ARKADIA

Naturalna tęsknota człowieka za beztroskim i szczęśliwym życiem ma długą tradycję. Już w czasach starożytnych istniała pamięć o mitycznym "złotym wieku" i utraconych na zawsze krainach szczęścia, gdzie człowiek beztroski i niewinny istniał harmonijnie zespolony z naturą. Taką szczęśliwą krainę nazywano Arkadią. Prawdziwa Arkadia mieściła się w środkowej części greckiego Peloponezu, zaś mieszkańcy tego górzystego kraju zajmowali się wypasem bydła, uprawą pszenicy i winnej latorośli. Dzięki literaturze zyskała ona nobilitację i stała się symbolicznym obrazem idealnego kraju, miejsca wiecznej szczęśliwości, jedną z utopii, jakie stworzyła ludzka wyobraźnia obok Edenu, Olimpu i Atlantydy. To Sielanki Teokryta, Bukoliki i Georgiki Wergiliusza oraz Przemiany Owidiusza sprawiły, że Arkadia prawdziwa i utopijna stały się jednością i zaczęły oznaczać dla ówczesnych ludzi oazę szczęśliwości.
W kulturze chrześcijańskiej, drugim źródle sztuki europejskiej, również odnajdujemy topos raju utraconego. Biblijni banici Adam i Ewa zostali wygnani z Ogrodu Eden, ale raj pozostał idealny, nie skalany grzechem.
Takie właśnie szczęśliwe krainy - Arkadie, próbowali wskrzesić twórcy ery nowożytnej. Każda epoka miała swoją literacką wizję szczęścia. Wiązało się to oczywiście z celami i założeniami danej epoki.
Z kolei w czasach renesansu, kiedy gospodarka, zwłaszcza rolnictwo, zaczęły przynosić należyte dochody, beztroski, arkadyjski żywot zaczęto wiązać z życiem wiejskim. Pojawiają się w polskiej literaturze utwory takie, jak Żywot człowieka poczciwego Mikołaja Reja czy Pieśń świętojańska o Sobótce Jana Kochanowskiego, które głoszą apoteozę "wsi spokojnej", gdzie ... człowiek szczęśliwie, Bez wszelakiej lichwy żywie.
Kiedy przyszły trudne lata zaborów, mit arkadyjski pojawiał się szczególnie często w polskiej literaturze emigracyjnej. Na prawdziwą Arkadię wykreował w Panu Tadeuszu Adam Mickiewicz Soplicowo, aby "pokrzepić serca" emigracyjnych tułaczy pozbawionych ojczyzny. Podobny sposób kreowania dalekiej, utraconej Ojczyzny odnajdziemy w wierszu Cypriana Kamila Norwida pt. Moja piosnka II. Dla emigrantów Polska to kraj ludzi bogobojnych, prawych i szlachetnych. Inne utwory, dla których inspiracją stanie się idealne Soplicowo, to Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej i Noce i dnie Marii Dąbrowskiej. Jeszcze raz do motywu arkadyjskiego powróci Stefan Żeromski w swojej ostatniej powieści z okresu międzywojennego pt. Przedwiośnie. Piewcą utraconej Wileńszczyzny po drugiej wojnie światowej stał się emigrant Czesław Miłosz, który w pełnej liryzmu powieści Dolina Issy przyrównał ją do dalekiej Arkadii.

MATKA

Biblia Stary Testament - Kiedy dwie kobiety kłóciły się o dziecko i żadna z nich nie chciała ustąpić, król Salomon wydał wyrok, aby dziecko rozciąć mieczem i każdej z kobiet dać połowę. Natychmiast mógł poznać prawdziwą matkę, bo to krzyknęła, by dziecka nie zabijać i oddać tej drugiej.

Biblia Nowy Testament - Archetypem matki radosnej jest Maryja podczas zwiastowania, zaś matki cierpiącej Maryja podczas ukrzyżowania i śmierci Chrystusa. Umierając Jezus rzekł do św. Jana: Oto matka twoja, polecając jego opiece zrozpaczoną Maryję.

Mitologia

Demeter - archetyp matki kochającej, pełnej bólu i cierpienia po stracie córki Kory, poszukującej jej po całym świecie. Mówi się też o Demeter jako o matce-ziemi.

Jokasta - jednocześnie matka i żona Edypa, którego poślubiła, nie rozpoznając w nim syna, nad rodem Labdakidów ciążyła bowiem klątwa bogów. Powiesiła się, gdy poznała prawdę.

J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy"

Matka Izoldy, która nieświadomie stała się przyczyną nieszczęścia córki. Przygotowała czarodziejski napój z wina i ziół, który maił wzmóc miłość Izoldy i króla Marka, a który wypili Izolda i Tristan.

J. Kochanowski "Treny"

Matka poety pojawia się w trenie XIX z Urszulką na rękach. Tłumaczy zrozpaczonemu synowi, a ojcu dziecka, że Urszulka nic nie straciła, a wiele zyskała (np. może oglądać Boga). Tu matka jest symbolem osoby niosącej ukojenie, dającej mądre recepty na życie, tzn.: ludzkie przygody ludzkie noś.

J.U. Niemcewicz "Powrót posła"

Podkomorzyna jest wzorem zarówno matki, ja też Polki, kobiety, żony i gospodyni. Podobnie jak mąż, chce wychować synów na dobrych obywateli, służących ojczyźnie. Z radością wita przybyłego do domu Walerego. Matka mądra, rozważna, patriotka.

A. Mickiewicz "Rybka"

Wiejska dziewczyna, Krysia ze związku z dziedzicem urodziła nieślubne dziecko. Zamieniona w rybkę, zjawia się zawsze, gdy stary sługa przynosi maleństwo, i przybrawszy kobiecą postać, karmi je.

A. Mickiewicz "Dziady III"

Matką cierpiącą jest tu pani Rollison. Dla swego więzionego i torturowanego syna, Janka chciała uprosić u Nowosilcowa wizytę księdza Piotra, aby ratować duszę syna. Jest on jej jedyną podporą i radością.

J. Słowacki "Do matki"

Wiersz autobiograficzny. Poetę łączy bardzo bliskie i serdeczne więzi uczuciowe z matką, stąd w utworze tym tłumaczy się on, dlaczego nie wraca do kraju i prosi matkę o wybaczenie, podając jako argument o pozostaniu za granicą to, że woli konający - nie iść na obrożę.

J. Słowacki "Rozłączenie"

Jeden z najpiękniejszych liryków tego poety, pisany w Szwajcarii, wyrażający jednocześnie żal z powodu rozstania i tęsknotę za matką oraz tym wszystkim, co rodzime, znajome (ogródek, komnata). On, biedny tułacz przebywa w innym (zupełnie dla niej obcym) świecie. Mimo to pozostają oni w ciągłej łączności uczuciowej (jej symbolem w wierszu jest biały gołąb).

J. Słowacki "Balladyna"

Dobra, czuła, kochająca i troskliwa matka dwóch córek: Aliny i Balladyny. Jednakowo kochająca obie dziewczyny, pragnąca dla nich księcia z bajki, jakim okazał się być Kirkor. Gdy po zabójstwie siostry Balladyna została królową i skazała swoją matkę na tortury, ta nawet na mękach nie wskazała na nią jako na wyrodną córkę i zbrodniarkę.

Z. Krasiński "Nie-Boska komedia"

Żona hrabiego Henryka i matka Orcia - Maria. Walcząc o miłość męża, który porzucił ją i dziecko w pogoni za ideałem, sama została poetką i syna skazała na ten sam los. Rolę matki zdecydowanie zdominowała rola żony.

F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara"

Katarzyna Iwanowna, macocha Soni. Z pozoru hałaśliwa i opryskliwa, a naprawdę czuła, troskliwa i dobra matka, dźwigająca krzyż w postaci codziennego zmagania się z mężem pijakiem. Choć dla Soni była tylko macochą, umiała docenić jej poświęcenie dla rodziny. Na stypie po Marmieładowie powiedziała, że wszyscy zebrani nie są warci nawet małego palca Soni.

B. Prus "Antek"

Matka Rozalki i Antka, biedna, prosta kobieta wiejska. Największym utrapieniem jej życia okazał się syn, nie nadający się do żadnej pracy na wsi, toteż po naradzie z kumem Andrzejem z bólem serca kazała synowi iść do miasta w poszukiwaniu pracy i lepszego losu.

H. Sienkiewicz "Janko Muzykant"

Matka uzdolnionego muzycznie, ubogiego chłopca wiejskiego. Od momentu urodzenia był on jej zmartwieniem: słaba fizycznie, chrowity, nie nadawał się nawet do prostszej pracy. Gdy zbity przez stójkowego umierał, przez łzy zapewniała go, że w niebie Pan Bóg da mu prawdziwe skrzypce.

