KONCEPCJA PSYCHODYNAMICZNA
W koncepcji psychodynamicznej człowiek jest ujmowany jako złożony system różnych źródeł energii psychicznej, które ukierunkowują i energrtyzują jego zachowania. Czynności i zachowania człowieka są pobudzane przez różne siły, nad którymi jednostka nie sprawuje pełnej kontroli. Siły te nie potrafią równocześnie zaspokoić wszystkich popędów psychicznych człowieka, stąd często pozostają ze sobą we wzajemnych konfliktach. Zachowanie człowieka zależy więc w dużej mierze od nieświadomych sił i wewnętrznych konfliktów.
Koncepcja psychoanalityczna Z. Freuda
Za twórcę koncepcji psychodynamicznej uważa się austriackiego psychiatrę i psychologa Z. Freuda, który dał początek ważnemu kierunkowi w psychologii zwanej psychoanalizą. Freud uważał, że psychika człowieka funkcjonuje na dwu podstawowych poziomach: świadomym i podświadomym. Istnieje jeszcze jeden poziom myślenia przedświadomego, z którego człowiek aktualnie nie zdaje sobie sprawy. Może on jednak stosunkowo łatwo dostać się do świadomości. Natomiast bardzo trudno jest dotrzeć do myślenia podświadomego. Freud opracował techniki ułatwiające docieranie do podświadomości człowieka. Należą do nich: analiza wolnych skojarzeń, analiza marzeń sennych, hipnoza oraz analiza pomyłek językowych.
Z Freud w osobowości człowieka wyróżnia trzy sfery:
Id - sfera nieświadomych i irracjonalnych popędów przede wszystkim seksualnych i agresywnych domagających się natychmiastowego zaspokojenia, kierująca się zasada przyjemności;
Ego - sfera stanowiąca przeciwieństwo sfery id, kierująca się zasadą rzeczywistości pozwalającą człowiekowi działać nie według popędów lecz zgodnie z rzeczywistym oglądem sytuacji. Ego pośredniczy między sferą id, a światem zewnętrznym oraz decyduje o stopniu, w jakim człowiek może zachować się zgodnie ze swoimi impulsami.
Superego - stanowi uwewnętrznioną reprezentację norm i wartości społecznych. Sfera ta pojawia się później niż id i ego, głownie na drodze identyfikacji z rodzicami. Kieruje się zasadą idealizmu, tzn. kontroluje, czy jednostka zachowuje się zgodnie z normami moralnymi, preferowanymi wartościami, lub podjętymi zobowiązaniami wobec innych ludzi. Superego składa się z dwu części: sumienia i ja idealnego. Sumienie tworzy się na podstawie doświadczeń człowieka związanymi z karą za niewłaściwe zachowania, natomiast ja idealne kształtuje się na podstawie doświadczeń bycia nagradzanym za pożądane zachowania.
Freud podał ciekawą koncepcję mechanizmów obronnych. Stanowią one próbę obrony ego przed informacjami i sytuacjami wzbudzającymi lęk (por. Strelau 2000 s. 615 - 617; Sternberg 1999 s. 247 - 248). Człowiek mechanizmy obronne stosuje wówczas, gdy nie może poradzić sobie z nieprzyjemnymi i trudnymi sytuacjami. Istnieje dziewięć najważniejszych mechanizmów obronnych.
Represja (wyparcie) polega na usuwaniu i/lub niedopuszczaniu do świadomości myśli o konfliktach, popędach, przykrych przeżyciach i upokarzających niepowodzeniach, które wywołują niepokój, lęk lub poczucie winy. Człowiek usuwa ze świadomości lub utrzymuje poza świadomością myśli, wyobrażenia i wspomnienia, które są dla niego bolesne, przez co przestaje sobie zdawać sprawę ze swoich klęsk i niepowodzeń. Celem represji jest zmniejszenie lub wyeliminowanie lęku. Przykładem może być „zapomnienie” przez studenta terminu egzaminu.
Projekcja (rzutowanie) polega na przypisywaniu innym ludziom tych cech i właściwości, których człowiek nie akceptuje u siebie samego. Projekcja ma charakter wybiórczy. Z reguły jej obiektem są te osoby lub grupy społeczne, które są na tyle podobne do człowieka stosującego ten mechanizm, żeby projekcja brzmiała prawdopodobnie, a jednocześnie na tyle różne, iż rzutowanie nie wywołuje u niego lęku. Projekcja chroni człowieka przed przyznaniem się do swoich wad, co wpływa na wzrost jego samooceny. Mechanizm ten także modyfikuje u stosującego projekcję obraz o innych ludziach i zachowania względem nich. Jeśli np. człowiek który nie akceptuje u siebie agresji, rzutuje ją na innych ludzi, to spostrzega ich jako agresywnych, jednocześnie pozwala sobie na zachowania agresywne względem nich, którzy z kolei zdziwieni takim traktowaniem mogą stosować kontragresję.
