1.Nauki geologiczne podział rys historyczny budowa ziemi

Geologia - jedna z nauk o Ziemi, zajmuje się budową (litosfera, skorupa ziemska), własnościami i historią Ziemi oraz procesami geologicznymi, dzięki którym ulega ona przeobrażeniom.

Geologia dynamiczna - dział geologii poświęcony procesom dynamicznym - endogenicznym i egzogenicznym, kształtującym powierzchnię naszej planety.

◘ Struktura litosfery dzieli się na:

● Tektonika - nauka o budowie skorupy ziemskiej oraz o procesach wpływających na nią.

Uwzględniając przedmiot i metody badań tektonikę można podzielić na:

• geotektonikę - dziedzinę badającą ruchy i rozwój zewnętrznych powłok skorupy ziemskiej,

• mikrotektonikę - zajmującą się deformacjami skał w skali mikroskopowej,

• tektonofizykę - opisującą dynamiczne procesy deformujące skały,

• geodynamikę - badająca siły i procesy zachodzące we wnętrzu Ziemi oraz ich wpływ na zjawiska na powierzchni planety,

• geologię strukturalną - mającą na celu opisać i sklasyfikować struktury tektoniczne (np. fałdy, uskoki)

● Mineralogia (nauka o minerałach) - nauka zajmująca się strukturą, powstawaniem minerałów, ich paragenezą, wykształceniem, przeobrażaniem oraz właściwościach fizycznych i chemicznych. Mineralogia zajmuje się także klasyfikacją minerałów i metodami ich rozpoznawania.

● Petrografia - nauka o skałach, zajmuje się składem i właściwościami skał oraz ich powstawaniem, występowaniem wtórnym, przeobrażeniem.

● Geochemia- obieg pierwiastków w obrębie skorupy ziemskiej

● Geomorfologia - nauka o rzeźbie powierzchni Ziemi. Zajmuje się opisem i pomiarem, rozwojem, rozmieszczeniem oraz genezą form powierzchni Ziemi.

Procesy kształtujące powierzchnię Ziemi dzieli się w geomorfologii na dwie grupy:

• procesy endogeniczne, wywołane działaniem czynników pochodzących z wnętrza Ziemi, np. wulkanizm, plutonizm, trzęsienie ziemi, ruchy izostatyczne,

• procesy egzogeniczne, erozja wywołana działaniem czynników zewnętrznych, takich jak rzeki (procesy fluwialne), wiatr (procesy eoliczne), lodowce (procesy glacjalne), pływy i fale morskie.

Geologia historyczna nauka o rozwoju Ziemi (a zwłaszcza skorupy ziemskiej) i świata organicznego w przeszłości geologicznej. Zajmuje się też rekonstrukcją środowiska geograficznego różnych obszarów Ziemi w różnych momentach przeszłości (paleogeografia). Dzieli się na:

● Stratygrafia - dział geologii historycznej zajmujący się ustalaniem wieku i przyczyn rozmieszczenia skał w skorupie ziemskiej. Do podstawowych metod wykorzystywanych przez stratygrafię należą:

• litostratygrafia (wykorzystująca właściwości fizyczne i chemiczne skał)

• biostratygrafia (wyróżniająca jednostki skalne na podstawie znajdowanych w nich skamieniałości)

• chronostratygrafia (porządkująca skały na podstawie ich wieku wględnego, stąd przy nazwach okresów, epok itp. stosowane są określenia: górny, środkowy, dolny)

• magnetostratygrafia (porządkująca skały na podstawie podobieństwa ich własności magnetycznych)

● Paleontologia - nauka o organizmach kopalnych, wyprowadzająca na podstawie skamieniałości i śladów działalności życiowej organizmów wnioski ogólne o życiu w przeszłości geologicznej. Dzieli się ją na paleozoologię i paleobotanikę zajmującą się roślinami kopalnymi. Należy do niej również mikropaleontologia.

● Sedymentologia - nauka o powstawaniu skał osadowych.

● Geofizyka - jest dziedziną nauki, w której bada się Ziemię jako planetę metodami naukowymi fizyki. Geofizyka składa się z 4 podstawowych dziedzin:

• fizyka Ziemi,

• nauki o atmosferze i oceanie,

• hydrologii,

• fizyka przestrzeni kosmicznej.

Geologia stosowana wykorzystuje wyniki geologii podstawowej do celów praktycznych;

● Geologia złożowa (surowcowa) - zajmuje się badaniem złóż naturalnych ziemi

● Geologia inżynierska - określa warunki wodno-gruntowe dla potrzeb posadowienia obiektów budowlanych.

● Hydrogeologia - nauka o wodach podziemnych. Do zagadnień teoretycznych należą:

• geneza pochodzenia wód podziemnych,

• rozprzestrzenianie i warunki występowania wód podziemnych,

• właściwości fizyczne i chemiczne oraz zmiany jakie w nich zachodzą.

Wody podziemne występują w określonych typach skał. Między tymi skałami, a wodą w nich zawartą, istnieje ścisła wzajemna zależność. Od typu skał i od ich układu zależy ilość, jakość i zasięg wód podziemnych, a także ich ruch. Wody podziemne oddziaływają na skały, mają one zdolność rozpuszczania niektórych minerałów, powodują różne procesy chemiczne, wpływają także na właściwości fizyczne skał, wywierają ciśnienie dynamiczne oraz inne zjawiska.