M. Konopnicka "Dym"

Symbolem więzi uczuciowej, łączącej matkę i syna jest dym z fabrycznego komina, gdzie Marcyś pracuje jako palacz. Matka - uboga wdowa - prowadzi bardzo skromny dom, czeka na syna, wsłuchując się w kroki na schodach. Kształt dymu informuje ją, co w danej chwili robi syn. Po śmierci syna samotna wdowa jeszcze długie lata spogląda na dym, układający się w postać syna.

G. Zapolska "Moralność pani Dulskiej"

Tytułowa bohaterka jest despotką i kołtunką. Nie zna potrze dzieci i nie interesują jej one. Wszystko musie tylko dobrze wyglądać na zewnątrz: dziewczynki powinny umieć grać na pianinie, zachowywać się skromnie, bo cnota to skarb dziewczęcia. Natomiast syn, Zbyszko powinien się wyszumieć i lepiej jeśli to robi w czterech ścianach własnego domu. Matka przymyka oczy na romans ze służącą. Dulska nie jest dal dzieci żadnym autorytetem: Zbyszko ją wręcz lekceważy.

S. Żeromski "Ludzie bezdomni"

Wiktorowa jest ubogą, prostą kobietą. Dzieci wychowują się prawie same, gdy ona pracuje w fabryce tytoniu, a Wiktor w hucie. Ciężkie i trudne życie nie pozwala matce na okazywanie dzieciom czułości. Pozostaje jedynie troska o nie i poczucie obowiązku - to w dużym stopniu ze względu na dzieci Wiktorowie decydują się na emigrację.

W. Reymont "Chłopi"

Hanka jest bardzo dobrą i troskliwą matką. Wie, że nie może liczyć na Antka i sama musi zadbać o to, aby dzieci miały co jeść i żeby w izbie było ciepło. Gdy powstanie projekt wyjazdu do Ameryki, Hanka stanowczo zdecyduje: nie pude i dzieci na zatracenie nie dam.

Dominikowa - nierówno dzieli uczucia matczyne: Jagnę rozpieszcza i dba, by miała białe rączki, synów trzyma krótko, tylko oni pracują w gospodarstwie. Jak wszyscy starzy ludzie w Lipcach, boi się wycugu, toteż nie chce dać Szymkowi ani kawałka ziemi, zwłaszcza że ośmielił się ożenić wbrew jej woli.

S. Żeromski "Przedwiośnie"

Cezary był jedynym synem państwa Baryków, stąd matczyna miłość nie miała granic. W dzieciństwie rozpieszczony przez oboje rodziców. Po wyjeździe męża i wybuchu rewolucji w Baku troska o Cezarego i jego bezpieczeństwo stała się jedynym celem matki. Potajemnie przynosiła mąkę, urządzała samotne, dalekie wyprawy poza miasto, aby zdobyć pożywienie. Cezary docenił to bardzo późno, gdy wycieńczona wysiłkiem i ciągłym zmartwieniem o syna pani Jadwiga Barykowa umarła.

Z. Nałkowska "Granica"

Pani Żancia, matka Zenona jest uosobieniem łagodności i dobroci. Wszystko rozumie, usprawiedliwia, wybacza. Ponieważ nie miała pieniędzy na dalsze studia syna, podsunęła mu pomysł zwrócenia się do Czechlińskeigo. Zenon jest jej dumą - gdy zostaje prezydentem miasta, matka pomaga w prowadzeniu domu, wychowaniu wnuka, wspiera uczuciowo Elżbietę, tłumacząc postępowanie Zenona.

Elżbieta boi się przede wszystkim o bezpieczeństwo dziecka, gdy widzi czającą się za płotem Justynę. Zenon wymawia żonie, że lubi się chwalić małym. Gdy jednak rozpadnie się jej małżeństwo, Elżbieta nie podejmie próby samodzielnego wychowania syna, choć sama w dzieciństwie odczuwała bark matki i jej chłód uczuciowy.

Matka Elżbiety nie zajmowała się nią wcale, powierzając jej wychowanie ciotce Kolichowskiej. Sama wolała brylować w wielkim świecie. W stosunku do dorosłej córki zachowywała się jak wobec przyjaciółki lub bliskiej znajomej: grzecznie, gościnnie, poprawnie.

M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka"

I jako kobieta i jako żona i jako człowiek Róża Żabczyńska była niezwykle trudna. Jako matka była najczęściej nie do wytrzymania. Kochała dzieci niejednakowo. Jej oczkiem w głowie był Władyś, natomiast Marta przez długi czas nie cieszyła się względami matki, dopóki ta nie odkryła, że Marta pięknie śpiewa. Róża była kapryśna, nieznośna, chimeryczna, a przede wszystkim despotyczna. Władysiowi gotowa była wybierać żonę, a Martę zmusiła, aby została śpiewaczką.

W. Gombrowicz "Ferdydurke"

Pani Młodziakowa chce być nie tylko nowoczesną kobietą i żoną, ale także wyzwoloną z mieszczańskich konwenansów matką. Głośno wyraża przy obcych osobach zdanie, że Zuta może robić, co chce i spotykać się, z kim chce. Może mieć nawet nieślubne dziecko. Wszystko to są pozory i gra - kolejna maska pani Młodziakowej: maska nowoczesnej matki. W gruncie rzeczy jest chyba równie kołtuńska jak Dulska (ostania scena w domu Młodziaków).

A. Camus "Dżuma"

Matka doktora Rieux jest jednocześnie jego przyjacielem. Wspiera go w najtrudniejszych momentach. Sama jej obecność daje doktorowi poczucie pewności. Pani Rieux jest kobietą pełną ciepła, łagodności, wsłuchaną w potrzeby innych ludzi. To z jej opanowanego i pełnego poświęceń zachowania doktor często czerpie siły do walki z dżumą. A ona rozumiała syna i jego rozterki bez słów. Jeden z piękniejszych wizerunków matki w literaturze.

G. Herling-Grudziński "Inny świat"

Aby chociaż przez dziewięć miesięcy (trzy przed rozwiązaniem i sześć na karmienie) chronić się przed ciężką pracą, kobiety w rosyjskich łagrach decydowały się na nieludzkie macierzyństwo, traktujące miłość jak spacer do wychodka. Zachodziły w ciążę, przez dziewięć miesięcy były zwolnione od pracy, później pozwalały sobie odebrać dzieci i wywieźć je w niewiadomym kierunku.

H. Krall "Zdążyć przed Panem Bogiem"

Marek Edelman opowiada zarówno o matkach, które w getcie z głody jadły swoje nieżywe dzieci oraz tych, które idącym do transportu dzieciom oddawały swoje numerki życia.

Miłość spełniona-uczucie, któremu dane było się w pełni zrealizować. Spełnienie może oznaczać wzajemność albo miłość fizyczną. Może się też realizować przez narodziny potomstwa.

Biblia Stary Testament -Miłość Abrahama i Sary zyskuje spełnienie, kiedy Bóg błogosławi ich starości i obdarza ich potomstwem - rodzi się upragniony syn, Izaak.

Mitologia -Miłość Penelopy do Odyseusza spełnia się, gdy powraca on po latach do domu i małżonkowie mogą się znowu sobą cieszyć.

„Dzieje Tristana i Izoldy”- miłość T i I znajduje spełnienie w kontakcie fizycznym. Izolda Jasnowłosa oddaje się swojemu kochankowi podczas podróży na okręcie.

A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" -Miłość Tadeusza i Zosi ma swoje spełnienie w małżeństwie, które kładzie kres waśnie Sopliców i Horeszków.

A. Fredro "Śluby panieńskie" -Jak przystało na komedię, wszystkie perypetie prowadzą do szczęśliwego zakończenia - podwójnego małżeństwa par, kóre jest spełnieniem miłości Gustawa i Anieli, Albina do Klary.

A. Fredro "Zemsta" -Miłość Klary i Wacława na skutek intryg Cześnika spełnia się przez małżeństwo, które prowadzi do zgody zwaśnionych sąsiadów.

F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" -Miłość Soni do Raskolnikowa spełnia się w jego przyznaniu się do winy. Swoim uczuciem Sonia osiągnęła to, że zbrodniarz zrozumiał, co uczynił i zacznie nowe życie. Odwzajemnia też jej miłość, widząc wytrwałość i cierpliwe oddanie dziewczyny.

H. Sienkiewicz "Trylogia" -Miłość bohaterów Trylogii spełnia się zawsze przez małżeństwo oraz (z wyjątkiem Wołodyjowskiego i Baśki) liczne potomstwo.

W.S. Reymont "Chłopi" -Hanka odnajduje spełnienie w miłości do Antka, gdy ten po powrocie z więzienia chwali ją za to, że sama doskonale prowadziła wielkie gospodarstwo.