Projekcja jest najpowszechniejszą formą samoobrony stosowaną przez człowieka wpływającą na zmniejszenie lęku i podniesienie samooceny. Jednocześnie również niestety zniekształca i deformuje percepcję innych ludzi.
Zaprzeczanie jest to udawanie, że sytuacja naprawdę zagrażająca lub wzbudzająca lęk nie istnieje. Przykładem stosowania mechanizmu zaprzeczania jest przekonanie palacza, że skutki palenia nie dotyczą niego samego, lub zachowanie rodziny alkoholików, która nie dostrzega u niego oczywistych sygnałów nałogu.
Racjonalizacja polega na nieadekwatnym wyjaśnianiu motywów i przyczyn zachowania, gdzie motywy i dążenia prawdziwe są zastępowane przez dążenia i motywy „mile widziane”. Człowiek stosujący racjonalizację dobudowuje całą „ideologię”, którą tłumaczy swój czyn.
Zawadzki wyróżnia dwa rodzaje racjonalizacji:
„Kwaśne winogrona”. Występuje wtedy, gdy człowiek nie mogąc osiągnąć jakiegoś ważnego i pożytecznego celu uznaje, że nie ma on dla niego znaczenia. Przykład: kandydaci na wyższe studia, którzy nie zdali egzaminu, bronią się przed lękiem, depresją i poczuciem niskiej kompetencji twierdząc, że nie zależy im i nigdy nie zależało na podejmowaniu studiów i że bez nich bardzo dobrze ułożą sobie życie i właściwie to dobrze się stało, że nie dostali się na studia.
„Słodkie cytryny” Człowiek wmawia sobie, że zdarzenia i sytuacje, których w rzeczywistości nie znosi, są dla niego korzystne i przyjemne, a więc stwierdza, że „dobrze jest jak jest, przecież mogłoby być jeszcze gorzej”
Przemieszczenie jest to przeniesienie uczuć, zachowań uznanych za nieodpowiednie, z jednej osoby na inną, z jednej rzeczy na drugą, mniej zagrażającą, bardziej „dozwoloną”. Przykładem tego mechanizmu jest zachowanie męża, który wszczyna kłótnię z żoną po przyjściu z pracy, gdzie został skrytykowany przez swojego szefa, albo też nastolatek, któremu ojciec nie pozwolił pójść na dyskotekę i miałby ochotę za to zemścić się na nim, lecz przenosi zemstę na młodszego brata, na którym „bezpieczniej” jest wyładować swoje emocje.
Sublimacja - ma miejsce wtedy, gdy człowiek swoje nieakceptowane popędy lub niemożliwe do osiągnięcia cele wyraża w formie akceptowanej przez społeczeństwo lub niego samego. Przykładem może być artysta lub kompozytor o nieuporządkowanym popędzie seksualnym, który wykorzystuje swą energię seksualną do tworzenia twórczych dzieł (np. malowanie aktów kobiecych).
Reakcja upozorowana polega na wytworzeniu postawy przeciwnej w stosunku do rzeczywistych uczuć jednostki względem drugiego człowieka. Przykładem może być przesadna uprzejmość wobec osoby, której się nienawidzi.
Regresja polega na powrocie do sposobu zachowania się charakterystycznego dla wcześniejszego okresu rozwojowego - np. dziecko, któremu urodziło się młodsze rodzeństwo, zaczyna zachowywać się tak jak niemowlę w tym celu, by zwrócić na siebie uwagę matki, która jego zdaniem zbyt dużo czasu poświęca młodszemu dziecku.
Dysocjacja (izolacja wewnętrzna) polega na odseparowaniu myśli od działań, na traktowaniu własnych sądów i wypowiedzi jako czegoś nie powiązanego z czynami, co pozwala podejmować działania wyraźnie niezgodne z przekonaniami człowieka bez narażenia go na przeżywanie przykrego konfliktu wewnętrznego.
BEHAWIORYZM
Behawioryzm traktował człowieka jako istotę bierną, której zachowanie pozostaje pod wyłączną kontrolą środowiska. Kierunek ten odrzucał wpływ wewnętrznych czynników na zachowanie jednostki. Naukowcy badający naturę człowieka powinni ograniczyć się do faktów powszechnie zauważalnych oraz nieograniczonego wpływu zewnętrznego środowiska na zachowanie się jednostki. Watson był prekursonem psychologii S-R (S to Stimulus; bodziec; R to Response: reakcja), która bada bodźce widzialne, przyczyniające się do powstania, utrzymania i zmiany zachowania.
Według R. Skinnera zachowanie człowieka, jego osiągnięcia w uczeniu się i pracy twórczej, kontakty interpersonalne są uzależnione od wyposażenia genetycznego oraz środowiska fizycznego i społecznego. Środowisko człowieka stanowią rodzice, rodzeństwo, sąsiedzi, rówieśnicy, nauczyciele, szkoła, instytucje kościelne, kulturalne, środki masowego przekazu itp. Struktura zachowania człowieka jest niemal wierną kopią struktury środowiska. Zatem człowiek jako istota reaktywna zmienia swe zachowania pod wpływem oddziaływań środowiska. Według Skinnera środowisko wyposażone jest w dwie podstawowe techniki sterowania ludzkim zachowaniem. Są to:
wzmocnienie pozytywne związane z nagrodą,
wzmocnienie negatywne, związane z karą.