ERA	OKRES	WYDARZENIA
Prekamber Proteozoiczna	Proteozoiczna 2500mln Archaiczna 4600mln	- kształtowanie się skorupy ziemskiej - powstanie atmosfery - powstanie mórz i wód - pierwsze formy życia w wodzie - powstanie pierwszych skał magmowych (gnejsy) - wielokrotne wybuchy - ruchy górotwórcze
Paleozoiczna	Kambr 570-495	- powstanie skał osadowych - powstanie skamieniałości w skałach osadowych - występowanie trylobitów
	Ordownik 425	- Ziemię cechuje łagodny klimat - morza pokrywają znaczną część powierzchni - trwa gromadzenie osadów - zachodzą ruchy górotwórcze - rozwijają się glony - powstają rafy koralowe
	Sylur 408	- ruchy kaledońskie w wyniku których utworzyły się m.in. Góry Kaledońskie i Skandynawskie (Europa) oraz Sajany i Jabłonowe (Azja) - ewolucja ryb - pierwsze rośliny lądowe
	Dewon 360	- procesy górotwórcze - pierwszy rośliny nasienne - pierwsze zwierzęta lądowe - płazy
	Karbon290	- ruchy hercyńskie w wyniku których powstały m.in. Sudety, Łysogóry, Masyw Centralny, Wogezy, Rudawy, Harz, Ural, Ałtaj, Tien-Szan, Appalachy, Wielkie Góry Wododziałowe - porośnięte lasami mokradła znalazły się pod wodą dając początek podkładom węgla - zlodowacenie kontynentu półkuli południowej - rozwijają się owady i pierwsze gady
	Perm245	- wyginięcie około 90% żyjących w wodzie gatunków -warunki pustynne przeważają na większości obszaru Pangei - pojawiają się rośliny iglaste
Mezozoiczna	Trias 204	- rozpad Pangei - występowanie drzew iglastych - okres różnicowania się gadów i pojawienia się pierwszych dinozaurów oraz gigantycznych gadów morskich - ewolucja prymitywnych ssaków
	Jura 130	- otwieranie się basenu Oceanu Atlantyckiego, towarzyszy temu intensywny wulkanizm - dinozaury opanowują lądy - latające gady i prymitywne ptaki konkurują w powietrzu - pierwsze ślady roślin okrytonasiennych
	Kreda 66	- tworzą się podkłady wapieni i kredy - kilkakrotne zalewy morskie - dominacja dinozaurów, aż do momentu gdy pod koniec okresu zaczynają wymierać z wieloma innymi gatunkami
Kenozoiczna	Trzeciorzęd 1,8	- alpejskie ruchy górotwórcze* - gwałtowny rozwój ssaków - rozwijanie się roślin okrytonasiennych i trawy - znaczne oziębienie klimatu i postępujące za tym zlodowacenie
	Czwartorzęd jeszcze trwa	- czterokrotne zlodowacenie, rozdzielane okresami ociepleń - rozwinięcie ssaków - ewolucja człowieka i jego dominacja na Ziemi

* w ich wyniku powstały m.in.: Andy i Kordyliery na półkuli zachodniej, Alpy, Pireneje, Karpaty, Apeniny i Góry Dynarskie w Europie, Atlas w Afryce, Kaukaz, Pamir i Himalaje w Azji.

Budowa ziemi:

-1 sfera - litosfera, zewnętrzna, sztywna powłoka Ziemi obejmująca skorupę ziemską i górną część płaszcza ziemskiego. Generalnie występują dwa rodzaje skorupy ziemskiej. Litosfera w częściach globu zajętych przez płyty kontynentalne jest nazywana litosferą kontynentalną. Litosfera oceaniczna występuje pod oceanami. Skorupa kontynentalna jest znacznie grubsza niż oceaniczna i jest o wiele starsza niż oceaniczna. Najstarsze istniejące fragmenty skorupy oceanicznej pochodzą z jury.

-2 sfera - astenosfera warstwa płaszcza ziemskiego położona poniżej litosfery. Materiał skalny w warstwie astenosfery jest częściowo stopiony i ma lepkość większą niż lepkość litosfery i jest plastyczny. Astenosferę od jądra Ziemi odgradza mezosfera.

-3 sfera - mezosfera warstwa płaszcza ziemskiego położona poniżej astenosfery. Wskutek panującego w obrębie mezosfery wysokiego ciśnienia oraz wysokich, rosnących wraz z głębokością temperatur, materiał skalny w warstwie mezosfery jest stopiony i wykazuje się dużą gęstością.

-4 sfera - barysfera (jądro ziemi, nife) wewnętrzna część kuli ziemskiej. Tworzy je stop niklu (Ni) i żelaza (Fe) (stąd określenie nife), Uważa się że występują w nim atomy pierwiastków ciężkich w stężeniu większym niż w płaszczu Ziemi.

2.Siły i procesy endogeniczne (ruchy skorupy ziemskiej, plutonizm wulkanizm, trzesienia ziemi, formy utworzone przez siły wewnetrzne)

Ruchy izostatyczne dotyczą pionowego ruchu płyt litosfery lub ich części. Powstają w wyniku zaburzenia równowagi izostatycznej spowodowanej przez nacisk bądź odciążenie dużych mas (np. lądolód). Skorupa dążąc do równowagi, wykonuje pionowe ruchy względem leżących obok siebie mas. Dzielą się na:

● Ruchy epejrogeniczne (lądotwórcze, powolne) - długotrwałe pionowe ruchy skorupy ziemskiej powodujące wydźwignięcie lądu lub obniżanie dna oceanicznego, a właściwie ruchy wypiętrzające gotowy już blok kontynentalny. Powodują podnoszenie lub obniżanie lądów, a poprzez to transgresję (zalewanie) i regresję (cofanie się) mórz. Innym dowodem ich istnienia jest różna wysokość nad poziomem morza różnowiekowych teras morskich. Przyczyną tych ruchów są siły endogeniczne.

● Ruchy diktyogeniczne - ruchy wielkopromienne albo neotektoniczne, są związane, podobnie jak epejrogeniczne, z podskorupowymi przemieszczeniami magmy lub z bocznymi naciskami. W wyniku tych ruchów powstały w neogenie i czwartorzędzie nabrzmienia i obniżenia, podłużne lub kopulaste, o zasięgu do kilkuset kilometrów i wysokości do kilkuset metrów.

Orogeneza - (ruchy górotwórcze) - powstawanie gór z przyczyn tektonicznych. Powstawanie gór zachodzi na granicach płyt tektonicznych, gdy w strefie kontaktu naprężenia prowadzą do wyniesienia jednych bloków skalnych ponad inne lub gdy zachodzą intensywne procesy magmatyczne - powstające wtedy góry mają charakter wulkaniczny.

Wulkanizm - ogół procesów geologicznych, zachodzących na powierzchni Ziemi, związanych z wydobywaniem się lawy i innych materiałów z głębi skorupy ziemskiej. Wulkanizm jest wyrazem życia planety. Jest to ogół procesów związanych z przemieszczaniem się magmy z głębokich warstw Ziemi ku jej powierzchni. Kresem tej wędrówki jest erupcja czyli wylew lawy lub wybuchy gazów wynoszących fragmenty ciekłej lawy i rozkruszone skały podłoża. Wulkanizm wpływa też na m.in. termikę wód podziemnych. Podgrzewa je. Efektem wulkanicznej działalności są góry wulkaniczne. Powsatają one zarówno na lądzie, jak i na dnie oceanów. Jeśli góry wulkaniczne wynurzają się nad powierzchnię wody, wówczas powstają wyspy wulkaniczne (np. Wyspy Hawajskie).