Miłość trudna-To nie tyle uczucie nie odwzajemnione i nieszczęśliwe, co skomplikowane, pełne uwarunkowań wewnętrznych i zewnętrznych. Przyczynami komplikacji uczuciowych mogą być: różnica charakterów, bariery społeczne czy moralne, jak i wydarzenia (np. historyczne) niezależne od zakochanych. Miłość trudna jest uczuciem długotrwałym, nierzadko spełnionym, jednakże przynoszącym cierpienie. Ze względu na woje bogactwo psychologiczne i emocjonalne stała się jednym z najpopularniejszych tematów literackich, a teksty o niej traktujące przewyższają pod względem artystycznym te, które mówią o miłości szczęśliwej.

„Pieśń nad pieśniami”-wspaniały poemat miłosny i mistyczny, opisujący losy dwojga zakochanych poszukujących się nawzajem podczas jednej nocy. Jakkolwiek łączy ich niezwykłe uczucie i silna fascynacja erotyczna, na przeszkodzie ich związkowi stoi niedojrzałość Oblubienicy, jej brak zdecydowania, a także potęga i doskonałość Oblubieńca. Istotna jest również różnica wieku między nimi, jednakże nie stanie ona na przeszkodzie związkowi kochanków.

Mitologia- miłość Dejaniry do Heraklesa, pełna zazdrości, niezwykle namiętna, stała się przyczyną śmierci herosa. Dejanira, chcąc pozyskać sobie dozgonną miłość męża, uszyła mu koszulę, którą unurzała we krwi podstępnego centaura. Kiedy Herakles przywdział ja, jego ciało zaczęły trawić ognie. Tak to zazdrość doprowadziła do tragicznego końca miłości.

Legendy arturiańskie -Uczucie Lacelota i Ginewry, w pełni odwzajemnione, skazane jest jednak na niepowodzenie. Kochankowie postępują wbrew przyjętym normom etycznym (Lancelot zdradza swego króla, Ginewra - męża), nie mogą żyć razem, co staje się przyczyną ich cierpień. Na drodze do szczęścia stoi także zawiść Mordreda, siostrzeńca króla Artura, który wykryje romans królowej i rycerza i przyczyni się do rozpadu Okrągłego Stołu.

J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" -Niezwykle dramatyczna i pełna wyrzeczeń miłość Tristana i Izoldy naznaczy życie kochanków piętnem cierpienia. Jakkolwiek Tristan opuszcza dwór króla Marka, a Izolda pozostaje z mężem, będą oni sobie wierni do końca życia.

Król Marek nie oddala os siebie żony, choć zdaje sobie sprawę z uczucia do Tristana. Nadal kocha Izoldę i grodzi się z losem. Dowodem jego wielkoduszności może być decyzja o pochowaniu jej obok ukochanego.

W. Szekspir "Romeo i Julia" -Miłość dwojga kochanków zmącona jest nienawiścią pomiędzy ich rodzicami. Romeo i Julia, bezgranicznie w sobie zakochani, zmuszeni są ukrywać swe uczucia przed światem i samotnie walczyć z przeciwnościami losu (np. wygnanie Romea czy planowany ślub Julii z Parysem). Dramatyczny splot wydarzeń doprowadzi do ich śmierci. (miłość i śmierć)

J.W. Goethe "Cierpienia młodego Wertera" -Miłość Wertera do Lotty jest złożona i trudna nie tylko dlatego, że nigdy się nie spełni. O jej dramatyzmie decyduje przede wszystkim charakter bohatera, nadwrażliwego i skomplikowanego wewnętrznie. Jego nadmierna uczuciowość i skłonność do refleksji zamienią zwykła miłość w uczucie pełne pasji i cierpienia, prowadzące Wertera do śmierci.

J. W. Goethe „Faust”- odmłodzony przez Mefista doktor Faust nawiązuje romans z Małgorzatą. O ile jednak Małgorzata jest zdolna poświęcić życie dla tej miłości, o tyle jej kochanek pragnie nadal poznawać świat i zdobywać wiedzę. Prosta dziewczyna nie jest w stanie zrozumieć jego pasji. Porzuca on ukochaną gdy ta trafia do więzienia za zabicie ich dziecka.

A. Mickiewicz "Dziady IV" -Miłość Maryli i Gustawa, pojmowana przez bohatera jako komunia dusz, nie może się spełnić. Wychowany na preromantycznej literaturze, Gustaw nie potrafi przeżyć rozstania z ukochaną i jej ślubu z innym. Kiedy popełnia samobójstwo, a potem błąka się po świecie jako upiór, nadal rozpamiętuje to nieszczęśliwe uczucie, które jednocześnie nadało jego życiu sens i stało się przyczyną jego największej tragedii.

F.M. Dostojewski "Zbrodnia i kara" -Miłość Soni do Raskolnikowa, czysta i platoniczna, wsparta uczuciem miłosierdzia, nakazuje dziewczynie walczyć z przekonaniami Rodiona. Nie tylko nakłania ona ukochanego, by przyznał się do winy, ale też przyjmuje część jego cierpienia na siebie, udając się z nim na katorgę. Sonia nie oczekuje w zamian niczego, wie również, że jej miłość jest nie odwzajemniona. Dopiero po kilku miesiącach na Syberii udało się jej pozyskać uczucie Rodiona.

B. Prus "Lalka" -Spóźniona miłość Wokulskiego jest uczuciem destrukcyjnym, które prowadzi do klęski bohatera. Zakochany w Izabeli Łęckiej, rozpieszczonej arystokratce, nie znajduje dla siebie miejsca w jej świecie. Izabela nigdy nie odwzajemnia tego uczucia, ponieważ potrafi kochać tylko siebie. Wokulski mami się jednak złudzeniami małżeństwa i miłości odwzajemnionej; nieustannie też analizuje swe uczucia, nie dostrzegając jednak, kim naprawdę jest jego ukochana. Kiedy prawda wychodzi na jaw, bohater nie widzi sensu dalszego życia.

M. Kuncewiczowa "Cudzoziemka" -Adam darzy Różę wielkim uczuciem. Niestety, nie jest wstanie pojąć fascynacji żony muzyką, co tworzy między nimi mur nie do przebycia, tym solidniejszy, że Róża nie jest w stanie zapomnieć o miłości sprzed lat - Michale i zdradzie, jakiej się wobec niej dopuścił. Wszelkie próby Adama, by zbliżyć się do żony, kończą się niepowodzeniem.

Z. Nałkowska "Granica" -Miłość Zenona i Elżbiety od początku naznaczona jest piętnem zdrady. Zenon daje się ponieść namiętności do Justyny, a konsekwencje tego spadną nie tylko na niego, lecz i na jego żonę. Tolerancyjna i wyrozumiała Elżbieta nie przestanie kochać męża, wybaczy mu jego zdradę i pomoże jego kochance.

MŁODOŚĆ

Okres w życiu ludzkim odznaczający się doskonałą formą fizyczną i psychiczną. Kojarzony jest z emocjonalnym stosunkiem do rzeczywistości, brakiem doświadczenia, beztroską i buntowniczym nastawieniem do świata.

Biblia Nowy Testament -Już w młodości Jezus zadziwia mądrością. Gdy gubi się w świątyni, wdaje się w dysputę z uczonymi w piśmie.

Mitologia -Bogowie dzięki ambrozji i nektarowi są nie tylko nieśmiertelni, ale także wiecznie młodzi i piękni.

Sofokles "Antygona" -1)W sporze z synem Kreon próbuje obalić jego argumenty, uciekając się do stwierdzenia, że jest zbyt młody, by móc udzielać rak ojcu i władcy. 2)Antygona skarży się, że jest zbyt młoda, by umierać. Nie poznała jeszcze ani szczęścia miłości, ani obowiązku macierzyństwa.

Anonim zw. Gallem "Kronika polska" -Mimo młodego wieku, książę Bolesław Krzywousty odznacza się zaletami i cnotami wielkiego władcy. Jest niezwykle odważny, a jednocześnie roztropny i mądry.

M. Rej "Żywot człowieka poczciwego" -Tak jak każda pora ludzkiego życia, także i młodość ma swoje obowiązki i przyjemności. Przede wszystkim jest to czas życiowej edukacji człowieka i podejmowania ważnych decyzji, jak chociażby wybór towarzyszki życia.

J. Kochanowski "Na młodość" -Szaleństwa młodości są czymś naturalnym. Ci, którzy oburzają się na nie, chcą mieć rok bez wiosny.

I. Krasicki "Do króla"-Młodość jest jednym z zarzutów, jakie pod adresem Stanisława Augusta Poniatowskiego wysuwa szlachta. Młody wiek króla świadczy o braku mądrości, bo, jak wiadomo, stwierdza ironicznie Krasicki, mądrość bierze się z siwych włosów. Na szczęście, z tej wady król już się poprawia - przybywa mu lat, a wraz z nimi siwych włosów.