Wzmocnienie pozytywne dla pewnej grupy zachowań polega najogólniej ujmując na tym, że jeżeli człowiek za jakąś formę zachowania spodziewa się otrzymać nagrodę, wtedy stara się zachowywać tak, by na nią zasłużyć. Tak więc nagroda wzmacnia zachowania pożądane. Natomiast, jeśli człowiek za jakieś zachowania został ukarany, będzie unikał tego typu reakcji, ponieważ kara jest zawsze jest dla niego nieprzyjemna. Stąd kara ma na celu wyeliminować niepożądane zachowania.
Skinner zastanawiał się nad tym, co bardziej modyfikuje ludzkie zachowania: nagroda czy kara. Na podstawie badań udowodniono, że dobór właściwych wzmocnień pozytywnych (nagród) wpływa korzystniej na zmiany oraz utrwalenie reakcji. Natomiast kara pozytywnie wpływa na zmianę ludzkich zachowań pod warunkiem, że jest stosowana razem z nagrodą. Jeśli pracodawcy stosują wyłącznie kary wobec pracowników bez stosowania nagród, to tak stosowane kary nie modyfikują ich zachowań. Łatwiej i skuteczniej jest zmieniać zachowania ludzkie za pomocą nagrody niż kary.
Ponadto wzmocnienia negatywne, czyli kara z reguły nie eliminuje zachowań niezgodnych z normami społecznymi, tylko je tłumi i zahamowuje na pewien okres czasu Człowiek, który jest karany za przekroczenie szybkości, albo za nie wypełnianie obowiązków służbowych, przestaje się w ten sposób zachowywać w okresie, w którym istnieje zagrożenie otrzymania ponownego wzmocnienia negatywnego. Gdy to zagrożenie mija, zaczyna ponownie zachowywać się niewłaściwie.
Stosowanie wzmocnień negatywnych wiąże się zwykle z dużym ryzykiem, gdyż często kary zwłaszcza fizyczne mogą powodować negatywne, uboczne skutki.
Pierwszym niepożądanym zjawiskiem wywołanym przez kary może być generalizacja hamowania. Wówczas kara tłumi nie tylko reakcje niepożądane, ale także wiele zachowań pozytywnych. Jeśli np. uczeń zostaje ukarany przez nauczyciela za bieganie po korytarzu, to kara ta może się tak zdarzyć, że uczeń ten przestanie aktywnie uczestniczyć na lekcji przedmiotu tego nauczyciela, który wymierzył uczniowi karę. Jest bardzo prawdopodobne, że wiele negatywnych zjawisk społecznych, takich jak bierność, brak zaangażowania w swoją pracę wiąże się z generalizacją hamowania. Ludzie często bowiem przyjmują pogląd, że nie opłaca się być aktywnym lub uczciwym. Chcąc zaradzić temu zjawisku, należy karać jednostkę za zachowania niewłaściwe, a nagradzać za działania pozytywne. Dzięki temu wiele pozytywnych reakcji człowieka nie zostanie zahamowanych.
Drugim niepożądanym skutkiem kary mogą być zaburzenia emocjonalne występujące u karanych w postaci reakcji lękowych i reakcji unikania oraz gniewu i agresji. Zaburzenia emocjonalne są zazwyczaj efektem stosowania silnych i nieadekwatnych do przewinień kar. Zdarza się też, że człowiek zaczyna reagować emocjonalnie na zupełnie neutralne bodźce
Trzecim negatywnym skutkiem kary jest unikanie źródła karania. Ludzie zwykle unikają tych osób i instytucji, które wymierzają im kary. Jeśli wychowawca klasy często stosuje surowe kary, a jednocześnie nie stosuje żadnych nagród, uczniowie będą unikać szkoły, opuszczać lekcje. Podobnie jeśli w zakładzie pracy szef stosuje tylko wzmocnienia negatywne, bez wzmocnień pozytywnych, wystąpi zjawisko fluktuacji kadr polegające na tym, że najlepsi pracownicy opuszczą taki zakład pracy.
Czwarty negatywny skutek kary polega na tym, że system karania dostarcza negatywnych wzorców zachowania. Jeśli rodzice biją swoje dziecko za pewne zachowania, to nie tylko tłumią ten rodzaj reakcji, ale także dostarczają wzoru dziecku jak należy traktować słabszych od siebie. Ponadto „proces karania jest jednocześnie procesem uczenia się, w którym osoba karana zapoznaje się z negatywnymi wzorcami zachowań”, które będzie stosować w swojej rodzinie. Stąd sposoby karania przechodzą z pokolenia na pokolenie.