Trzęsienie ziemi - gwałtowne rozładowanie naprężeń powstałych w skorupie ziemskiej w czasie ruchów fragmentów litosfery. Z miejsca uwolnienia tych naprężeń rozchodzą się fale sejsmiczne. Punkt na powierzchni Ziemi położony nad ogniskiem (epicentrum) to miejsce, gdzie fale docierają najwcześniej i gdzie straty są największe. Siła wstrząsów maleje w miarę oddalania się od epicentrum. Badaniem trzęsień ziemi zajmuje się sejsmologia. Podział trzęsień ziemi ze względu na przyczynę:

● tektoniczne - najczęstsze (90%) i najgroźniejsze. Ich przyczyna to gwałtowne rozładowanie energii nagromadzonej w skorupie ziemskiej lub górnym płaszczu. Energia w ośrodkach skalnych kumuluje się, a gdy przekroczy krytyczną wartość, ośrodek pęka powodując wstrząs. Większość trzęsień tego typu powstaje w strefach granicznych płyt litosfery. Trzęsienia tektoniczne są związane z przemieszczaniem się mas skalnych w istniejących uskokach, lub z powstawaniem nowych, młodych uskoków. Różnią się od trzęsień wulkanicznych tym, że od razu następuje najsilniejszy wstrząs, podczas gdy w trzęsieniach wulkanicznych wstrząsy są stopniowo coraz silniejsze.

● wulkaniczne - Ich geneza związana jest z gwałtownymi erupcjami wulkanów lub zapadaniem się stropów opróżnianych komór magmowych.

● zapadowe - związane z obszarami krasowymi, na których dochodzi do zawalania się stropów nad jaskiniami lub innymi próżniami w podłożu.

● antropogeniczne - wstrząsy spowodowane tąpnięciami.

Plutonizm - ogół procesów geologicznych polegających na podziemnym tworzeniu, przemieszczaniu się magmy, jej zastyganiu w obrębie dolnej skorupy ziemskiej i górnego płaszcza (intruzje) oraz tworzeniu się z niej skał plutonicznych. W wyniku intruzji powstają różnorodne struktury plutoniczne takie jak : lakolit batolit oraz lapolit.

lakkolit (lakolit) - ma kształt bochenka, soczewki lub grzyba. W przeciwieństwie do batolitu występuje blisko powierzchni Ziemi powodując wybrzuszenie się warstw skalnych nad intruzją w kształcie kopuły.

Batolit — wielka intruzja o kształcie niezgodnym, rozciągająca się w głąb skorupy ziemskiej do głębokości nieosiągalnych dla badań geologicznych. Osłona batolitu zawsze zbudowana jest ze skał przeobrażonych, których fragmenty często zostają zasymilowane przez magmę.

3.Wietrzenie procesy stokowe(wietrzenie fizyczne, wietrzenie chemiczne, pokrywy zwietrzelinowe, ruchy masowe, spłukiwanie, formy terenu zwiazane ze spłukiwaniem liniowym)

Wietrzenie - rozpad mechaniczny i rozkład chemiczny skał wskutek działania energii słonecznej, powietrza, wody i organizmów. Zachodzi na powierzchni Ziemi. Produktem wietrzenia są między innymi zwietrzelina, rumowisko, glina zboczowa, arkoza. Wietrzenie można podzielić na:

● Wietrzenie fizyczne (mechaniczne) - proces wietrzenia prowadzący do zmian fizycznych skały - jest ona rozdrabniana na coraz mniejsze okruchy, lecz nie zmienia się jej skład chemiczny. Może być ono wywołane:

∙ zmianami natężenia promieniowania słonecznego

∙ zmianami temperatury

∙ zmianami wilgotności gruntu

∙ mechanicznym działaniem soli

∙ mechanicznym działaniem organizmów

Prowadzi do rozpadu skały na bloki, gruz, okruchy lub poszczególne ziarna (dezintegracja skał, eksofoliacja).

● Wietrzenie chemiczne - są to procesy chemicznego rozkładu, w trakcie których dochodzi do rozpuszczania i uwalniania składników oraz syntezy nowych minerałów bądź pozostawiania trwałych produktów końcowych rozpadu. Wietrzenie chemiczne jest głównie spowodowane procesami rozpuszczania, hydratacji, hydrolizy, utleniania, redukcji i uwęglanowienia (karbonatyzacji) przebiegającymi głównie pod działaniem wody, tlenu, dwutlenku węgla, kwasów humusowych i bakterii.

Pokrywa zwietrzelinowa (saprolit) - produkt wietrzenia, pozostajacy w miejscu jego powstania, zależy od typu wietrzenia.

Ruchy masowe - ruchy materiału skalnego (w tym osadów, zwietrzelin, a także gleby) skierowane w dół zbocza wywołane siła ciężkości. W ruchy masowe zaangażowana jest tylko siła grawitacji. Ruchy masowe (transport materiału po stoku) odbywają się w zarówno z szybką prędkością, nagle i gwałtownie (np. osuwiska), jak również w tempie bardzo wolnym i w sposób trudny do bezpośredniego zaobserwowania (np. spełzywanie).

Rodzaje ruchów masowych :

∙ osuwanie

▫ osuwisko obrotowe (zerwa)

▫ osuwisko ześlizgowe (zsuwa)

∙ spełzywanie (pełzanie) - najwolniejsze ruchy masowe

▫ soliflukcja (kongeliflukcja, geliflukcja) - spełzywanie odmarzniętej i nasyconej wodą wierzchniej warstwy gruntu

∙ odpadanie - ruchy masowe, w wyniku których tworzą się stożki piargowe

∙ obrywanie

∙ osiadanie

∙ spływanie

∙ ześlizgiwanie

∙ lawina - najgwałtowniejsze ruchy masowe

Spłukiwanie, ablacja, jeden z najważniejszych procesów modelujących powierzchnię Ziemi, polegający na wymywaniu i transportowaniu w dół stoku cząstek zwietrzeliny przez wody opadowe (ablacja deszczowa) lub roztopowe (ablacja roztopowa).
Intensywność spłukiwania zależy od natężenia opadu, ilości spływającej wody, nachylenia stoku oraz od rodzaju pokrywy roślinnej. Szczególnie podatne na spłukiwanie są stoki pozbawione roślinności, np. stoki zaorane. Szczególnie intensywne spłukiwanie nosi nazwę zmywania.

Od procesu ablacji deszczowej czy roztopowej należy odróżnić ablację lodowcową (topnienie lodowca).

EROZJA LINIOWA - Zachodzi przy skoncentrowanym spływie wody. Woda rozmywa żłobiny, które mogą przekształcić się w wąwozy.
● Erozja żłobinowa - przyczyny koncentracji wody, która rozmywa żłobinę może być różna. Prędkość wody płynącej żłobiną jest znacznie większa niż wody płynącej po powierzchni. Cienki strop kanalika szybciej się zapada i powstaje głęboka bruzda.