A. Mickiewicz "Oda do młodości -" Młodość jest dynamiczna, pełna entuzjazmu, zdolna zmienić oblicze świata.

A. Mickiewicz „Dziady” cz. III-1) więźniowie z klasztoru bazylianów to ludzie bardzo młodzi, a przez to bezkompromisowi. Nic nie jest w stanie złamać ich buntowniczej postawy. 2) w salonie warszawskim to młodzi właśnie rozmawiają o wypadkach na Litwie i domagają się od literatury, by podejmowała aktualne tematy 3) podczas balu u Senatora młodzi Rosjanie wypowiadają buntownicze zdania pod adresem gospodarza i cara. Reprezentują tę lepszą część narodu rosyjskiego, która nie poddała się carskiemu despotyzmowi.

A. Mickiewicz "Pan Tadeusz" -Widząc zamyślenie Tadeusza przy stole i to, że nie zajmuje się on Podkomorzankami, Sędzia wypowiada zgryźliwe uwagi na temat młodzieży.

B. Prus "Lalka" -Młodość Rzeckiego jest całkowitym zaprzeczeniem jego wieku dojrzałego. Jako młodzieniec był człowiekiem bardzo aktywnym, walczył w powstaniu na Węgrzech, przewędrował całą niemal Europę.

W. Gombrowicz "Ferdydurke" -Młodość tylko pozornie jest okresem beztroski i szczęścia. W rzeczywistości to czas największej presji, jaką na człowieka wywiera otoczenie, próbując go upupić - zamknąć w sztywne schematy.

R. Bratny "Kolumbowie. Rocznik dwudziesty" -Młodość bohaterów przypadła na czas apokalipsy spełnionej. Wspólnym przeżyciem ich młodości jest wojna: czas walki, dokonywania wyborów, obcowania ze śmiercią, żegnania najbliższych, czas bólu, trwogi, często próby charakterów (szczególnie powstanie warszawskie). Ale to także okres wielkich, choć często dramatycznych krótkich miłości (Malutki - Ałła, Kolumb - Basik, Jerzy - Alina, Olo - Kryska), jak też wspaniałych, zahartowanych przez ten szczególny czas przyjaźni (Olo - Jerzy, Jerzy - Zygmunt).

N.H. Keinbaum "Stowarzyszenie umarłych poetów" -Bohaterami powieści są młodzi chłopcy, uczniowie renomowanej akademii Weltona. Kiedy w ich życie wkracza nowy nauczyciel, John Keating, postanawiają oni wyjść poza nudę i schematy szkoły, żyć w imię zasady carpe diem, co kończy się dla nich tragicznie.

Miłość i ŚMIERĆ

W kulturze motyw miłości i śmierci często wzajemnie się przenikają. Miłość prowadzi do śmierci, śmierć zostaje przez miłość pokonana albo też okazuje się od niej silniejsza. Wreszcie może być i tak, że miłość odsuwa śmierć, pozwala człowiekowi odnaleźć nowe życie.

Biblia Nowy Testament -Chrystus umiłowawszy swoich, do końca ich umiłował. Jego śmierć na krzyżu jest wyrazem największej miłości do rodzaju ludzkiego, bo nie masz większej miłości, niżby kto życie dał.

Mitologia -Orfeusz próbuje swoją miłością przezwyciężyć śmierć. Idzie do Hadesu, by prosić jego władców o przywrócenie życia Eurydyce. Niestety, kiedy wychodzi wraz z żoną z krainy umarłych, odwraca się i na zawsze traci ukochaną. Śmierć okazała się silniejsza od miłości.

J. Bedier "Dzieje Tristana i Izoldy" -Miłość Tristana i Izoldy jest tak silna, że gdy jedno umiera, drugie także odchodzi ze świata żywych. Ich uczucie jest w stanie przezwyciężyć śmierć. Z grobu Tristana wyrasta krzak głogu i łączy go z grobem Izoldy. Trzykroć ścinany, trzykroć się odradza. W końcu król Marek decyduje, by rósł w spokoju. Zakochani, choć rozdzielenie za życia, po śmierci się połączyli.

W. Szekspir "Romeo i Julia" -Nieszczęśliwi kochankowie skutkiem fatalnej pomyłki popełniają samobójstwo. Romeo, widząc uśpioną Julię, sądzi, że dziewczyna nie żyje. Nie chcąc zostać na ziemi bez ukochanej, zabija się. kiedy Julia się budzi i spostrzega zwłoki kochanka, przebija się sztyletem.

J.A Morsztyn "Do trupa" -Poeta porównuje sytuację człowieka zakochanego i trupa i dochodzie do wniosku, że trup jest szczęśliwszy. Niebawem stanie się prochem. Natomiast człowiek zakochany skazany jest na wieczne cierpienie.

J. W. Goethe „ Cierpienia młodego Wertera”- nieszczęśliwa miłość do Lotty staje się przyczyną samobójstwa Wertera, który nie jest w stanie dłużej znosić cierpień serca

G.G. Byron "Giaur" -Mimo iż Leila nie żyje, nieszczęsny Giaur nie przestał jej kochać. Ciągle zdaje mu się, że widzie jej postać i słyszy jej głos.

A. Mickiewicz "Upiór" -Balladę można traktować jako swego rodzaju łącznika między II a IV częścią Dziadów; II cz. "Dziadów" kończy się bowiem pojawieniem się widma, które nie znika na wezwania Guślarza i podąża za młodą wieśniaczką. Tytułowy upiór z ballady jest umarłym dla świata kochankiem, który popełnił samobójstwo i co roku wraca na ziemię, aby na nowy przeżyć swoją udrękę i rozkosz miłości, kończąc swój pobyt na ziemi samobójstwem.

A. Mickiewicz "Dziady IV" -Gustaw, nieszczęsny kochanek Maryli, w śmierci szuka ucieczki przed cierpieniami spowodowanymi nieszczęśliwą miłością. Niestety, śmierć nie przynosi ukojenia - Gustaw powraca na ziemię jako upiór, by jeszcze raz przeżywać to wszystko, co pchnęło go do samobójstwa.

A. Mickiewicz "Konrad Wallenrod" -Wzajemna miłość Wallenroda i Aldony sprawia, że gdy Konrad popełnia samobójstwo, z wierzy rozlega się krzyk - znak, że jego ukochana także zakończyła życie.

A. Mickiewicz "Romantyczność" -Bohaterka ballady, Karusia, jest obłąkana. Niedawno straciła swego ukochanego Jasia, ale ciągle czuje obecność kochanka. rozmawia z nim: tak się dziewczyna z kochankiem pieści, bieży za nim krzyczy, pada. Pragnie się z nim połączyć, bo czuje się na świecie obco, samotnie, źle (weź mię, ja umrę przy tobie). W jej miłość, która trwa po śmierci kochanka, wierzy tylko lud: Jasio być musi przy swej Karusi, on ją kochał za żywota.

J. Słowacki "Kordian" -Odtrącony przez Laurę Kordian podejmuje nieudaną próbę samobójczą.

J. Słowacki "Balladyna" -Filon, który odnajduje w lesie zwłoki Aliny, odkrywa w niej ideał, którego przez całe życie szukał. Zakochuje się w martwej dziewczynie i pogrąża w rozpaczy, że jego miłość nie ma szans na spełnienie.

H. Balzac „Ojciec Goriot”-obłąkańcza miłość do córek staje się pośrednio przyczyną śmierci Goriota.

NAPRAWA PAŃSTWA

J. Kochanowski "Odprawa posłów greckich"

Starożytny wątek wojny trojańkiej stał się dla Kochanowskiego pretekstem do mówienia o sprawach współczesnej mu Rzeczypospolitej. Pokazał państwo z chwiejnym i nieudolnym królem na czele, gdzie szerzy się przekupstwo, gdzie nie przestrzega się prawa. Sytuację w Troi podsumował Ulisses (poseł grecki), który powiedział: O nierządne królestwo i zginienie bliskie, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość ma miejsce, a wszystko złotem kupić trzeba. Druga pieśń chóru skierowana jest do rządzących, wskazuje na ich szczególne miejsce w społeczeństwie, uczy odpowiedzialności.

J. Kochanowski "Pieśń V"

("O spustoszeniu Podola") Utwór nawiązuje do napaści Turków na Podole w 1575r. Poeta krytycznie ocenia postawę szlachty, która ani sama nie broni zagrożonej ojczyzny (Wsiadamy? Czy nas półmiski trzymają?), ani nie daje pieniędzy na opłacenie wojska (Skujmy talerze na talery, skujmy, a żołnierzowi pieniądze gotujmy).

J. Kochanowski "Pieśń XIX"

("O dobrej sławie") Sens utworu sprowadza się do stwierdzenia: służmy poczciwej sławie, a jako kto może, niech ku pożytku dobra spólnego pomoże, co poeta następnie rozwija tłumacząc, jak można różne swoje zdolności spożytkować dla dobra państwa.

A. Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej"

Utwór jest sumą poglądów na temat kształtu i organizacji nowoczesnego państwa. Traktat składa się z pięciu ksiąg, obejmujących najważniejsze w funkcjonowaniu państwa dzieciny: "O obyczajach", "O prawach", "O wojnie", "O Kościele", "O szkole". Główne postulaty Modrzewskiego: nacisk położony na moralną storę życia (propozycja powołania cenzora, który kontrolowałby sposób życia i morale obywateli); oddzielenie spraw Kościoła od państwa, Kościół podporządkowany państwu; pieniądze z dóbr kościelnych i klasztornych przeznaczone na rozwój szkół (opodatkowanie); wojny są złem, toteż pisarz nie popiera wojen zaborczych, ale nowoczesne państwo powinno umieć bronić swoich granic.

P. Skarga "Kazania sejmowe"

Zawierające metaforyczny obraz upadku Rzeczypospolitej, trawionej licznymi chorobami. Według P. Skargi były to: brak miłości ojczyzny, niezgoda wewnętrzna, osłabienie władzy królewskiej, niesprawiedliwe prawa oraz niebezpieczeństwo heretyckiej zarazy. Państwo porównuje on do matki, a liczne nieprawidłowości do chorób, które ku śmierci szybko przywieść ją mogą: Leczcież pierwej tę chorobą swoją matkę, tę miłą ojczyznę i Rzeczpospolitą. Jego wizja państwa opierała się na idei silnej władzy królewskiej podporządkowanej Kościołowi. "Kazanie wtórne: o miłości ku ojczyźnie" kończy sugestywna metafora ojczyzny porównanej do tonącego okrętu i obywateli, którzy myślą tylko o ratowaniu swego życia i własnego dobytku.

W. Potocki "Nierządem Polska stoi"

Utwór jest krytyką państwa, w którym co rok to nowe prawa i konstytucje, co powoduje, iż nikt nie jest w stanie przestrzegać praw zmieniających się z szybkością corocznych kalendarzy. Prawo jest także niesprawiedliwe wobec obywateli: egzekwowane jest przestrzeganie praw, płacenie podatków tylko przez najuboższe warstwy szlacheckie (którzy się na dziesiątej opierają części).

W. Potocki "Pospolite ruszenie"

Obraz państwa, które jest łatwym łupem dla najeźdźców, ponieważ jego główna siła obronna, jaką jest pospolite ruszenie, w ogóle nie funkcjonuje. Szlachta jest leniwa, niechętna, egoistyczna: wolna, równa szlachta grozi rotmistrzowi, który ośmielił się ją obudzić, sądem w Proszowicach.

I. Krasicki "Świat zepsuty"

Jest rejestrem wad obywateli (pijaństwo, bezbożność, zdrady, zawiść, chęć bogacenia się za wszelką cenę, rozpusta), które nieuchronnie prowadzą kraj do zguby ten nas nierząd pokonał i zgubił. Satyrę kończy metafora ojczyzny jako tonącego okrętu.

J.U. Niemcewicz "Powrót posła"

Zasadą kompozycyjną komedii jezt przeciwstawienie dwóch ugrupowań szlacheckich: postępowego (Podkomorzy, Walery) i staroszlacheckiego, wstecznego (Starosta). Ośmieszając poglądy Starosty Gadulskiego, Niemcewicz jednocześnie opowiada się za: tronem dziedzicznym, Sejmem stale obradującym, zniesieniem liberum veto, wolnością chłopów, mądrym, nowoczesnym wychowaniem młodzieży. Jego poglądy streszczają słowa Podkomorzego dom zawsze ustępować powinien krajowi.

S. Żeromski "Przedwiośnie"

Tytuł powieści jest metaforyczny, odnosi się bowiem do przedłużające się w Polsce przedwiośnia politycznego. To już siedem lat minęło od odzyskania niepodległości, a władze ciągle nie wiedzą, jaki kształt ma mieć odrodzone państwo. Żeromski "podpowiada" kilka możliwych rozwiązań, choć nie opowiada się zdecydowanie za żadnym z nich: droga rewolucji, w której wyniku do władzy dojdą komuniści; przeciwieństwem jej jest droga powolnych reform, pracy państwowej, jaką reprezentuje Szymon Gajowiec; trzecim wyjściem jest idealistyczna nadzieja i osiągnięcia techniki, mogące stworzyć istny raj na ziemi (szklane domy, o których marzy Seweryn Baryka).

G. Orwell "Folwark zwierzęcy"

Funkcjonowanie państwa da się tu sprowadzić do uogólnienia: od utopii do antyutopii, bowiem zwierzęta obalające wszechwładzę Jonesa na dworskim folwarku zamierzą stworzyć istny raj na ziemi: równość wszystkich obywateli, sprawiedliwość, wspólne budowanie, rezygnacja z wszelkiej przemocy, po czym powoli i systematycznie łamią wszystkie ustanowione przez siebie prawa, wyodrębnia się pośród nich elita władzy (świnie), interpretująca na własne potrzeby wszelkie przywileje (inne pożywienie, inny rytm dnia, np. wstawanie). Powoli państwo rządzone przez Napoleona przeradza się w totalitarny folwark, gdzie zwykli obywatele mogą jedynie pracować lub udać się na emigrację wewnętrzną.

Zobacz również motyw: Polska i Polacy.

OJCIEC

mężczyzna, który ma dzieci; przodek, protoplasta, twórca, inicjator; Bóg - ojciec wobec rodzaju ludzkiego.

Biblia Stary Testament

Abraham - ojciec, który miłość do Boga przedkłada nad miłość rodzicielską. Bóg obiecał mu, że będzie on ojcem całego narodu wybranego.

Hiob - sprawiedliwy i wierzący ojciec, którego Bóg wystawia na próbę, odbierając mu całe potomstwo. Ponieważ Hiob nie zwątpił i ufał Bogu, ten na nowo obdarzył go potomstwem.

Biblia Nowy Testament

W przypowieści o synu marnotrawnym ojciec przyjmuje na powrót grzesznego syna, który się ukorzył, i podejmuje go ucztą.

Mitologia

Kronos - okrutny ojciec, który w obawie przed utratą władzy pożera własne dzieci.

Zeus - ojciec wielu bogów i herosów, który jednak nie dba o własne potomstwo.

Dedal - ojciec Ikara, wraz z którym próbował opuścić Kretę. Mądrość ojca nie uchroniła syna przed tragedią, spadł do morza, gdy zrobione przez Dedala skrzydła roztopiły się.

Lajos - ojciec Edypa, zgodnie z przepowiednią został zabity przez własnego syna, który następnie poślubił własną matkę, Jokastę.

Kreon - ojciec, dla którego racje serca winny ustąpić względom politycznym. Wydaje wyrok na Antygonę, narzeczoną własnego syna, przyczyniając się tym samym do jego śmierci.

Homer "Iliada"

Priam, zrozpaczony po śmierci Hektora, udaje się do Achillesa, by ten wydał mu ciało syna. We wzruszającej scenie błaga Achillesa o oddanie zwłok Hektora, całując ręce zabójcy syna. Ten wzruszony miłością ojcowską, zgadza się to uczynić, żądając w zamian okupu.

J. Kochanowski "Treny"

Głównym bohaterem lirycznym cyklu jest ojciec i mędrzec zarazem, surowo doświadczony przez los. Tragedia Kochanowskiego jest o tyle dotkliwsza, że widział w Urszulce nie tylko swą córkę, ale i dziedziczkę talentu.

J. Kochanowski "Odprawa posłów greckich"

Priam, nie zważając na złowieszcze przepowiednie swej córki, Kassandry, uchwala wraz z Radą Trojańską wyrok: Helena pozostanie w Troi. Daje tym samym dowód przywiązania do swego syna, Aleksandra, jak też dowód ślepoty politycznej.

Molier "Skąpiec"

Harpagon jest ojcem, który na pierwszym miejscu stawia sprawy majątkowe i im podporządkowuje życie rodzinne (planuje małżeństwo córki z bogatym człowiekiem), a jego skąpstwo i chęć zdobycia majątku prowadzą nawet do tego, że chciał okpić własnego syna.

J.U. Niemcewicz "Powrót posła"

Podkomorzy dba o edukację swego syna, Walerego, wysyłając go do szkół w stolicy. Uczy go także, by dom ustępował krajowi, kształcąc go na patriotę i sarmatę oświeconego. Nagrodą za to będzie kariera polityczna Walerego - zostanie posłem na Sejm Wielki.

Starosta zaniedbuje swoją córkę, a przypomina sobie o niej, gdy zaistnieje okazja korzystnego mariażu z kawalerem Szarmanckim. Gadulski skłonny jest oddać rękę córki, byle tylko powiększyć majątek.