Koncepcja humanistyczna
Głównymi twórcami i przedstawicielami koncepcji humanistycznej człowieka byli psychologowie amerykańscy Carl Rogers i Abraham Maslow. Powstała ona w latach 60 -tych XX wieku w Stanach Zjednoczonych
Teoria humanistyczna jest zorientowana na człowieka, jego związki z innymi ludźmi, zainteresowania i trwałe wartości ludzkie. Humaniści ujmują człowieka jako jednostkę nastawiona na rozwój własnego „ja”, realizującą cele oraz nastawioną na przyszłość. Krytykowali oni zarówno mechanistyczne podejście behawiorystów jak i psychoanalizę, która ich zdaniem deformowała naturę ludzką poprzez wtłoczenie jej w wewnętrzne konflikty. Humaniści natomiast sądzą, że człowiek w znacznym stopniu tworzy własne życie i sam może kierować swoim losem.
Koncepcja humanistyczna nie jest jednolita: zarówno Rogers i Maslow zwrócili uwagę na inne aspekty aktualizowania się człowieka. Dla Rogersa jest to aktualizowanie własnej osoby na podstawie stawiania się pełni człowiekiem poprzez zamianę ja - realnego w ja - idealne. A dla Masłowa wewnętrzną pobudką do realizowania siebie jest zaspokojenie potrzeb w taki sposób, by wytworzyć sobie potrzebę najwyższą w hierarchii zapewniają kierowanie potrzebami niższymi. Ta potrzeba została nazwana potrzebą samorealizacji.
ROGERS
Człowiek w koncepcji C. Rogersa jest unikalną całością, która składa się z dwóch podsystemów :”ja” i „organizmu”. Obydwa systemy mają charakter integralny i stanowią jedność na wzór monety. Człowiek, który żyje zgodnie ze swoją naturą jest autentyczny, niezależny i zadowolony.
Rogers oprócz ja - realnego odzwierciedlającego obraz człowieka o sobie samym i świecie, w którym żyje, wyróżnia ja - idealne, które wyraża, jaka chciałaby być dana osoba.
Podstawową właściwością natury ludzkiej jest rozwój, który jest uwarunkowany przez czynniki wewnętrzne. Prawidłowy rozwój osoby ludzkiej jest uzależniony od harmonii między „ja” i „organizmem”. Jakkolwiek obie struktury mają silną tendencję do samourzeczywistnienia, to są także przedmiotem silnych wpływów środowiska, a szczególnie środowiska społecznego. Jakakolwiek niezgodność pomiędzy ja - realnym i ja - idealnym, a organizmem stanowi zagrożenie dla prawidłowego rozwoju człowieka i jest dla niego nieprzyjemna. Rozdźwięk między „ja” i „organizmem” powoduje przyjęcie przez człowieka różnych postaw obronnych i wpływa niekorzystnie na relacje z innymi ludźmi. Rozwój „ja” i „organizmu” jest zjawiskiem naturalnym, przyjemnym i fascynującym, ale wymagającym równocześnie od podmiotu aktualizującego się odwagi i wysiłku.
Osoba w pełni samoaktualizująca się realizująca w pełni swoje możliwości charakteryzuje się pięcioma właściwościami (Sternberg 1999 s. 251):
jest otwarta na doświadczenie;
stale rozwija się i doskonali;
ma zaufanie do swojego organizmu;
ma zrównoważone relacje z innymi ludźmi;
żyje zgodnie z „zasadą tu i teraz” - czyli nie rozpamiętuje obsesyjnie przeszłości ani nie myśli wyłącznie o przyszłości.
A. MASLOW
A. Maslow przyjął założenie, że człowiek jest z natury dobry lub przynajmniej neutralny. Osobowość człowieka rozwija się w wyniku dojrzewania w przyjaznym środowisku oraz dzięki aktywnym wysiłkom ze strony danej osoby zmierzającej do zrealizowania swej natury, twórcze siły człowieka przejawiają się jeszcze wyraźniej. Ludzie są nieszczęśliwi lub neurotyczni, dlatego że społeczeństwo uczyniło ich takimi przez ignorancję lub wskutek patologii społecznej. Maslow uważa, że ludzie sami też mogą wypaczyć swój rozwój. Wielu ludzi obawia się osiągnąć samorealizację i rezygnuje z tego.
Teoria Maslowa z perspektywy procesu motywacyjnego, zakłada hierarchiczną organizację potrzeb, które zakładają dwa jakościowo różne rodzaje motywacji: niedoboru (braku) i wzrostu (rozwoju).
Potrzeby sformułowane przez Maslowa są ułożone hierarchicznie, co oznacza, że zaspokojenie potrzeby niższego rzędu warunkuje ukształtowanie się potrzeby wyższej w hierarchii. Im wyżej w hierarchii znajduje się dana potrzeba, tym później pojawia się w rozwoju filogenetycznym i ontogenetycznym oraz tym mniejsze ma znaczenie dla biologicznego przetrwania organizmu. Ponadto im wyższa potrzeba, tym w mniejszym stopniu jest odczuwana przez człowieka jako nagląca, dlatego jej zaspokojenie może być odroczone. Jednak ukształtowanie się potrzeby wyższej w hierarchii powoduje, że ona „decyduje” o sposobie zaspokojenia potrzeb niższych.