● Erozja wąwozowa - W rozwoju wąwozów szczególną rolę odgrywają progi erozyjne, których następstwem są tzw. kotły. Obniżanie się dna i podcinanie ścian powoduje dalszy rozwój wąwozu.

4.Działalność lodowców. Lodowce górskie (powstawanie, ruch, działalność erozyjna, transportowa i akumulacyjna, formy działalności erozyjnej) Lodowce kontynentalne - osady i formy działalności akumulacyjnej lodowców (moreny czołowe, moreny denne), - działalność erozyjna wód roztopowych (pradoliny, rynny subglacjalne),

- działalność transportowa i akumulacyjna wód roztopowych (sandry, kemy i ozy, osady jeziorzysk zaporowych),

- formy wytopiskowe.(na kserówkach

5. Procesy i formy mrozowe w strefie peryglacjalnej (wietrzenie mrozowe, pękanie, pęcznienie, podnoszenie i sortowanie materiału),-formy i struktury mrozowe (kliny lodowe, gleby poligonalne, grunty strukturalne, pagóry mrozowe, inwolucje),-procesy i formy denudacyjne w klimacie zimnym (kongeliflukcja, spłukiwanie, cechy osadów stokowych, niecki denudacyjne, suche doliny),-formy termokrasowe.

Zamróz, wietrzenie mrozowe, dezintegracja mrozowa, gelifrakcja, geliwacja, kongelacja - rodzaj wietrzenia fizycznego, polegający na rozsadzaniu lub rozkruszaniu skał w wyniku działania ciśnienia wytworzonego przez wielokrotnie zamarzającą i rozmarzającą wodę znajdującą się w szczelinach, porach skał. Wietrzenie to jest tym bardziej efektywne, im częściej temperatura przechodzi przez punkt 0 st. C, czyli im częściej woda zamarza i odmarza (proces ten nosi nazwę multigelacji).

Wietrzenie mrozowe prowadzi do rozdrobnienia skały, w wyniku:

∙ rozpadu blokowego (makrogeliwacji) - rozdrabnianie skały do bloków skalnych, okruchów i kamieni

∙ rozpadu ziarnistego (mikrogeliwacji) - rozdrabnianie ziaren do frakcji pyłowej

Wietrzenie mrozowe jest najsilniejsze w klimacie zimnym: w strefie polarnej oraz na obszarach wysokogórskich.

Pękanie mrozowe zachodzi w gruntach klastycznych, które silnie przemarzają podczas szybkiego spadku temperatury poniżej -10°C. Pękanie jest wynikiem termicznego kurczenia się lodu i osadu przepełnionego lodem. Powstają liczne spękania i szczeliny kontrakcyjne. Kolejne roztopy prowadzą do rozszerzenia już istniejących form - powstają wówczas kliny lodowe.

Podnoszenie mrozowe - proces ten zachodzi zarówno w obszarach peryglacjalnych, jak i w strefie umiarkowanej. W trakcie zamarzania grunt zostaje podniesiony wskutek pęcznienia oraz nacisków kriogenicznych (dynamicznych naprężeń związanych z zamarzaniem gruntu). Lód włóknisty ciągle przyrastając zwiększa swoją objętość tym samym podnosi warstwy osadów przypowierzchniowych. Obniżanie temperatury prowadzi do przyrostu igieł lodowych, to do wymarzania kamieni, natomiast po odmarznięciu gruntu podniesiona cząstka nie wraca do dawnego położenia, gdyż powstałą lukę zapełnia drobniejszy materiał.

Sortowanie mrozowe polegające na wyodrębnianiu leżących na przemian pasów o grubszym i drobniejszym materiale, a także pierścieni i sieci kamienistych, na skutek wielokrotnego rozmarzania i zamarzania gruntu.

klin lodowy - wypełniona lodem pionowa szczelina w gruncie; powstaje na obszarach występowania zmarzliny wieloletniej.

Gleby poligonalne to gleby powstające w warunkach klimatu zimnego, przy rocznych sumach opadów w granicach 150-300 mm. Na obrzeżach takich terenów występują mchy, porosty i nieliczne trawy, z których szczątków powstaje płytki poziom próchnicy. Gleby te występują na terenach arktycznych i górskich.

Grunty strukturalne dzielą się na:

● pierścienie sortowane, które powstają dzięki:

pęcznieniu osadów drobnoziarnistych, wymarzaniu kamieni i rozsuwaniu ich na zewnątrz spęczniałego jądra,

● poligony sortowane, kamieniste, które powstają dzięki:

powstawaniu poligonów mrozowych, do których dostają się wymarzające kamienie

● wieloboki tundrowe - czyli wieloboki szczelin mrozowych; w profilach glebowych rozpoznawalne jako kliny mrozowe lub festony gruzowe

● bugry i tufury powstające na skutek nierównomiernego pęcznienia gruntu.

Pagór mrozowy to forma utworzona wskutek zróżnicowanej działalności mrozu. Pagóry mrozowe to jedne ze struktur peryglacjalnych. Pagór mrozowy jest to inaczej kopulaste wzniesienie (wys. 0,5-50 m) powstające wskutek zamarzania płytko zalegających wód gruntowych i podnoszenia gruntu przez powstający lód; występują gł. na obszarach zmarzliny wieloletniej.

Inwolucje są to deformacje w przypowierzchniowej warstwie gruntu spowodowane zbliżaniem się strefy zamarzającej do górnej powierzchni stale zamarzniętego gruntu. W wyniku tego materiał skalny jest zgniatany i deformowany - iły wciskają się w piaski, żwiry w iły i piaski, itd.

Soliflukcja - jeden z procesów morfologicznych modelujących stoki w obszarach o klimacie zimnym, w warunkach peryglacjalnych (obszary polarne, wysokie góry). Zjawisko to polega na powolnym pełzaniu wierzchniej warstwy gruntu. Soliflukcji sprzyja sezonowe rozmarzanie powierzchniowej warstwy zwietrzeliny, która silnie nasączona wodą "ślizga się" po nadal zamarzniętej głębszej warstwie. Ważną rolę w całym procesie odgrywa też działalność lodu włóknistego, sprzyjającego przemieszczaniu okruchów zwietrzeliny w dół stoku oraz częste zmiany temperatury, powodujące wielokrotne, naprzemienne odmarzanie i zamarzanie gruntu.

Spłukiwania należą do procesów stokowych. Zachodzą one z udziałem wód deszczowych, roztopowych i niewielkim stopniu wypływających wód podziemnych. 