A. Mickiewicz "Powrót taty"

Liryczna opowieść o ojcu, który nie wraca ranki i wieczory, a o którego powrót modlą się jego dzieci. Modlitwa ta uratowała ojcu życie, bowiem wzruszony nią herszt zbójców (sam będący ojcem) ulitował się i puścił go wolno.

A. Mickiewicz "Pan Tadeusz"

Stolnik Horeszko, surowy ojciec i strażnik tradycji rodu, nie pozwala córce na małżeństwo z Jackiem Soplicą. W ten sposób burzy szczęście własnego dziecka i przyczynia się do swej śmierci.

Jacek Soplica nigdy nie pokochał swej żony, nie troszczył się także o syna. Chcąc odpokutować za grzechy młodości, opuszcza Soplicowo, opiekę nad Tadeuszem przekazując swojemu bratu.

A. Fredro "Zemsta"

Rejent Milczek, ojciec Wacława, ogarnięty nienawiścią do Cześnika, skłonny jest stanąć na drodze szczęścia syna i uniemożliwić mu małżeństwo z Klarą.

B. Prus "Lalka"

Tomasz Łęcki, bezkrytyczny ojciec, we wszystkim ustępujący swojej córce, wychowuje Izabelę na kobietę bez serca. Nie potrafi zauważyć wad córki, stale wierzy, że w życiu zrobi na doskonałą partię.

H. Sienkiewicz "Krzyżacy"

Jurand ze Spychowa, któremu Krzyżacy odebrali ukochaną córkę, Danuśkę, jedzie do zamku w Szczytnie, by odebrać dziecko. Godzi się na upokorzenia, a nawet na tortury, by wreszcie dowiedzieć się, że Danuśka oszalała

S. Żeromski "Doktor Piotr"

Dominik Cedzyna to ojciec, który dla dobra syna dokonuje malwersacji (zdobywa pieniądze na kształcenie Piotra). Syn, unosząc się honorem, nie rozumiejąc ojca, opuszcza go na zawsze.

W.S. Reymont "Chłopi"

Antek Boryna - ojciec i mąż, który zapomina o swojej rodzinie i angażuje się w romans z Jagną. Dopiero po wyjściu z więzienia zrozumiał, czym są dla niego żona i dzieci.

Antek Boryna pozostaje w nieustannym konflikcie z ojcem, domagając się, by ten przekazał mu ziemię. Spór zaostrza się, gdy Maciej Boryna postanawia ożenić się z Jagną. Między ojcem i synem dochodzi do bójki, po której Antek z żoną i dziećmi opuszcza dom.

Stary Bylica, ojciec Hanki, został wygnany ze swojej chaty przez starszą córkę, Weronikę. Ostatnie lata życia spędzi razem Hanką, ciężko pracując, ale też czując się potrzebnym. Gdy jednak Hanka zostanie wielką gospodynią, zgodzi się, by ojciec został żebrakiem.

S. Żeromski "Ludzie bezdomni"

Ojciec Tomasza Judyma, wielokrotnie wspominany przez obu swych synów, był ubogim szewcem, a przy tym pijakiem zatruwającym życie swoim dzieciom i żonie. Jego postawa życiowa przyczyniła się do walki Judyma o zapewnianie sobie wykształcenia.

G. Zapolska "Moralność pani Dulskiej"

Felicjan Dulski, pan domu i głowa rodziny, nie wypowiada się w sprawach dotyczących wychowania dzieci. Podporządkowany bez reszty żonie, uważa, że łatwiej jest pozostać biernym. Dopiero, gdy żąda się od niego zajęcia stanowiska w sprawie romansu Zbyszka, wypowiada jedynie słowa: A niech was wszyscy diabli!

S. Żeromski "Przedwiośnie"

Seweryn Baryka w drodze powrotnej do Polski stara się zaszczepić synowi miłość do ojczyzny, opowiadając mu o szklanych domach. Konfrontacja marzeń starego z rzeczywistością (której zresztą nie zobaczył) jest drastyczna: Cezary zaczął widzieć w ojcu dziwaka i idealistę.

Z. Nałkowska "Granica"

Ojciec Zenona Ziembiewicza niezbyt troskliwie zajmuje się synem. Całe dnie spędza raczej na obchodzeniu gospodarstwa lub wykonywaniu drobnych zajęć. Z czasem przestaje być autorytetem dla syna, który w dzieciństwie widział w nim człowieka wyjątkowego i wszechstronnie wykształconego.

Zenon Ziembiewicz przedkłada karierę polityczną nad życie rodzinne. Jest ojcem w czysto teoretycznym tego słowa znaczeniu; wychowanie syna powierzył Elżbiecie, niańce.

Pan Biecki, ojciec Elżbiety, wychowywał ją od odejścia żony aż do śmierci. Był dla córki jedyną naprawdę bliską osobą. Wraz z jego odejściem przestała istnieć rodzina Elżbiety.

B. Schulz "Sklepy cynamonowe"

Ociec jest dla głównego bohatera mędrcem i hierofantem (osoba wtajemniczająca), a także natchnionym herezjarchą. To on odkrywa synowi tajniki wiedzy ezoterycznej (dostępny tylko dla wtajemniczonych), wskazuje przyszłą drogę życia. Jakkolwiek dziecko bardzo kocha ojca, droga, którą samo obierze, będzie inna.

T. Borowski "Dzień na Harmenzach"

Borowski opowiada tu historię Żyda, Beckera, który powiesił swojego syna, ponieważ ten ukradł chleb. W czasie wojny głód niszczył nawet uczucia ojcowskie.

E. Segal "Love Story"

Ojciec Oliviera, członek szanowanej amerykańskiej rodziny, początkowo nie przystaje na małżeństwo syna z córką włoskiego imigranta, Jennifer. Jednak gdy dziewczyna zaczyna chorować na białaczkę, rezygnuje ze swej dumy i pomaga Olivierowi (bezskutecznie) ocalić ukochaną.

 

POLSKA I POLACY

"Legenda o Lechu, Czechu i Rusie"

Wywodząc naród polski od Lecha, jednego z trzech braci, legenda ta włącza Polaków do rodziny ludów słowiańskich. Tłumaczy też pojawiającą się często nazwę Lechici. Wyjaśnia również pochodzenie godła (biały orzeł) i nazwy stolicy (Gniezno).

M. Rej "Krótka rozprawa między trzema osobami, Panem, Wójtem a Plebanem"

Polska jest krajem, w którym nikt nie wypełnia należycie obowiązków swojego stanu. Ksiądz traktuje swoje zajęcie jako pracę, za którą należy mu się sowita zapłata. Szlachta zgromadzona na sejmie dba tylko o swoje interesy i nie jest w stanie uchwalić żadnych ważnych dla kraju ustaw.

J. Kochanowski "Pieśń o spustoszeniu Podola przez Tatarów"

Polska jest odbieżałem stadem, które drapają rozbójce wilcy, ponieważ ani pasterz nad owcami chodzi, ani ostrożnych psów za sobą wodzi. Jest to wyraźna aluzja do sytuacji, jaka wytworzyła się po ucieczce Henryka Walezego.

Jeśli najazd Tatarów na Podole nie będzie żadną nauką i nie doprowadzi do opodatkowania się na rzecz regularnej armii, nową przypowieść Polak sobie kupi, że i przed szkodą, i po szkodzie głupi.

J. Kochanowski "Odprawa posłów greckich"

Troja jest dla Kochanowskiego obrazem Polski, nierządzonego królestwa i zginienia bliskiego, gdzie ani prawa ważą, ani sprawiedliwość ma miejsce, a wszystko złotem kupić trzeba. Młódź wszeteczna zaś, która zniewieściała w wygodnym życiu, nie będzie w stanie bronić kraju w potrzebie, jest obrazem polskiej młodzieży.

A. Frycz Modrzewski "O poprawie Rzeczypospolitej"

Polska wymaga wielu reform, przede wszystkim zaś zrównania obywateli wobec prawa. Modrzewski mówi o dwóch ojczyznach - szlacheckiej i plebejskiej, w których prawo różnie traktuje obywateli zależnie od stanu, do jakiego należą. Jednocześnie domaga się reformy polskiego szkolnictwa, jak i oddzielenia Kościoła od państwa.

P. Skarga "Kazania sejmowe"

Polskę nękają choroby, które zagrażają jej istnieniu. Wśród nich Skarga wymienia między innymi osłabienie władzy królewskiej, skłócenie stanu szlacheckiego i innowierców. Jeśli Polacy nie podejmą prób leczenia tych chorób, Polsce grozi zagłada, którą autor ukazuje w obrazach stylizowanych na biblijne proroctwa.

Polska jest tonącym okrętem, który należy ratować. Ci którzy chronią tylko swój dobytek, pójdą na dno razem ze statkiem. Ci, którzy podejmują próby ratowania go, uchronią statek i swoje dobra.

