Unia Gospodarcza i Walutowa (UGW) - jeden z elementów współpracy w ramach Unii Europejskiej, ustanowiony w 1992 roku Traktatem z Maastricht. Jej głównym przedsięwzięciem jest utworzenie wspólnej waluty europejskiej euro oraz Europejskiego Banku Centralnego.

Europejska Unia Gospodarcza i Walutowa (EMU) jest umową pomiędzy uczestniczącymi w niej państwami europejskimi o posiadaniu wspólnej waluty, euro oraz jednolitej polityki gospodarczej, z określonymi warunkami odpowiedzialności finansowej. Obecnie w EMU jest 27 państw członkowskich, zintegrowanych w różnym stopniu. Trzynaście z nich przyjęło euro: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Holandia, Portugalia, Słowenia i Hiszpania. Trzy inne państwa członkowskie, Wielka Brytania, Dania i Szwecja nie planują przyjęcia euro w najbliższej przyszłości. Jedenaście pozostałych, czyli Cypr, Malta, Łotwa, Litwa, Estonia, Polska, Czechy, Słowacja, Węgry, Rumunia i Bułgaria są w różnym stadium przygotowań do przyjęcia euro i oczekuje się, że przystąpią do strefy euro w ciągu najbliższych dziesięciu lat.

Po II wojnie światowej większość walut państw uprzemysłowionych była blisko powiązana z dolarem na zasadzie tak zwanego „parytetu złota” w ramach Systemu z Bretton Woods. Faktyczna dominacja dolara i wymuszone dewaluacje kilku walut europejskich spowodowało, że przywódcy europejscy zaczęli szukać sposobu przywrócenie równowagi poprzez większą integrację gospodarczą krajów Europy.

Plany utworzenia jednej waluty europejskiej zapoczątkował w 1969 r. Raport Barre'a, wydany przez liczącą wówczas sześciu członków Europejską Wspólnotę Gospodarczą (EWG). Następnie, w tym samym roku, odbyło się spotkanie Szefów Państw i Rządów w Hadze, na którym przygotowano plan utworzenia unii gospodarczej i monetarnej. Proces opóźnił się z powodu załamania się w 1971 r. Systemu z Bretton Woods, po jednostronnej decyzji prezydenta Nixona o zakończeniu wymienialności dolara na złoto, jak też wskutek kryzysu naftowego w 1972 r. W międzyczasie EWG rozrosła się do dziewięciu państw członkowskich, z których wiele niechętnie odnosiło się do koncepcji rezygnacji z waluty narodowej.

Obecnie europejskie kraje członkowskie można podzielić na trzy różne stadia ekonomiczne, odpowiadające historycznym stadiom rozwoju EMU.

Etap I

W 1979 r. został utworzony Europejski System Walutowy, wiążący waluty europejskie i zapobiegający dużym fluktuacjom ich wartości. Został skonstruowany Mechanizm Kursów Walutowych (ERM), na mocy którego fluktuacja kursów wymiany walut państw członkowskich miała być ograniczona (+/-2.25%) po obu stronach wartości referencyjnej. Wartość referencyjna została utworzona w zagregowanym koszyku wszystkich uczestniczących walut, zwanym Europejską Jednostką Walutową (ECU), ważonym odpowiednio do rozmiarów gospodarek państw członkowskich.

W końcu lat 1980-tych rynki państw członkowskich zbliżyły się do siebie, kształtując coś, co w końcu zostało nazwane Jednolitym Rynkiem Europejskim. Ryzyko kursów walutowych i podwyższone koszty transakcji, jakie powodowało, mogło powstrzymywać międzynarodowy handel na Jednolitym Rynku - pomimo stosunkowej stabilności, którą wprowadził ERM. Logicznym rozwiązaniem wydawało się zatem wprowadzenie jednej waluty w Jednolitym Rynku, wobec czego na czoło wysunęła się ponownie idea wspólnej waluty.

W lutym 1986 r. Komisja Jacquesa Delorsa przyjęła Jednolity Akt Europejski, który stawiał sobie za cel likwidację barier instytucjonalnych i ekonomicznych pomiędzy państwami Wspólnoty Europejskiej przez stworzenie wspólnego rynku europejskiego.

W 1989 r. zaplanowano realizację EMU w trzech etapach. Choć etap I rozpoczął się w 1979 r. wraz z EMS, jego oficjalne rozpoczęcie nastąpiło w roku 1990, kiedy to zaniechano kontroli kursów wymiany, uwalniając tym samych ruch kapitału w granicach EWG. W 1992 r. przewidziane przez Komisję Delorsa trzy etapy zostały sformalizowane w Traktacie z Maastricht, łącznie z kryteriami konwergencji gospodarczej koniecznymi do spełnienia dla przyjęcia wspólnej waluty. W efekcie doprowadziło to do przekształcenia EWG w Unię Europejską.

Kryteria członkostwa w Unii Europejskiej i przyjęcia euro są określane przez trzy dokumenty. Pierwszym jest Traktat z Maastricht z 1992 r., który wszedł w życie 1 listopada 1993 r. W tym samym roku Rada Europejska na szczycie w Kopenhadze przyjęła drugi dokument, „Kryteria Kopenhaskie”, które doprecyzowały ogólne cele zawarte w Traktacie z Maastricht. Trzecim dokumentem jest ramowy kontrakt, negocjowany z każdym krajem kandydującym przed jego przystąpieniem do UE. Kryteria zostały także z upływem lat doprecyzowane w ustawodawstwie unijnym i w orzeczeniach sądownictwa europejskiego.