Podstawę hierarchii stanowią potrzeby fizjologiczne (biologiczne), występujące zarówno u człowieka jak i u innych istot żywych. Człowiek, podobnie jak zwierzę, musi się odżywiać, mieć odpowiednią temperaturę i skład powietrza. Do potrzeb fizjologicznych zalicza się także potrzebę snu i potrzebę seksualną. Należy podkreślić, że potrzeba seksualna zawiera się co prawda w grupie potrzeb fizjologicznych, jednak w zaspokojeniu tej potrzeby aspekt psychiczny ma decydujące znaczenie. Ponadto ludzie różnią się bardzo między sobą w przejawianiu i nasileniu tych potrzeb.
Zaspokojenie potrzeb fizjologicznych jest warunkiem przeżycia człowieka i jego sprawnego funkcjonowania. Gdy potrzeby te nie są zaspokojone, zaczynają dominować i człowiek koncentruje się wyłącznie na nich. Warunkiem pojawienia się następnych grup potrzeb z hierarchii Maslowa jest zaspokojenie, przynajmniej w minimalnym stopniu, podstawowych potrzeb fizjologicznych.
Następną grupą potrzeb pojawiającą się u człowieka jest potrzeba bezpieczeństwa. Każdy człowiek, by móc funkcjonować, działać i rozwijać się musi czuć się bezpiecznie. U podstaw zaspokojenia tej potrzeby leży tendencja do podejmowania działań zmierzających do zapewnienia spokoju, nienaruszalności, zachowania swobody, możliwości posiadania pracy. Przejawem tej potrzeby jest także poszukiwanie osób, które mogą dać człowiekowi oparcie, opiekę i pomoc. Potrzeba ta ujawnia się w dążeniu do ładu i porządku, zarówno w najbliższym, jak i dalszym otoczeniu (społeczeństwie), a także w obrębie własnej psychiki, w dążeniu do wewnętrznej harmonii. Człowiek pragnie uwolnić się od strachu, lęku, wewnętrznego chaosu i nie uporządkowania.
Potrzebę bezpieczeństwa powinno zabezpieczać dobre prawo i sprawnie funkcjonujące służby porządkowe. Człowiek musi mieć zapewnioną możliwość orientacji w otoczeniu, jak i przeświadczenie i wiarę sprawiedliwy i przyjazny mu świat.
Zaspokojenie potrzeby bezpieczeństwa warunkuje ukształtowanie się potrzeby przynależności i miłości. Każdy człowiek nosi w sobie potrzebę nawiązania bliskich związków emocjonalnych najpierw z matką, ojcem potem z innymi członkami rodziny, następnie z przyjaciółmi i bliskimi. Ludzie nie potrafiący nawiązać bliskich i poprawnych związków emocjonalnych mają poczucie osamotnienia, czują się nieszczęśliwi, dominuje u nich smutek, żal i rozgoryczenie.
Dziecko już w pierwszych miesiącach życia wytwarza i kształtuje w sobie potrzebę przynależności i miłości w oparciu o kontakt osobowy z własnymi rodzicami lub opiekunami. Pozytywny charakter tych związków z wczesnego dzieciństwa wpływa na umiejętność nawiązywania w przyszłości ciepłych, emocjonalnych kontaktów z innymi ludźmi. Natomiast w przypadku zaburzonych lub braku tych kontaktów człowiek w życiu dorosłym nie potrafi w sposób dojrzały przeżywać swoich uczuć w związkach interpersonalnych. Zwłaszcza wychowankowie dużych, instytucjonalnych domów dziecka nie potrafią nawiązać dojrzałych związków emocjonalnych zarówno z przyjaciółmi, jak i z partnerem życiowym, gdyż nie mieli należycie zaspokojonej potrzeby przynależności i miłości. Potrzeba ta wymaga dłuższego i ciągłego przebywania z najbliższą osobą, do której dziecko przyzwyczai się mając poczucie przynależenia do niej, a z czasem, na podstawie tego, ukształtuje się potrzeba miłości. Brak zaspokojenia tych potrzeb emocjonalnych prowadzi do poszukiwania niekiedy przypadkowych grup, w których jednostka może czuć się lubiana, oraz osób, z którymi mogą łączyć ją więzi uczuciowe.
Następne w kolejności pojawiają się potrzeby szacunku i uznania. Każdy człowiek pragnie być doceniony, akceptowany, traktowany z szacunkiem i poważaniem. U niektórych osób pragnienie to przejawia się w wykonywaniu czynności przez człowieka mogących przynieść sławę, rozgłos i podziw. Niezaspokojenie tych potrzeb prowadzić może do poczucia niższości, frustracji, niezadowolenia z siebie.