Mogą mieć różną postać:

● "bombardowania" kroplami deszczu:

Podczas uderzania kropli o podłoże, następuje przemieszczenie fragmentów skalnych o średnicy powyżej 1 cm. "Bombardowanie" wspomaga proces właściwego spłukiwania, zapewniając stała obecność luźnych cząstek skalnych na powierzchni, które mogą zostać włączone w transport wzdłuż stoku.

● spłukiwania powierzchniowego (warstwowego)

Prowadzi do wymywania drobnych, luźnych cząstek zwietrzeliny i gleby. Stanowi pierwszą fazę spływu wody w zlewniach potokowych.

● spłukiwania linijnego (bruzdowego, żłobinowego)

Dominuje w środkowej i dolnej części powierzchni stokowej. Poszczególne nitki i strużki wody łączą się w strugi, które formują wydłużone, rynnowate zagłębienia. Sąsiadujące ze sobą zagłębienia, tworzą liczne rozgałęzienia, dając w efekcie gęstą sieć rynienek, pokrywającą stok. Stoki o większym nachyleniu i zbudowane ze skał podatnych na erozję, system żłobin utrwala się w wyniku powtarzalności procesu spłukiwania, przeobrażając się w głębokie kilkumetrowe bruzdy, nazywane wąwozami.

● transportu materiału stokowego w roztworze.

Sprawne odprowadzenie produktów wietrzenia chemicznego na stokach w postaci roztworu prowadzi do dużych przeobrażeń morfologicznych, tworząc rzeźbę krasową (kras powierzchniowy i podziemny).

Termokras, formy termokrasowe, kras termiczny, zjawiska i formy powierzchni Ziemi podobne do krasowych, ale powstałe w obszarach wiecznej marzłoci na skutek wytapiania lodu gruntowego.

Formy powstające w efekcie wytapiania lodu noszą nazwę geliwytopiskowych, należą do nich m.in.: bruzdy, jamy, kociołki, lejki, misy i niecki oraz doliny geliwytopiskowe.

Niecki denudacyjne - ucha dolina przeobrażenie stoku w wyniku klimatu peryglacjalnego, obniżenie w stoku powstałe na skutek procesów denudacyjnych. W szczelinach na zboczu gromadziła się woda która zamarzała i rozmarzała wielokrotnie w wyniku czego powstało obniżenie.

6.Procesy i formy eoliczne- transport wietrzny i cechy osadów eolicznych- działalność erozyjna wiatru(deflacja i korazja, formy terenu), działalność akumulacyjna(mikroformy i wydmy)

Procesy eoliczne to określenie wszelkiej działalności wiatru na rzeźbę terenu. Procesy te dzieli się na deflację, transport eoliczny i korazję oraz akumulację eoliczną. Największe natężenie występowania procesów eolicznych ma miejsce na obszarach pustynnych i półpustynnych. W innych strefach klimatycznych występują głównie na wybrzeżach morskich oraz na polach poza okresem wegetacyjnym. W wyniku tych procesów powstają nowe formy terenu, jak wydmy (akumulacja eoliczna), grzyby skalne (korazja), czy pokrywy lessowe powstałe przez transport i późniejszą akumulację pyłu pustynnego z pustyń na obszary pozapustynne.

Transport eoliczny

∙ zależy od siły wiatru,

∙ obecności szaty roślinnej,

∙ dostępności osadu podatnego na erozję.

W czasie transportu następuje oddzielenie frakcji piaszczystej i drobno żwirowej, przemieszczanej na drodze saltacji i wleczenia, od frakcji pylastej unoszonej w powietrzu w zawiesinie.

Deflacja - wywiewanie przez wiatr drobnego materiału skalnego (piasku bądź pyłu). Powoduje stopniowe obniżanie się obszaru. Tworzy charakterystyczne formy, takie jak misy deflacyjne, ostańce deflacyjne czy bruk deflacyjny.

Misa deflacyjna - forma terenu powstała w wyniku niszczącej działalności wiatru. Obszar ten stanowi formę wklęsłą i znajduje się na tyłach ruchomej wydmy. Jeśli osiąga duże rozmiary określa się go mianem pola deflacyjnego. Jeżeli misa osiągnie poziom wód gruntowych, to wokół wydm mogą powstać jeziora lub obszary zabagnione, a na pustyniach mogą się tworzyć jeziora i oazy.

Ostaniec deflacyjny - izolowany pagórek o stromych stokach i płaskiej górnej powierzchni, często porośniętych roślinnością lub pokrytych odporniejszym materiałem. Jest efektem nierównomiernego wywiewania materiału skalnego.

Bruk deflacyjny to pokrywa zbudowana z okruchów skalnych, leżących na osadach piaszczystych. Powstaje na terenach zbudowanych ze skał różnoziarnistych na skutek wywiewania materiału drobniejszego.

Korazja (inaczej erozja eoliczna) - proces polegający na szlifowaniu, żłobieniu, zdzieraniu i wygładzaniu powierzchni skał (podłoża skalnego) wskutek uderzeń ziaren piasku niesionego przez wiatr. Efekty:

● grzyby skalne - noszony wiatrem piasek i inne odłamki skalne uderzają w napotykane przeszkody. Erozja wietrzna działa najsilniej u podstawy formy lub na jej środku, gdzie niesionego przez wiatr materiału jest najwięcej i jest on największy. Proces ten trwa tysiące lat.

● graniaki - odłamki litej skały o średnicach dochodzących do kilkudziesięciu centymetrów, oszlifowane przez przewiewany piasek

● bruzdy eoliczne - wydłużone zagłębienia w miękkich skałach

● żleby - miejsca najsilniejszego żłobienia stoku

Szybszemu niszczeniu ulegają zwietrzałe, mniej odporne partie skał.

Działalność akumulacyjna - polega na zostawianiu materiału skalnego, niesionego przez wiatr. Dzieje się tak, gdy prędkość wiatru spada lub napotyka on jakąś przeszkodę na swej drodze. Do form, które powstają na skutek tego procesu zaliczamy:

● Wydmy - formy w kształcie łuku zbudowane z piasków. Stok dowietrzny jest długi i płaski. Stok zawietrzny jest krótki i stromy. Do podstawowych rodzajów wydm zaliczamy:

∙ Barchan, wydma sierpowata - rodzaj ruchomej wydmy o półksiężycowatym kształcie i ramionach wysuniętych zgodnie z kierunkiem wiatru (w stronę zawietrzną), charakterystyczny dla pustyń piaszczystych, pozbawionych roślinności. Wąskie ramiona przemieszczają się szybciej niż część centralna wydmy. Barchany często łączą się ze sobą, tworząc długie piaszczyste wały, które noszą nazwę wydm wałowych. Ciągną się one nieraz setki kilometrów. Powstają w klimacie suchym, stok dowietrzny jest łagodny i zbity, stok odwietrzny stromy i luźny.