W. Potocki "Nierządem Polska stoi"

Brak w Polsce stałych praw. Te, które są, zmieniają się jako minucyje, jak kalendarze i uchwalane są jedynie dla wygody magnaterii. Ich przestrzegania wymaga się jedynie od szlachty ubogiej i biednych ziemian.

W. Potocki "Pospolite ruszenie"

Szlachta zebrana w obozie pospolitego ruszenia nie kwapi się do walki, choć wróg się zbliża. Na wezwanie rotmistrza odpowiada obelgami i oburzeniem, że stawia się ją na równi z chłopami. Według Potockiego, takie zachowanie dowodzi braku ducha rycerskiego.

W. Potocki "Zabytki polskie"

Polacy zajęci są gromadzeniem majątków i życiem na pokaz. Dbając o wystawność i przepych, nie zauważają trudnej sytuacji kraju. Potocki przestrzega, że jeśli chcą zgromadzone dobra przekazać potomkom, muszą ratować ojczyznę. Bo jeśli ona zginie, zginą razem z nią.

W. Potocki "Transakcja wojny chocimskiej..."

Polacy są spadkobiercami wielkich wojowników przeszłości i z natury odznaczają się walecznością odwagą, wprzód w szabli niźli w zagonach dziedziczą.

J. Ch. Pasek "Pamiętniki"

W wojnie ze Szwedami, którzy są heretykami, Polaków wspiera Bóg. A kiedy Szwedzi, uniesieni siłą eksplozji do nieba, zastukali do niebiańskiej furty, św. Piotr odpędził ich od niej i strącił na ziemię, mówiąc, że nie ma dla nich miejsca w raju, bo nie dość, że innowiercy, to jeszcze prześladują Polaków, wiernych Bogu i wyznających jedyną prawdziwą religię katolicką.

I. Krasicki "Pijaństwo"

Polacy hołdują źle pojmowanej sarmackiej gościnności, która objawia się przede wszystkim nadmiernym piciem alkoholu. Prowadzi to do kłótni i bójek przy stole. Polacy po alkoholu stają się niezwykle waleczni i snują wielkie polityczne plany.

A. Mickiewicz "Dziady III"

Naród polski jest jak lawa, która pod twardą i zimną skorupą kryje wiecznie płonący ogień. Ci, co stoją na narodu czele, arystokracja, odznaczają się serwilizmem (bezwzględne podporządkowanie) wobec cara i Rosji. Ale młodzież jest pełna zapału do walki. Nie pogodziła się z utratą wolności i nigdy się nie pogodzi.

Polska z widzenia księdza Piotra jest cierpiącym Chrystusem. Rozpięta jest na krzyżu, który ma z trzech wyschłych ludów ramiona, znosi upokorzenia, ale nadejdzie dzień zmartwychwstania, kiedy ukaże się światu w pełni swojej chwały i wskaże innym drogę do wolności.

J. Słowacki "Kordian"

Polacy pogodzili się z niewolą, brak im woli walki. Kordian sam próbuje dokonać zamachu na cara, bo nie ma nikogo, kto byłby mu pomocą. Tak samo było z powstaniem listopadowym - garstka powstańców, którzy nie dojrzeli do roli, jaką sobie wyznaczyli, walczyła samotnie, bo naród nie poszedł za nią. Źle dowódcy, bez wiary w zwycięstwo, rozgadani posłowie, korpus oficerski rycerzy ospalców także przyczynili się do klęski.

B. Prus "Lalka"

Społeczeństwo polskie zajęte zdobywaniem majątków i gromadzeniem pieniędzy nie ma czasu na służbę jakimś ważnym ideałom. Niechętne wszystkiemu, co łączy się z jakimkolwiek ryzykiem, podejrzliwie patrzy na wszystkich, którzy się tego ryzyka nie boją. Narastają nastroje antysemickie, ale Polacy sami niejako powodują to, że w handlu zaczynają dominować Żydzi, ponieważ nie podejmują ryzyka, pozostając przy pewnych, choć przynoszących niewielkie zyski interesach. Nie ma w tym społeczeństwie miejsca na jakikolwiek idealizm, a idealiści czują się wyobcowani i często stają się obiektem kpin.

H. Sienkiewicz "Trylogia"

Polacy są walecznym narodem, który choć ma wiele wad, w chwilach zagrożenia potrafi się zdobyć na niezwykła odwagę i bohaterstwo. Polska to kraj, który nękają liczne nieszczęścia, ale z każdego upadku potrafi się podnieść dzięki swoim obywatelom. Sienkiewicz podtrzymuje stereotyp Polaka-katolika. Na przykład w "Potopie" zdrajcy to w przeważającej części innowiercy.

S. Wyspiański "Wesele"

Polska to jest wielka rzecz - takimi słowami artyści szafują bardzo łatwo. Ale w rzeczywistości są obojętni na sprawy ojczyzny. Ich słowa się kryją żadnych istotnych treści.

Naród polski pogrążył się w stanie marazmu, uśpienia, zobojętnienia. Ale jak chochoł na wiosnę odsłoni krzak róży, który może pięknie rozkwitnąć, tak i naród być może przebudzi się i gdy nadejdzie właściwa chwila, stanie do walki o wolność.

S. Żeromski "Rozdziobią nas kruki, wrony..."

Po upadku powstania styczniowego w narodzie polskim zatriumfuje to, co najgorsze, zwyciężą łajdacy i kanalie. Ci, którzy byli naprawdę wartościowi, albo zginęli w walce, albo przepadną w czasie powstaniowych represji.

S. Żeromski "Przedwiośnie"

Polska znalazła się na rozdrożu. Nie wiadomo, jaką drogą pójdzie, ale stoi przed nią wiele niebezpieczeństw, jeśli nie zostaną jak najszybciej rozwiązane problemy społeczne. Najpoważniejszym zagrożeniem jest bolszewizm, który młodemu pokoleniu może wydać się szczególnie atrakcyjny, bo stwarza miraż szybkich i radykalnych zmian.

Z. Nałkowska "Granica"

Polska lat trzydziestych jest krajem, w którym władza należy do karierowiczów i ludzi pozbawionych skrupułów. Palące problemy społeczne przez lata niepodległości nie zostały rozwiązane, za to powiększyły się fortyny tych, którzy bezwzględnie dążyli do swoich celów

PRACA

Biblia Stary Testament

Jedną z konsekwencji grzechu pierworodnego było skazanie człowieka na ciężką pracę przez całe życie. Odtąd człowiek w trudzie będzie zdobywał pożywienie, a ziemia będzie rodziła cierń i oset.

Biblia Nowy Testament

Dla syna marnotrawnego tym, co zdecydowało, by się ukorzyć i wrócić do ojca, była hańbiąca go praca przy wypasie świń.

Mitologia

Za zabicie swej żony, Magary, Herakles zmuszony był wykonać dwanaście prac w służbie u Eurysteusza, m.in. schwytać łanię kerynejską, zgładzić hydrę lernejską, sprowadzić Cerbera Hadesu, przynieść jabłka z ogrodu Hesperyd i oczyścić stajnie Augiasza.

Karą dla Syzyfa za nieposłuszeństwo wobec bogów było wtaczanie pod górę ogromnego głazu. Gdy Syzyf dochodził do wierzchołka góry, kamień spadał na dół, dlatego "syzyfowa praca" to praca bez sensu, nie przynosząca wymiernych korzyści.

W baśniach i legendach

praca przedstawiana jest jako zajęcie nobilitujące człowieka, świadczące o jego prawym charakterze, a także chęci służenia innym. Niekiedy nawet bohater z prostego ludu (szewczyk Dratewka) dzięki swej pracy i wytrwałości mógł osiągnąć najzaszczytniejsze stanowiska.

M. Rej "Żywot człowieka poczciwego"

Autor skupia się przede wszystkim na gospodarskich zajęciach szlachcica, zależnych od pory roku. Praca człowieka poczciwego opisywana jest jako przyjemność, a jeszcze większą rozkoszą są jej owoce. W rzeczywistości jednak sam szlachcic niewiele robi, a pełni raczej funkcję nadzorującego prace w gospodarstwie.

J. Kochanowski "Pieśń świętojańska o Sobótce"

Pieśń Panny XII to parafraza Epody II Horacego. Panna chwali życie na wsi, korzyści z niego płynące, a przede wszystkim przyjemną pracę. Obowiązki gospodarza (opieka nad sadem, bydłem, zdobywanie pożywienia na polowaniach) i gospodyni (zajmowanie się domem) opisane zostały jako mało wyczerpujące i przynoszące niezwykłą satysfakcję.

Sz. Szymonowic "Żeńcy"

W przeciwieństwie do sielankowej wsi u Kochanowskiego, w tym utworze nie ma idealizacji życia na roli. Pietrucha i Oluchna pracują ciężko pod okiem Starosty; praca ich zaczyna się przed świtem, a kończy po zmierzchu.

