noc - przesunięcie pola znaczeniowego, ponieważ zamiast „księżyca” Cz. użył słowa „kołacz” - skojarzenie ze słońcem, jasnością.
~~Wiersze poświęcone matce: jedyna, o matce - zagubienie w świecie i zagrożenie zagładą zostają odsunięte przywoływanym obrazem matki, która symbolizuje uczucia dobre i łagodne, daje poczucie bezpieczeństwa. Wobec niej podmiot liryczny znajduje się w roli syna.
~~ Kołysanka - składnik świata arkadyjskiego. W postaci czystej: wprowadził ją Cz. do wierszy dziecięcych. Poza nimi można mówić tylko o motywie kołysanki (słowo - sygnał, które zmienia klimat sytuacji).
~~ Rodzaje wizji nie istnieją w czystej postaci; 3 układy:
1) sielanka - zagłada - np. Piosenka ze łzami, miłość, mózg lat 12, zdrada, elegia żalu, plan akcji, ze wsi
- poemat od dnia do dnia: dzień, słońce, południe, zabawa, wiatraki, jawory; część 2: ogień, żar, potwory, nawałnice, przepaście; obraz katastrofy nie jest jeszcze rzeczywistością, zawiera się w wezwaniach i apostrofach, które stwarzają dopiero groźbę katastrofy
2) zagłada - sielanka - początek autoportretu (wyjście od zagłady, ku sielance), Wieniawa (tu: stopniowanie napięcia: zwycięstwo dnia jest rozgrywane jak bitwa).
3) przemienne występowanie obu sytuacji - najczęściej! TU: Przedświt - szereg słów - kluczy, sygnalizujących obecność wizji katastroficznych; elementy katastrofy i sielanki są w bezpośrednim starciu, w walce (zdynamizowanie akcji lirycznej - dialog dwu przeciwstawnych sytuacji), także: elegia czwarta, Ulica Szeroka, dawnie.
~~ Dualizm poezji Czechowicza - widoczny nawet w najmniejszych zespołach obrazowych, ma motywację ogólniejszą.
~~Można zauważyć pewien porządek: Arkadia - Katastrofa - Arkadia.
~~ Świat wyobraźni opiera się na antynomiach; dobro walczy ze złem, jasność spiera się z ciemnością itd.
Kształt mitotwórstwa
~~ Poezja Czechowicza układa się w 3 całości o strukturze mitu:
1) Arkadia
2) śmierć
3) katastrofa
Ale: rzadko który utwór da się odczytać jako całościowe wcielenie jakiegoś mitu!
~~ nawiązywanie do mitu prowadzi Cz. do budowania makrokosmosu, do wyolbrzymienia rzeczywistości ,
~~ Cz. chętnie ukazuje świat w momencie chaosu; chaos wtórny pojawia się w wizjach katastroficznych (planety, gleby, otchłań, oceany, firmamenty, makrokosmos),
~~ w świecie Czechowicza odbywa się nieustanna gra sił (animizacja, personifikacja), np. śnica i śniegowca: walka dnia i nocy (dobra i zła),
~~ dno - mit o Atlantydzie; iliada tętni, eros i psyche, wiersz o śmierci - mitologia antyczna; hildur baldur i czas - próba stworzenia nowego mitu, wykorzystanie mitu o Dedalu i Ikarze, imię Baldura pochodzi z mit.skandynawskiej; poemat ten ma epicki charakter (epika - wyraz mitu).
W świecie magicznym
~~ Magia stanowi rodzaj zachowania się w świecie i sposób postępowania. Pozwala zjednać dobre siły, a uchronić się przed złymi.
- Np. formuła magiczna, czarodziejskie zaklęcie, które przynosi natychmiastowy skutek w wierszu do tereski z lisieux: „o świecie / nim cię kto zbawi / zgiń przemiń”. Formuła także w śnie sielskim.
- Cz. podobnie jak magia ludowa wyzyskuje pojęcia i ornamentykę religijną do praktyk magicznych
-Słowo magiczne ma dar przemieniania rzeczywistości; skuteczne na każdą odległość, obejmuje dowolną sferę świata (rzeczy, żywioły, ludzie).
~~ Skutek działania zaklęcia:
-przemiana rzeczywistości, która następuje natychmiast (złe dwie minuty), ale zazwyczaj służy wizjom katastroficznym (przedświt, żal).
- zaklinać można: słowem, spojrzeniem (przedświt; z nadejściem świtu kończy się działanie złych mocy), gestem, melodią i muzyką. Zaklęcia oparte na: powtórzeniach, wyliczeniach, nagromadzeniach, wykrzyknieniach i ewokacjach.
- Poeta - wtajemniczony w sprawy przyszłe.
- Nawiązanie do tradycji biblijnej (ST, Apokalipsa)]
~~ „Magia” u Cz.:
1) zaklęcia,
2) elementy zaklęcia, które się w to zaklęcie nie układają,
3) słowa
- klucze (koło, zegar, pierścień, koń, złoto, srebro, czerwień, cyganka, gwiazdy, korona).
Muzyczny porządek rzeczy
~~Muzyczność wiersza była niemile widziana przez awangardę krakowską, więc Cz. musiał być uparty i odważny, ponieważ w swoich utworach zachował tę cechę.
~~ Muzyczność - zasadnicze znamię poezji Cz. Niektórzy łączą ją z nawiązaniami do poezji ludowej.
- Muzyka była u Cz. najczęstszym impulsem, który pobudzał go do napisania wiersza.