∙ wydmy podłużne - tworzą się gdy materiału jest dużo a siła wiatru jest umiarkowana. Występują na pustyniach piaszczystych (wyglądają jak kilka barchanów ustawionych jeden za drugim)

∙ wydmy paraboliczne - występują na obszarach, gdzie wody gruntowe zalegają płytko a na powierzchni występuje nieciągła pokrywa roślinna. Szybciej porusza się środek wydmy gdyż ramiona przytrzymywane są przez kępy trawy.

∙ wydmy poprzeczne - powstają na wybrzeżach morskich. Są to ciągi wydm poprzecznych połączonych ramionami

∙ wydmy gwiaździste - są to pagórki o nieregularnych kształtach. Tworzą się na obszarach, gdzie wieją wiatry z różnych kierunków. Są to wydmy stałe.

Ripple marki - zmarszczki na powierzchniach piaszczystych. Formy krótkotrwałe, które ulegają transformacji, gdy zmienia się kierunek wiatru. Tworzą się na stokach dowietrznych wydm.

pokrywy lessowe - uformowały się z pyłu na przedpolach pustyń oraz na przedpolach dawnych lądolodów.

7. Działalność rzeczna- ruch wody rzecznej, modelowanie koryta - erozja wgłębna denna i boczna, formy erozyjne - transport materiału, fazy transportacji, cechy osadów rzecznych- akumulacja rzeczna i formy działalności akumulacyjnej (stozki napływowe, delty) układy koryt rzecznych (rzeki prostolinijne meandrujące, roztokowe i anastomozujące) terasy rzeczne morfologia budowa powstawanie.

Rzeką nazywamy masę wody płynącą pod wpływem siły ciężkości w korycie naturalnym. Rzeki są jednymi z najważniejszych czynników rzeźbotwórczych powierzchni Ziemi.

Praca rzeki zachodzi poprzez:

∙ erozję

∙ transport

∙ akumulację

Działalność rzeki zależy od:

∙ masy wody, zmieniającej się w przestrzeni i czasie,

∙ prędkości przepływu, zależnej od spadku i przekroju poprzecznego koryta.

Spadek rzeki wyraża się w promilach (‰), czyli stosunkiem różnicy poziomu lustra wody na danym odcinku (w metrach) do długości odcinka (w kilometrach).

Działalność erozyjna rzeki

Procesy i czynniki wpływające na erozję wgłębną:

∙ korozja (chemiczna działalność wody),

∙ korazja (mechaniczne działanie wody wraz z transportowanym osadem),

∙ kawitacja (przy prędkościach wody > 8 m/s powstają próżnie, których implozja powoduje gwałtowne niszczenie dna koryta rzecznego)

Erozja denna działa głównie w górnym biegu rzeki, gdzie jest duży spadek wody i rzeka może transportować dużą ilość materiału skalnego. Odbywa się głównie przez abrazję rzeczną. Przyczynia się do powstawania otoczaków i kotłów eworsyjnych. Wskutek erozji dennej powstają doliny V-kształtne.

erozję boczną

∙ krętość rzeki, odporność brzegów (zależna od litologii, szaty roślinnej, fauny glebowej, oraz od klimatu),

erozję wsteczna jest widoczna:

∙ w obrębie poprzecznych progów skalnych (np. wodospady) cofających się wstecz,

∙ poprzez erozję wsteczną źródeł, mogącą prowadzić przechwycenia innej rzeki poza działem wodnym

Transport rzeczny

Płynąca woda zużywa energię na:

∙ tarcie zewnętrzne (dno, brzegi, powietrze, roślinność itp.),

∙ tarcie wewnętrzne (między cząstkami wody),

pozostałą część na:

∙ transport materiału i procesy erozyjne.

Obciążenie rzeki - jest to masa materiału transportowana w jednostce czasu (g/s).

Wyróżnia się cztery rodzaje obciążenia:

● w roztworze - stanowi 35-90% całości transportowanego przez rzeki materiału i pochodzi z:

wietrzenia chemicznego skał, dostawy rozpuszczalnych składników z atmosfery, działalności antropogenicznej (nawożenie, ścieki komunalne i przemysłowe).

● zawiesinowe - pochodzi z erozji koryta i zboczy doliny, zlewni rzeki, jako efekt spłukiwania. Zmienia się w zależności od sezonowych prac agrotechnicznych, fazy wezbrania, temperatury wody, profilu podłużnego rzeki.

● denne - stanowi najgrubszy materiał transportowany przez rzekę, poprzez toczenie, wleczenie i saltację, w dolnej części słupa wody. Stanowi niewielki procent (2-5%) całości transportowanego przez rzekę osadu.Pochodzi z:

∙ erozji dna i brzegów koryta,

∙ ruchów masowych (szczególnie osuwisk).

● flotacyjne - jest transportowane przy powierzchni wody szczególnie w czasie katastrofalnych wezbrań.

Akumulacja rzeczna zachodzi tam, gdzie zmienia się siła transportowa rzeki na skutek:

∙ zmniejszenie spadku rzeki,

∙ zmniejszenie masy wody,

∙ wzrostu tarcia w korycie,

∙ podparcia wód rzecznych.

Wraz ze wzrostem prędkości przepływu zmieniają się fazy ruchu wody - od laminarnego, przez turbulentny, do fazy miecenia oraz zmieniają się formy w dnach koryt rzecznych i typ warstwowania w akumulowanych osadach, imbrykacyjne ułożenie żwirów, akumulacja mad.

Formy akumulacyjne:

● Napływowy stożek, aluwialny stożek, często spotykana forma powierzchni terenu, powstająca na skutek akumulacji osadów niesionych przez rzekę lub potok w miejscu wyraźnego zmniejszenia spadku koryta i prędkości płynięcia wody, np. u wylotu doliny bocznej do głównej. Mają zwykle kształt wachlarzowaty, a ciek w ich obrębie często rozgałęzia się na kilka ramion. Stożek powstający w miejscu ujścia rzeki do morza lub jeziora nosi nazwę delty.

Układy koryt rzecznych zależą od:

∙ spadku,

∙ przepływu,

∙ bilansu aluwiów.

Wyróżnia się układ:

∙ prostolinijny,

∙ meandrowy,

∙ roztokowy,

∙ anastomozujący.

Rzeki prostolinijne są rzadko spotykane. Stanowią fazę przejściową do rzeki meandrowej lub roztokowej.