A. Mickiewicz "Pani Twardowska"

W zamian za duszę Twardowskiego diablik miał wykonać trzy prace o stopniu trudności podobnym do prac Herkulesa. Ostania z nich (życie przez rok z żoną Twardowskiego) była ponad siły diabła, który po prostu uciekł.

A. Mickiewicz "Pan Tadeusz"

Prace w Soplicowie trwają od wschodu do zachodu słońca. Uczestniczy w nich czeladź dworska, natomiast pan domu, Sędzia, jedynie je nadzoruje. Dba o to, by rzetelnie wykonywano obowiązki, a dzięki jego czujnemu oku Soblicowo uchodzi za jeden z najdostatniejszych majątków.

J. Słowacki "Kordian"

Bajka o Janku, co psom szył buty ma nauczyć Kordiana, pełnego wątpliwości i pozbawionego idei przewodniej w życiu, iż praca (nawet najbardziej absurdalna) może nobilitować człowieka i powieść go ku zaszczytom.

W publicystyce pozytywistycznej

znalazły się dwa najważniejsze dla tamtego okresu hasła: praca organiczna i praca u podstaw. Pierwsza zakłada pracę ogółu dal scalenia społeczeństwa (rozumianego właśnie jako organizm); druga to kształcenie warstw najuboższych i stojących na dole drabiny społecznej (tzw. podstaw).

E. Orzeszkowa "Nad Niemnem"

Jednym z kryteriów wartościowania bohaterów powieści jest ich stosunek do pracy. Orzeszkowa widzi pracę sens życia (stała się nim dla Justyny), jako wartość nobilitującą (przykład Jana i Cecylii Bohatyrowiczów), a także jako swego rodzaju sacrum (np. opis żniw urasta do rangi opisu świąt). Pracują nie tylko mieszkańcy zaścianka Bohatyrowiczów, ale także Benedykt Korczyński (właściciel majątku ziemskiego) i jego siostra, Marta (prowadzi mu dom i zajmuje się dziećmi). Także młode pokolenie - Witold, Justyna, Jan Bohatyrowicz - traktować będą pracę jako niezbędny element życia ludzkiego.

B. Prus "Lalka"

Stanisław Wokulski dochodzi do fortuny nie tylko dzięki spadkowi po żonie, ale przede wszystkim dzięki pracy własnych rąk. Jako młody chłopak jednocześnie uczy się i pracuje, by zarobić na utrzymanie. Po powrocie z Syberii przejmuje sklep Minclów, by w końcu doprowadzić do jego rozkwitu. Nawet już jako człowiek bogaty zasiada codziennie w swym sklepie, by przejrzeć księgi rachunkowe, nadzorować pracę subiektów. W pewnym momencie jednak jego działalność wyda mu się bezcelowa, skoro nie potrafiła jej docenić ukochana kobieta.

H. Sienkiewicz "Latarnik"

Skawiński, tułacz bez ojczyzny, podejmuje się w swym życiu wielu zajęć. Ostatnim z nich ma być praca latarnika w Aspinwall, którą jednak traci po nocy spędzonej na lekturze "Pana Tadeusza" (na skutek jego zaniedbania okręt rozbił się o skały).

S. Żeromski "Siłaczka"

Stasia Bozowska, typowa bohaterka pozytywistyczna, rezygnuje z możliwości studiów w Paryżu, by zająć się edukacją wiejskich dzieci.

S. Żeromski "Syzyfowe prace"

Metaforyczny tytuł powieści dotyczy zabiegów rosyjskich nauczycieli zmierzających do wynarodowienia młodzieży polskiej. Rusyfikacja została nazwana "syzyfowymi pracami", ponieważ w klerykowskim gimnazjum nie odnosi zamierzonych skutków. Uczniowie, których zmusza się do poznawania literatury i kultury rosyjskiej, potrafią sami studiować dzieła polskie i rozumieć, co to znaczy być Polakiem.

S. Żeromski "Ludzie bezdomni"

Ludzie z nizin społecznych (warszawscy robotnicy, chłopi w Cisach czy górnicy) pracują ponad ludzkie siły w fatalnych warunkach wpływających ujemnie na ich zdrowie. Wynagrodzenie, jakie otrzymują, nie starca na to, by zapewnić sobie godziwe warunki życia.

Tomasz Judym zamierza swoją pracą ulżyć doli najbiedniejszych. Skoro nie udało mu się tego zrobić w Warszawie i Cisach, postanawia się bez reszty poświęcić się pracy lekarza w Zagłębiu. Jego poświęcenie i determinacja są tak wielkie, że rezygnuje z życia osobistego na rzecz pracy dal najbiedniejszych.

W.S. Reymont "Chłopi"

Praca potraktowana została jako pierwszy i niezbędny element ludzkiej egzystencji. Ponieważ bohaterowie przywiązani są do ziemi - żywicielki, ich obowiązkiem jest uprawa roli. Inne wykonywane przez nich zajęcia to: praca na gospodarstwie, wypasanie bydła, przygotowywanie zapasów na zimę itp. Stosunek bohatera do pracy decyduje o tym, jak widzą go inni ludzie, dlatego np. Boryna przychylniej będzie patrzył na gospodarną Hankę niż na Jagnę, która nie kwapi się do pracy w domu czy na roli.

M. Mitchell "Przeminęło z wiatrem"

Po zakończeniu wojny secesyjnej Tara, majątek rodzinny, wymaga odbudowania i reorganizacji. Scarlett O'Hara, jej siostry oraz Ashley Wilkes i Melania ciężko pracują, by niegdyś wspaniała plantacja odzyskała swą świetność. Wojna sprawia, że ci ludzie (nie nawykli do pracy fizycznej) zmuszeni są wyjść na pole i pracą własnych rąk zapewnić sobie utrzymanie.

Witkacy "Szewcy"

Pozbawieni pracy szewcy, osadzeni przez Scurvy'ego w leniwni, nie mogą poradzić sobie ze swoją bezczynnością. Doskwiera im ona tak bardzo, że wyłamują drzwi leniwni i włączają się do rewolucji.

W literaturze lagrowej i łagrowej

praca przedstawiona została jako sposób na fizyczne i psychiczne złamanie człowieka. Niemieckie obozy zagłady i sowieckie obozy pracy eksploatowały swoich więźniów, którzy umierali z przepracowania i wycieńczenia. Jakby na ironię nad bramą obozu w Oświęcimiu zawieszone było hasło: "Praca czyni wolnym" ("Abeit macht frei"); najczęściej uwalniała ona od życia.

G. Orwell "Folwark zwierzęcy"

Po rewolucji w folwarku zwierzęta ustanowiły podział obowiązków. Okazało się jednak z czasem, że świnie nie pracują fizycznie, natomiast sprawują władzę nad innymi. Ciesząc się wolnością, zwierzęta gotowe były harować i tracić zdrowie, byle tylko zachować folwark w swoich rękach (przykładem może być koń Boxer, który z każdym dniem chciał pracować coraz więcej). Jedynymi, które czerpały wymierne korzyści z tej pracy, były świnie.

A. Camus "Mit Syzyfa"

Praca Syzyfa to życie człowieka skazanego na popychanie swego kamienia do góry, by potem patrzeć, jak on spada. Camus każe jednak widzieć w tej pracy sens. Mówi o Syzyfie (człowieku): los jest jego własnością, kamień jego kamieniem; a wiec o sensie tej pracy decydować będzie wewnętrzna wolność "pracującego" i prawo do stanowienia o sobie.

A. Camus "Dżuma"

Praca doktora Rieux staje się przykładem dal wszystkich mieszkańców Oranu walczących z epidemią. Człowiek ten, ryzykując życiem, rezygnując z jakichkolwiek przywilejów, odcinając się od problemów osobistych, w dzień i w nocy pielęgnuje chorych; próbuje pokazać bakcyla dżumy, który nigdy nie umiera. Nierzadko wydaje mu się, że został pokonany przez chorobę (gdy zbiera ona jego pacjentów), jednakże walczy z nią do końca epidemii

U. Eco "Imię róży"

Podział pracy w opactwie jest doskonale zorganizowany. Jego kryterium stanowią umiejętności mnichów, jak też ich pozycja w zakonie. Najwybitniejsi pracują w bibliotece i skryptorium. Mniej znaczni zajmują się herbarium, kuchnią czy wreszcie jatką. Najbardziej uciążliwe zajęcia wykonuje jednak służba, a więc ci, którzy nie należą do zakonu.

T. Keneally "Lista Schindlera"

Praca w fabryce Schindlera stała się dla wielu Żydów szansą na lepsze życie w czasach pogardy. Zajęcia i obowiązki nie wyczerpywały ich, a ponadto otrzymywali oni wynagrodzenie w postaci pożywienia. Zupełnie inna będzie sytuacja w obozie w Płaszowie, gdzie nie może być mowy o odpoczynku, przerwach czy wykonywaniu obowiązków niezgodnie z poleceniami przełożonego

---