Wymienione grupy potrzeb; (fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości, szacunku i uznania) stanowią tzw. potrzeby niższego rzędu czyli są to potrzeby podstawowe i zaspokojenie ich warunkuje powstanie potrzeb wyższego rzędu, wśród których najniżej w hierarchii znajdują się potrzeby poznawcze. Podstawą potrzeby poznawczej jest pragnienie zdobywania wiedzy, interesowania się różnorodnymi zagadnieniami naukowymi i praktycznymi. Przejawem potrzeby poznawczej jest posiadanie dobrej orientacji w otoczeniu, rozumienie siebie samego i świata. Zaspokojenie tej potrzeby wymaga spełnienia określonych warunków, związanych z dostępem i możliwością zdobywania wiedzy i kształcenia się. Potrzeba ta, mimo, że mieści się już w kategoriach potrzeb wyższego rzędu, jest jednak czymś fundamentalnym i podstawowym, ponieważ już u małych dzieci przejawia się ona w postaci postawy eksploracyjnej w stosunku do przedmiotów znajdujących się w ich w zasięgu.
Wyżej w hierarchii znajdują się potrzeby estetyczne. Wiążą się one z zaspokojeniem poczucia piękna (estetyki). Potrzeby te ujawniają się w zachwycie człowieka nad dziełem sztuki: malarstwem, rzeźbą, fotografią itp., nad dziełem literackim, filmem, sztuką teatralną, pięknym krajobrazem, a także drugim człowiekiem. Potrzeba ta wyraża się również w pragnieniu przebywania w środowisku urządzonym w sposób uporządkowany, harmonijny oraz skomponowanym kolorystycznie według własnego poczucia estetycznego. Człowiek źle czuje się, gdy musi przebywać w otoczeniu nie spełniających jego kryteriów piękna, czystości i schludności.
Najwyższe piętro hierarchii potrzeb zajmują potrzeby samorealizacji lub samourzeczywistnienia się. Potrzeby te skłaniają człowieka do angażowania się w takie czynności, które są zgodne z jego dyspozycjami i możliwościami zapewniając mu pełny rozwój osobowy. Każdy człowiek jest wyposażony w pewne dyspozycje, zdolności i możliwości, które potrafi w sposób indywidualny rozeznać i podjąć trud ich rozwoju. Spełnienie potrzeby samourzeczywistnienia warunkuje poczucie zadowolenia z siebie, ze sposobu życia, który się prowadzi, a także człowiek ma świadomość, że sam sprawuje kontrolę nad swym działaniem i jest świadomym siebie, rozwijającym się podmiotem, z poczuciem sensu tego co robi i jak robi.
Podstawowa zasada hierarchii potrzeb brzmi, że warunkiem pojawienia się wyższej potrzeby w hierarchii jest zaspokojenie potrzeby niższego rzędu. Zasady tej nie należy traktować w sposób mechaniczny. W hierarchii dopuszczalne są pewne przesunięcia, kiedy np. u danej osoby przed potrzebą miłości pojawi się potrzeba uznania i szacunku, ponieważ akurat w jej sytuacji życiowej ta potrzeba jest ważniejsza. Znane są przypadki, kiedy ludzie walczący o wolność swojego narodu ryzykują utratę własnej wolności deprywując tym samym własną potrzebę bezpieczeństwa, dla dobra ogólnonarodowego.
W tworzeniu się hierarchii potrzeb człowieka i w jej zaspokajaniu występuje następna prawidłowość, że im potrzeba zajmuje wyższe miejsce w hierarchii, tym stopień jej zaspokojenia może być mniejszy. Znaczy to, że np. potrzeba bezpieczeństwa musi być w większym stopniu zaspokojona niż potrzeba uznania i szacunku. Ponadto każda wyżej postawiona potrzeba w hierarchii wymaga od człowieka większego wysiłku i dyscypliny wewnętrznej, aby mogła być spełniona w sposób zadowalający. To wyjaśnia fakt, dlaczego tak mało osób działa pod wpływem potrzeby samorealizacji, albo realizuje się w sposób niepełny, nie wykorzystując do końca swych zdolności i nie rozwijając tym samym swych możliwości.
Hierarchia potrzeb Maslowa obejmuje dwie grupy potrzeb, z których każda działa według własnego mechanizmu. Grupa pierwsza, czyli potrzeby „braku”, do których zaliczają się potrzeby fizjologiczne, bezpieczeństwa, przynależności i miłości oraz szacunku i uznania działają na zasadzie homeostazy czyli przywracania zaburzonej równowagi. Druga grupa potrzeb, tzw. meta-potrzeby, do których należą potrzeby poznawcze, estetyczne i samorealizacji, kieruje się heterostatycznym mechanizmem zapewniającym ich stały rozwój.
W przypadku potrzeb niższego rzędu zachodzi pewien określony stan równowagi, w którym potrzeby zostają zaspokojone. Natomiast, gdy funkcjonowanie układu potrzeb któregokolwiek piętra odbiega od założonego, regulator natychmiast sygnalizuje ten brak, ponieważ zaburzona została równowaga. Zostają wówczas uruchomione działania mające na celu przywrócenie równowagi przez uzupełnienie braku. Po osiągnięciu określonego stanu równowagi, działania ustępują, aż do momentu, w którym znów wystąpi brak równowagi. Funkcjonowanie potrzeb niższego rzędu przypomina sposób działania termostatów znanych z przedmiotów codziennego użytku. Przykładem może być termostat zamontowany w lodówce, który jest ustawiony na określony poziom temperatury. Jeżeli poziom ten odbiega od założonego, natychmiast uruchamiane są działania podzespołów lodówki doprowadzających do ponownego ustalenia tego poziomu, a po jego przywróceniu znów agregator się wyłącza.