Rzeki meandrowe występują na obszarach: o małym spadku, ujemnym bilansie aluwiów, względnie niższym przepływie, charakterystyczne dla obszarów o klimacie wilgotnym umiarkowanym. Charakterystyczne formy:

∙ koryta wąski i głębokie,

∙ wały przykorytowe,

∙ starorzecza,

∙ łacha meandrowa,

∙ równina zalewowa.

Rzeki roztokowe występują na obszarach: o znacznym spadku, dodatnim bilansie aluwiów, względnie wyższym przepływie, charakterystyczne dla obszarów o klimacie suchym zimnym i gorącym, dla obszarów górskich i przedpola lodowców. Charakterystyczne formy:

∙ koryta płytkie i szerokie,

∙ łachy śródkorytowe.

Rzeki anastomozujące występują na obszarach: o małym spadku, małej zmienności przepływu, przewadze transportu zawiesinowego. Charakteryzują je:

∙ koryta wąskie, głębokie, stabilne.

Zmiany układu koryt rzecznych od pełni ostatniego zlodowacenia po dzień dzisiejszy

Terasy rzeczne są to fragmenty dawnych den dolinnych wskutek erozyjnej działalności płynących wód. Powstanie teras wiąże się bezpośrednio ze zmianami podstawy erozyjnej, czyli ze zmianami wysokości, na której znajduje się ujście rzeki. Jej osiągnięcie jest równoznaczne z utratą możliwości dalszego pogłębiania koryta. Wyróżniamy:

● terasy erozyjne - terasy, które zostały wycięte w materiale miejscowym

● terasy akumulacyjne - terasy, które wycięte zostały w osadach rzecznych wcześniej akumulowanych przez rzekę

● terasy erozyjno-akumulacyjne - wykształciły się, erodując kolejno po sobie osady rzeczne i utwory podłoża

Formy ujść rzecznych:

● delty - ujście rzeki w postaci kilku odnóg, tworzących obszar nizinny o charakterze bagiennym, przypominający kształtem grecką literę Δ (delta).

● Estuaria - nazywamy poszerzone, lejkowate ujście rzeki, powstałe w wyniku działania pływów morskich. Przypływy i odpływy działają erozyjnie, wydzierając w stronę morza akumulowany przez rzekę materiał i w związku z tym poszerzają ujście rzeki, jednocześnie uniemożliwiając utworzenie się delty z materiału akumulowanego z biegiem rzeki. Estuaria dzielimy na otwarte (uchodzące do otwartego morza) i przegrodzone (czyli uchodzące do zamkniętej laguny).

Doliny rzeczne są wynikiem erozyjnej działalności rzek. W zależności od stopnia zaawansowania rozwoju wyróżnia się:

∙ gardziele,

∙ jary,

∙ doliny wciosowe,

∙ doliny płaskodenne.

Doliny nieckowate - charakterystyczne dla obszarów peryglacjalnych, Asymetria zboczy uwarunkowana klimatycznie.

Układy sieci rzecznych: dendrytyczny, równoległy, kratowy i prostokątny, gwiaździsty, pierścieniowy, wielobasenowy, wieloskrętny.

Przełomy rzeczne - to odcinek doliny, w obrębie którego rzeka przecina jakąś przeszkodę. Do najczęściej spotykanych są:

● przełom przelewowy (przecięcie jęzorów osuwiskowych, wałów morenowych itp.),

● przełom regresyjny - może prowadzić do kaptażu,

● przełom epigenetyczny - rzeka odpreparowuje z pod pokrywy skał osadowych rzeźbę starszą wykształconą z odpornych skał. Przecinając ją tworzy przełomy

● przełom antecedentny - na obszarze wynoszonym rzeka nadąża z erozją wgłębną, tworząc przełom często o meandrowym lub krętym przebiegu

● przełom strukturalny - rzeka przecina skały o dużej odporności na erozję.

8. jeziora i osady jeziorne podział genetyczny jezior zanikanie jezior (zasypywanie zarastanie zamulanie) termika ruch działalnośc morfogenetyczna wód jeziornych podział biologiczny jezior osady jeziorne

Jezioro - naturalny śródlądowy zbiornik wodny, którego występowanie uwarunkowane jest istnieniem zagłębienia (misy jeziornej), w którym mogą gromadzić się wody powierzchniowe, oraz zasilaniem przewyższającym straty wody wskutek parowania lub odpływu. Powstanie mis jeziornych wiąże się przede wszystkim z procesami geologicznymi. Zasilanie należy natomiast przede wszystkim od warunków klimatycznych. Jeziora klasyfikuje się według sposobu powstania niecki, lub też według cech hydrologicznych, fizycznych, chemicznych i biologicznych. Oficjalnie nie stosuje się w klasyfikacji minimalnej powierzchni, chociaż często spotyka się zdanie, że jeziorem powinny być zbiorniki powyżej 1 hektara.

Jeziora mogą być odpływowe, przepływowe, bezodpływowe.

Rodzaje jezior ze względu na pochodzenie:

● meteorytowe (kosmiczne) - powstałe wskutek uderzeń meteorytów,

● tektoniczne - wypełniają zagłębienia pochodzenia tektonicznego. Ich misy stanowią zapadnięte części skorupy ziemskiej w formie rowów lub rozległych zapadlisk (np. Bajkał), w płaskim zagłębieniu:

● reliktowe - stanowią część dawnego morza,

● polodowcowe - wypełniają zagłębienia pozostawione przez lodowce

∙ rynnowe - w rynnach polodowcowych. Wąskie, długie, o stromych brzegach, głębokie,

∙ morenowe - w zagłębieniach wśród wałów morenowych, charakteryzują się dużą powierzchnią, stosunkowo małą głębokością i urozmaiconą linią brzegową,

∙ wytopiskowe (oczka) - z wytopienia bryły martwego lodu

∙ cyrkowe - w cyrkach (kotłach) lodowcowych, np. Czarny Staw

● wulkaniczne:

∙ kraterowe - w kraterach nieczynnych wulkanów,

∙ zatamowane przez potoki lawy,

∙ kalderowe - wypełniające kaldery nieczynnych wulkanów

● przybrzeżne - wskutek odcięcia zatoki przez narastającą mierzeję

● deltowe - wskutek nierównomiernej akumulacji w delcie rzeki,

● wydmowe - wypełniają obniżenia między pagórkami wydmowymi

● osuwiskowe - na skutek zatamowania biegu rzeki przez osuwisko

● krasowe - w zagłębieniach krasowych

● starorzecza - wskutek odcięcia meandru rzeki

● jezioro deflacyjne (eoliczne) - w wyniku wypełnienia utworzonego przez wiatr zagłębienia

● wytworzone przez ruchy masowe prowadzące do zatarasowania zagłębień terenowych przez osuwiska skalne

● jeziora antropogeniczne - jeziora utworzone poprzez przegrodzenie doliny rzecznej sztuczną zaporą.