Pierwszy etap rozwoju EMU można przyrównać do sytuacji obecnego państwa kandydującego, najpierw spełniającego Kryteria Kopenhaskie, a następnie przystępującego do UE.

Etap II

Na szczycie w Madrycie w grudniu 1995 r. Niemcy z powodzeniem przekonywały, aby zmienić nazwę ECU na “euro”. Tak zwany “scenariusz madrycki” określił także okres przejściowy pomiędzy wprowadzeniem euro w rachunkowości, a wprowadzeniem euro jako waluty pieniężnej.

W drugim etapie tworzenia Europejskiej Unii Gospodarczej i Walutowej (EMU) został powołany Europejski Instytut Monetarny (EMI), będący prekursorem Europejskiego Banku Centralnego (ECB). W czerwcu 1997 r. Rada Europejska w Amsterdamie zgodziła się na Pakt Stabilizacji i Wzrostu i utworzyła Mechanizm Kursów Walutowych II (ERM II), który miał zastąpić Europejski System Walutowy i ERM po wprowadzeniu euro. W następnym roku Rada Europejska w Brukseli wybrała jedenaście państw, które miały w 1999 r. przyjąć euro i powołała ECB, z zadaniem nadzorowania działalności Europejskiego Systemu Banków Centralnych, czyli banków krajowych, które miały wprowadzać w życie decyzje ECB, drukować pieniądze i bić monety oraz pomagać pierwszym krajom w strefie euro przy spełnianiu kryteriów konwergencji.

Rozwój drugiego etapu EMU można przyrównać do sytuacji ostatnio przyjętych państw członkowskich wchodzących do Mechanizmu Kursów Walutowych II (ERM II), w którym będą musiały pozostawać przez co najmniej dwa lata, zanim przyjmą euro

Etap III

Pierwszego stycznia 1999 r. 11 spośród 15 państw członkowskich przyjęło euro w formie nie fizycznej, ze stałym kursem wymiany ich walut, takim jaki był on ostatniego dnia 1998 r. Mechanizm Kursów Walutowych (ERM) został zastąpiony przez ERM II, który funkcjonował podobnie do oryginalnego ERM, ale w kontekście wprowadzonej waluty euro. ECB, przy pomocy banków centralnych państw członkowskich, zaczął wprowadzać w życie jednolitą politykę monetarną. Rozpoczął się trzyletni okres przejściowy, określony w Madrycie, który trwał do 1 stycznia 2002 r. W połowie 2000 r. Komisja ogłosiła, że 1 stycznia 2001 r. Grecja może formalnie przyłączyć się do trzeciego etapu wspólnej waluty.

Euro było wirtualną walutą dla 12 krajów tak zwanej strefy euro - Austrii, Belgii, Finlandii, Francji, Niemiec, Grecji, Irlandii, Włoch, Luksemburga, Holandii, Hiszpanii i Portugalii. Było stosowane w rachunkowości; firmy mogły prowadzić transakcje w euro z bezpieczną świadomością, że kursy walut państw członkowskich strefy były stałe. Wartości w euro podawano też na rachunkach bankowych obok walut krajowych, by przyzwyczaić ludność do nowej waluty.

Każde państwo, które 1 stycznia 2002 r. miało przyjąć nową walutę, musiało spełnić “Kryteria Konwergencji” określone w Traktacie z Maastricht. Kryteria te zawierają cztery wymogi:

• Fluktuacja kursów walut musiała przez co najmniej 2 lata mieścić się w granicach określonych przez ERM

• Długoterminowa stopa oprocentowania nie mogła być wyższa o więcej niż o dwa punkty procentowe od tej, jaka była w trzech państwach członkowskich osiągających najlepsze wyniki

• Inflacja miała być poniżej wartości referencyjnej (w ciągu 3 lat ceny nie mogły być wyższe niż o 1,5% w stosunku do tych, jakie były w państwie osiągającym najlepsze wyniki)

• Dług publiczny musiał być poniżej 60% PKB (lub zbliżać się do tego celu), a deficyt budżetowy - poniżej 3%

W ramach przygotowań do wprowadzenia euro 1 stycznia 2002 r. wydrukowano ponad 14 miliardów banknotów o wartości około 633 mld. € i wybito 52 miliardy monet, zużywając na ten cel 250 000 ton metalu. Na początku drogi, w styczniu 1999 r. prym wiedli pesymiści, szerzący obawy i zamieszanie. W mediach ukazywały się niezliczone artykuły o tym, że taka masowa wymiana walut nie może się udać. Ale obawy okazały się bezpodstawne. Bankomaty zaczęły wypłacać euro minutę po północy, a w ciągu kilku dni ludzie zaczęli wydawać euro.

Trzeci etap rozwoju EMU można przyrównać do państwa członkowskiego, które przyłączywszy się do ERM-II i spełniając Kryteria Konwergencji, przez co najmniej dwa lata wchodzi do strefy euro.

---