W podobny sposób funkcjonują mechanizmy motywacyjne człowieka, których bazę stanowią potrzeby niższego rzędu. Ich działanie najłatwiej opisać można na podstawie funkcjonowania potrzeb fizjologicznych, a zwłaszcza potrzeby spożywania napojów. Układ fizjologiczny człowieka reaguje na obniżenie poziomu wody w jego organizmie, gdyż zaburzona zostaje równowaga wodna. Włączają się wówczas odpowiednie mechanizmy regulujące, które subiektywnie człowiek odczuwa jako pragnienie. Odczucie tego stanu skłania go do podjęcia działań, mających na celu dostarczenie organizmowi napoju. Gdy człowiek wykona tę czynność i wyrówna braki organizmu, przestaje odczuwać sygnały pragnienia aż do momentu, gdy znów zostanie zaburzona gospodarka wodna organizmu.
Z podobnym mechanizmem przywracania zaburzonej równowagi spotykamy się nie tylko w przypadku potrzeb fizjologicznych, ale także w przypadku potrzeb psychicznych, np. uznania i miłości. Każdy człowiek ma indywidualny stan uznania i szacunku ze strony innych ludzi. Stan ten pełni rolę standardu regulacji zachowania się podmiotu. Jeśli jednostka otrzyma więc oczekiwaną i odpowiednią dla siebie liczbę pochwał, słów akceptacji ze strony osób, na których jej zależy, to nie będzie podejmować żadnych działań. Jeżeli natomiast uznanie otoczenia odbiega od tego stanu, który jednostka uważa za normalny, skłania ją do podjęcia działań mających na celu przywrócenie poziomu uznania. Człowiek będzie podejmował takie działania, które będą miały na celu zwrócenie uwagi na siebie i pokazania się w korzystnym świetle, albo podejmie taki rodzaj aktywności, który zapewni uznanie i szacunek otoczenia lub tej osoby, z której zdaniem się liczy. Jeśli działania te odniosą pozytywny skutek i człowiek zostanie zauważony i pochwalony, powróci stan, który uważa za normalny, wówczas zaprzestanie owych działań.
W przypadku potrzeb niższego rzędu działa mechanizm, według którego ustalany został niezmienny standard regulacji zachowania się człowieka. Natomiast mechanizm heterostatyczny ustalony dla potrzeb wyższego rzędu stanowi mechanizm motywacyjny o zmiennym standardzie. Zmienność jego polega na tym, że stan człowieka, który go poprzednio zadowalał, przestaje go satysfakcjonować w momencie, gdy już go osiągnie. Daje to podstawę do ciągłego rozwoju, trwającego przez całe życie.
Przykładem regulacji heterostatycznej jest sportowiec, który pragnie rozwijać się i osiągać coraz to lepsze wyniki, stara się stale podnosić „poprzeczkę”, aż do osiągnięcia np. mistrzostwa świata.
Koncepcja poznawcza
Głównymi twórcami i przedstawicielami koncepcji poznawczej są J. Bruner, A. Kelly, Simon i T Tomaszewski.
Koncepcja zakłada , że żaden człowiek nie jest układem całkowicie autonomicznym, niezależnym od wpływów zewnętrznych i własnej historii życia. Procesy intelektualne, emocje i ludzkie czyny są regulowane czyli sterowane przez różnorodne czynniki. Czynności człowieka są sterowane przez informacje. To struktura informacji decyduje o tym, do czego ludzie dążą i czego unikają.
Informacje pochodzą z dwóch źródeł:
Aktualnie działające na człowieka środowisko fizyczne i społeczne czyli rodzina, koledzy, szkoła, praca, środki masowego przekazu, moda;
Ludzkie doświadczenie, system wiedzy, którą jednostka zdobyła w przeszłości, dzięki uczeniu się, myśleniu i działaniu.
W zależności od tego, skąd pochodzą informacje wyróżnia się dwa rodzaje sterowania - sterowanie wewnętrzne i zewnętrzne.
Podstawą regulacji wewnętrznej są struktury poznawcze. Struktury te to system informacji o świecie zewnętrznym i o własnej osobie, które są zakodowane w pamięci człowieka i które regulują jego zachowanie.
Jak już stwierdzono czynności człowieka są sterowane przez informacje zewnętrzne oraz informacje zakodowane w podmiocie, czyli przez środowisko i osobowość. Jednak człowiek nie jest biernym odbiorcą informacji, lecz podobnie jak badacz aktywnie je przetwarza.