Termiczna klasyfikacja jezior:

● jeziora polarne - mają stale odwrócone uwarstwienie termiczne wody.

● jeziora umiarkowane - mają najbardziej rozwinięty cykl termiczny: w lecie cechuje je uwarstwienie proste, natomiast zimą odwrócone, wiosną i jesienią stan homotermii

● jeziora subtropikalne - nie mają uwarstwienia odwróconego, cały rok występują w nich proste uwarstwienia. Charakterystyczną cechą tego uwarstwienia jest duża różnica temperatury pomiędzy wodą powierzchniową a denną

● jeziora tropikalne - cechuje je tylko uwarstwienie proste

Zanikanie jezior, naturalny proces ewolucji jezior, którego głównymi przyczynami są: spłycanie się jezior wskutek akumulacji osadów na dnie oraz zmiany poziomu wody wywołane zmianami zasilania (dostawy wody do jeziora, np. wskutek zmian klimatu). Jezioro zarasta, stopniowo przekształca się w staw, następnie w trzęsawisko i ostatecznie w torfowisko. Mogą one być również zasypywane i zamulanie osadzanie się błotnistego osadu na dnie zbiornika.

Rodzaje jezior ze względu na częstość cyrkulacji wody:

Podział ze względu na rozwój zycia biologicznego:

oligotroficzne - jezioro słodkowodne, charakteryzujące się niską zawartością substancji odżywczych rozpuszczonych w wodzie i dobrym natlenieniem. Cała wyprodukowana materia organiczna podlega procesowi mineralizacji i powraca do obiegu, stąd mała ilość osadów.

eutroficzne - jezioro słodkowodne odznaczające się dużą koncentracją substancji odżywczych rozpuszczonych w wodzie, co powoduje silny rozwój życia biologicznego przy jednoczesnym spadku ilości tlenu w wodzie i ograniczeniu procesów mineralizacji.
dystroficzne - jezioro śródbagienne charakteryzujące się dużą zawartością kwasów humusowych, torfu lub butwiny i niską produktywnością biologiczną. Wśród jezior dystroficznych wyróżnia się: jeziora oligohumusowe, jeziora mezohumusowe ,jeziora polihumusowe

Ze względu na obecność minerałów: ∙ gorzkie ∙ słodkie ∙ słone

Ze względu na dopływ i odpływ wód: ∙ przepływowe ∙ endoreiczne ∙ okresowe ∙ pluwialne

9. Podział chronostratygraficzny czwartorzędu

Jednostki glacjalne i interglacjalne	Tys. Lat temu
Holocen	0
Zlodowacenia środkowopolskie Interglacjał wielki Plejstocen Praplejstocen	Zlodowacenie Wisły Interglacjał emski Zlodowacenie Warty Interglacjał lubawski Zlodowacenie Odry Interglacjał zbójnowski Zlodowacenie Liwca Interglacjał mazowiecki Zlodowacenie Sanu II Interglacjał ferdynandowski Zlodowacenie Sanu I Interglacjał małopolski Zlodowacenie Nidy Interglacjał podlaski Zlodowacenie Narwi Ocieplenie Celestynowa Ochłodzenie Otwocka Ocieplenie Ponurzycy Ochłodzenie Rożców	10 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 1870 2480

W czwartorzędzie następuje dalsze ochłodzenie klimatu, w rezultacie dochodzi do rozwoju wielkich pokryw lodowych. Ostatni lądolód ustąpił z terenów środkowej Europy zaledwie około 12 tysięcy lat temu (koniec plejstocenu). Holocen jest zatem wiekiem (piętrem), które nastąpiło po ustąpieniu lodowców.

Klimat

W plejstocenie klimat często ulegał zmianom, ochłodzeniom towarzyszyło powstawania lądolodów i zwiększenie wilgotności (na niższych szerokościach geograficznych). Okresom ociepleń towarzyszyło topnienie lądolodów (całkowite lub częściowe) oraz pustynnienie obszarów równikowych.

Migracje:

Lądolody kontynentalne powodowały wycofywanie się morza;

Obszar Polski

Formacje plejstoceńskie pokrywają ponad 90% terytorium terenu Polski. Najstarsze zlodowacenie Narwi objęło jedynie Polskę północno-wschodnią po Polesie Lubelskie, Kujawy i fragment Wielkopolski.

Holocen 11,5 tys Koniec ostatniego zlodowacenia powstanie i rozwój Bałtyku, rozwój ludzkiej cywilizacji. Na podstawie badań paleobotanicznych, głównie analiz pyłkowych (polegających na procentowym określeniu udziału pyłków roślin w osadach głównie jeziornych i torfowych - gdyż tam zachowują się najlepiej) podzielono holocen na okresy klimatyczne

- okres proborealny ( przejście z Plejstocenu do Holocenu )

- okres borealny (zimno sucho, coraz cieplej)

- okres atlantycki (ciepło, wilgotno)

- okres subborealny (oziębienie, potem cieplej)

- okres subatlantycki

Klimat holocenu cechuje się względną łagodnością i stabilnością - zmiany średniej temperatury rocznej w tym czasie sięgają ok 1-2°C w średnich szerokościach geograficznych. Początek holocenu w zapisach rdzeni lodowych jawi się jako gwałtowna zmiana klimatu polegająca na szybkim ociepleniu i przejściu z glacjalnej na interglacjalną modę klimatu. Wtedy zakończył się młodszy dryas - ostatnie tchnienie ostatniej epoki lodowej. Lądolód skandynawski zaczął wtedy wycofywać się z południowej Finlandii. Mimo zmiany klimatu, duże czapy lodowe i lądolody przetrwały jeszcze kilka tys. Lat, co miało decydujące znaczenie dla cyrkulacji atmosfery i klimatu Ziemi w tym czasie. Dlatego wczesny holocen cechuje się nawrotami zimna wynikającymi z interakcji między oceanami a zanikającymi lądolodami. Środkowy holocen często określany jest jako optimum klimatyczne holocenu. Klimat późnego holocenu ostatnie (4-5 tys. lat) stopniowo ochładza się. W tym czasie wielokrotnie powtarzające się oscylacje lodowców górskich zwiększają stopniowo swój zasięg by osiągnąć swoje postglacjalne maksimum podczas Małej Epoki Lodowej (1300 do 1850 r.). Dlatego późny holocen określany jest także jako Neoglacjał.

Plejstocen - Następujące po sobie zlodowacenia i ocieplenia, wzmożone opady w strefie międzyzwrotnikowej.

---