- Wyka wyprowadzał muzyczność Cz. z ducha awangardy.
~~ Stefan Napierski wyróżnia w poezji Cz.:
- zaśpiewy; - inwokacje; - śpiewne rytmizowania; - urwanie nuty w półdźwięku; - zmianę tempa; -przerzucanie miar; - grę wiersza wolnego i regularnego; - powtarzalność brzmień.
~~ U Czechowicza:
- słownictwo z dziedziny muzyki (trąbka, dzwon, fortepian, skrzypce, organy, struny, kołysanka, kantyczka, śpiew, pieśni, piosenka, nuta, chór),
- prawie każdy wiersz zwiera słowo z dziedziny muzyki,
- obrazy synestezyjne,
- silna instrumentacja głoskowa, onomatopeje (np. naśladowanie dźwięku dzwonów w śnie).
~~Muzyka - budowanie pewnej atmosfery, nastroju; charakter zaklinający, działa na rzeczywistość w sposób magiczny.
- Funkcja dysonansu: przejął ją Cz. od futurystów;
~~ Muzyczność- tradycja wersyfikacyjna (np. sekstyna, czterowierszowa strofa, regularny trzynastozgłoskowiec); aliteracja, paralelizmy, powtórzenia, rymy wewnętrzne, asonanse1, chiazmy2 dźwiękowe.
- U Cz. w zakresie wersyfikacji: „wymieszanie” składników tradycji z wierszem awangardy (zwł. Przybosia).
~~Poezja Cz. przyczyniła się do tzw. czwartego systemu (na jego terenie model wiersza Różewicza): rozluźnienie składni, ekspresywna intonacja, ograniczenie liczby zdań na rzecz równoważników skrócenie, wyrównanie wersów. Przełom wersyfikacyjny nastąpił u Cz. pod wpływem Apollinaire'a.
-Oznajmienie Cz. przekształciło się u Różewicza w wiązanie.
- Linia intonacyjna u Cz. jest płynniejsza (bez zahamowań i ostrości).
- Muzyczność harmoniczna - gdy obraz wyraża mit arkadyjski; muzyczność dysonansowa - dla mitu katastroficznego.
Podsumowując: funkcje muzyczności u Czechowicza:
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1 Asonanse - rymy niepełne, niedokładne, polegające tylko na zgodności samogłosek.
2 Chiazm - układ dwóch zdań zestawionych w ten sposób, że kolejność poszczególnych części jednego zdania stanowi odwrócenie kolejności części zdania drugiego, np. Deszcz pada, wieje wiatr.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
1. nakłada się ona synestezyjnie na całość wizji poetyckiej; stanowi przygrywkę, akompaniament, poddaje melodię i nastrój,
2. wyraża naturę świata (dodatni obraz - harmonia, ujemny obraz - dysonans). Muzyczność należy więc do warstwy znaczeniowej utworu.
3. muzyczność określa świat poetycki Cz. - świat, w którym rządzą prawa magii; muzyka służy zamgleniu konturów rzeczy.
Program poetycki Czechowicza
- wypowiedzi Cz. o poezji i poetach obejmują kilkadziesiąt szkiców, artykułów, recenzji;
- Cz. przedstawiał widzenie poezji wyrażającej wielkość nadchodzących czasów, zdolnej im sprostać;
- zrażał go minimalizm ideowy awangardy, technicyzm, zainteresowania formalne;
~~ nowy model poezji (model przyszłości) to wg Cz. mitotwórstwo;
-wielką rolę przypisuje Cz. wyobraźni - pomost między światami; kosmogoniczny charakter poezji;
- swój program poetycki nazywał Cz. także fantazjotwórstwem, mówił o „wyobraźni stwarzającej”, a więc podkreślał 2 cechy poezji wizyjność i kreacyjność;
-ostatniej wersji programu, nadał Cz. miano „poezji czystej” (współtwórca programu - Ludwik Fryde), TU:
+wizjonerstwo,
+kreacyjność,
+swobodna wyobraźnia,
+budowanie utworów w kształcie doskonałego piękna,
+akcentowanie postawy moralnej artysty,
+bezinteresowność,
+czystość intencji.
Miejsce Czechowicza
~~ W okresie międzywojennym istniały dla poety dwie możliwości:
1. kontynuacja tradycji poetyckiej - była udziałem Skamandra.
2. sprzeciw wobec tradycji - awangarda..
Powyższy podział jest umowny, bowiem było to bardziej skomplikowane.
Pozycja Cz. - z dala od obu możliwości.
~~ Nie odmawiał wartości tradycji, ale równocześnie jego sympatie znajdowały się po stronie awangardy, która walczyła o nowy kształt poezji. Z drugiej strony od Skamandra odpychał go tradycjonalizm, od awangardy - jej doktrynerstwo i ograniczenia.
~~ U Cz. nawiązania do: Lenartowicza, Wyspiańskiego, Micińskiego, a także Słowackiego, Norwida.
~~ Zwracał się do źródeł nieobecnych w kodeksie awangardy krakowskiej: folklor, pierwotna wyobraźnia, rzeczywistość sakralna, mit, język magiczny, pierwotna symbolika, muzyczność.
~~Istnieje pewne podobieństwo poezji Cz. do poezji symbolizmu, np. dwuplanowość - świat widzialny i ukryty (ważniejszy). Poetyka symbolizmu skutecznie służyła wypowiadaniu niepokojów i przeczuć.