Zdobywanie, przetwarzanie nowych informacji jest możliwe dzięki procesom orientacyjnym, do których należą: percepcja, tworzenie wyobrażeń, myślenie i rozwiązywanie problemów. Działanie człowieka jest zdeterminowane przez jego przeszłość, ale także przez przyszłość czyli przez to, co przewiduje i antycypuje oraz to czego oczekuje w przyszłości.
Szczególną rolę w działaniu i funkcjonowaniu człowieka odgrywają procesy wartościowania. Ludzie rożnie oceniają wartości rzeczy, dzieł sztuki, osób, zjawisk społecznych i przeżyć psychicznych. Jedni przypisują najwyższą wagę konsumpcji i komfortowi, inni przede wszystkim dążą do zdobycia uznania i sławy. To, jakie indywidualne wartości człowiek preferuje w dużej mierze zależy od historii życia danego człowieka.
W zależności od tego, jakie rzeczy i zdarzenia są szczególnie wartościowe dla jednostki, można wyodrębnić różne kategorie wartości. Wyróżnia się pięć kategorii wartości:
Wartości dionizyjskie. Człowiek, który je akceptuje najwyżej ocenia takie dobra, jak: konsumpcja, komfort, wygodne życie. Dąży do życia pełnego radości i satysfakcji. Uważa, iż należy brać ze świata najwięcej, korzystać z życia ile się tylko da. Samo życie będzie miało sens dla jednostki jedynie wtedy, gdy człowiek osiągnie luksus, bogactwo i obfitość. W krańcowej formie taki styl egzystencji jest egoistyczny i pasożytniczy.
Wartości heraklesowe. Człowiek, który preferuje ten typ wartości dąży tu do dominacji nad innymi ludźmi, do zdobycia władzy i sławy. Nie ważne jest dla niego bogactwo komfort i wygodne życie. Liczy się natomiast dążenie do mocy i znaczenia.
Wartości prometejskie. Człowiek hołdujący wartościom prometejskim widzi siebie jako cząstkę wspólnoty; często podejmuje działania altruistyczne, usługowe oraz społeczne. Walka z cierpieniem, złem, okrucieństwem czy represjami posiada dla niego najwyższą wartość osobistą. Nie są to wartości zbyt często preferowane przez człowieka nastawionego bądź tona konsupcję lub sukces życiowy.
Wartości apollińskie. Ludzie o wartościach apollińskich najwyższe znaczenie przypisują twórczości, poznawaniu świata, rozwojowi nauki i sztuki.
Wartości sokratyczne. Najwyższym dobrem człowieka jest tu poznawanie i rozumienie samego siebie oraz doskonalenie własnej osobowości. Ciągły rozwój, samokształcenie i samodoskonalenie dają człowiekowi największą satysfakcję. Życie ma dla niego sens o tyle, o ile pozwala tworzyć osobowość wszechstronnie rozwiniętą, w pełni realizującą swe możliwości.
Najprawdopodobniej wartości te nie występują u ludzi w czystej postaci. Często są połączone i scalone. Znając jednak sposób wartościowania preferowany przez danego człowieka, łatwiej można przewidzieć jego sposób funkcjonowania.
Wartości są regulatorami ludzkich poczynań; decydują o tym, co dla osoby jest dobre, a co złe; określają to, do czego ona dąży i czego unika. Twierdzenia o wartościowaniu rzeczy, osób, rzeczy i zjawisk społecznych należą do centralnych twierdzeń poznawczej koncepcji człowieka.
Wartości w sposób zasadniczy wpływają na wybory, cele, decyzje dokonywane przez ludzi. To, jaki styl życia człowiek wybierze, jakich życiowych wyborów dokona zależy właśnie od jego systemu wartości, a także od sposobu oceny prawdopodobieństwa osiągnięcia owych celów lub wyborów.
Koncepcja poznawcza ujmuje człowieka jako podmiot ukierunkowany na osiąganie pewnych wartości (celów), dlatego stara się również odpowiedzieć na pytanie jakie są siły napędowe ludzkiego działania. Psychologowie poznawczy uważają, że siły te są zawarte w procesie informacyjnym. Informacje zakodowane w strukturach poznawczych i znajdujące się w środowisku wytwarzają napięcie motywacyjne i ukierunkowują działanie. Motywacja ma związek z poziomem aspiracji człowieka. Poziom aspiracji stanowi określoną wartość pozytywną, która daje człowiekowi poczucie satysfakcji. Jeśli „powstaje rozbieżność pomiędzy aspiracjami, a rzeczywistym stanem rzeczy, czyli między informacjami o pożądanych wartościach a informacjami o wartościach posiadanych, rodzi się pewne napięcie motywacyjne, które pobudza do działania, do formułowania bardziej wartościowych rozwiązań”).
W koncepcji poznawczej szczególny nacisk kładzie się na wychowanie człowieka, który stanowi potężny środek oddziaływania na człowieka. Skoro człowiek jest istotą samodzielną, stąd stosunek wychowawcy do wychowanka jest specyficzny: przypomina stosunek badawczy, czyli taki, jaki istnieje między bardziej i mniej doświadczonym badaczem (naukowcem).