PSZCZOŁOWATE W FUNKCJONOWANIU ŚRODOWISKA.

T: Morfologia i anatomia pszczoły miodnej Apis mellifera.

Ciało pszczoły:

- głowa: para czułek; aparat gębowy typu gryząco-ssąco-liżący; para oczu złożonych; trzy sztuki przyoczka.

- tułów: 3 pary odnóży: I para na tarczce szyjnej; II i III na tułowiu; 2 pary skrzydeł.

- odwłok: żądło, wewnątrz upakowane większość narządów wewnętrznych.

Polimorfizm (wielopostaciowość) - zjawisko występowania w danym gatunku odmiennych form różniących się funkcjonalnie lub strukturalnie. U pszczół występuje podział na 3 kaskady:

* królowa - Matka pszczela (200-240mg, 20mm; długi smukły odwłok; krótki języczek 3,5mm),

* robotnica (15 mm; 96mg; najdłuższy języczek 4-7mm)

* truteń (18mm; 250mg; duże oczy połączone na szczycie głowy; długość języczka 4mm)

Okrywa ciała:

- pokryte gęstymi włoskami - przystosowanie do zbierania pyłku; odbierania bodźców zewnętrznych; przenikanie zapachu (niebezpieczne środki ochrony roślin; nektar).

Głowa:

- zlokalizowane są: oczy złożone; 3 przyoczka; czułka; górna żwaczka; języczek z łopatką;

- pomiędzy oczami o czułkiem znajdują się włoski, które służą do określenie kierunku, siły i prędkość wiatru, a także pełnia funkcje ochronną.

Przyoczka - dają dokładny obraz przedmiotu widzianego z bliska, służą do patrzenia po ciemku w ulu; do określenia jasności przedmiotów.

Oko złożone - składające się z tysięcy rurkowatych fasetek ommatidium, czyli pojedynczych oczek prostych. Najwięcej posiada truteń ok. 7000, matka i robotnice ok. 4500.

Te dwa rodzaje narządów wzroku umożliwiają pszczole widzenie zarówno przedmiotów bliskich, jak i bardziej oddalonych, a także orientowanie się w ciemności ula oraz odbieranie wrażeń wzrokowych podczas lotu.

Pszczoły reagują na promienie świetlne o długości fali 310-650nm. Widzą one widmo światła słonecznego od fioletu do czerwono-pomarańczowego. Zdolność widzenia barw jest u pszczoły dość ograniczona; rozróżnia ona jedynie następujące kolory: niebieski, żółty, biały oraz czarny. Doświadczenie Karla von Frischa - pszczoły wrażliwe są na barwy. Kolor czarny, czerwony i ciemnoszary widzą jako czarny, dostrzegają także domieszkę ultrafioletu.

Czułek:

- zbudowany jest z : trzonka, nóżki, segmentowanej wici (truteń 11 elementów, matka i robotnice - 10elementów).

- na czułkach znajduje się wiele narządów zmysłu (7):

1. receptory zapachu,

2. receptory smaku,

3. mierzenie kątów - pomagają w budowie plastrów,

4. mierzenie gradientu temperatury i zapachu.

5. dotyku, drgań powietrza (drobniutkie włoski mechanoreceptoróyw pełniące funkcję uszu).

Regulacja warunków gniazda:

- zmysł termiczny, mierzenie temperatury z dokładnością do 0,2°C.

- termometr,

- higrometr - mierzenie wilgotności względnej,

- detektor stężenia CO₂.

Narządy aparatu gębowego:

- języczek - pobieranie i obróbka pokarmów płynnych; pobieranie wody (najbardziej doświadczone pszczoły).

- żuwaczki - pobieranie i obróbka pokarmów stałych; zbieranie propolisu (najstarsze); budowa gniazda, kitowanie gniazda; walka.

Żwaczka u matki zakończona jest zębem; u robotnic jest tępo zakończona.

Języczek zakończony jest łyżeczką.

Tułów:

- wypełniony mięśniami poprzecznymi i podłużnymi; pełni funkcje lokomotoryczną (zlokalizowane są skrzydła).

Pszczoła posiada dwa sposoby chłodzenia się. Po pierwsze dzięki prądowi powietrza, a po drugie za pomocą kropli nektaru na czułkach.

U pszczół występuje termoregulacja. W czasie ciepłych dni rój pszczoły rozproszony, w zimne zacieśnia się.

Skrzydła - dwie pary, połączone ze sobą żeby łatwiej składać i rozkładać w ulu oraz większa powierzchnia nośna.

Pszczoły są w stanie rozwinąć dość znaczną szybkość lotu; jeśli nie jest obciążona ładunkiem nektaru i pyłku, leci z szybkością około 40 km na godzinę. W locie robotnica zdolna jest unieść ciężar wynoszący 1/3 ciężaru jej ciała, a nawet więcej. Szybkość lotu - 18m/s do 65km/h.

Długość życia - generalnie dopóki mają skrzydła i mogą latać.

Długość życia robotnicy zależy od pory roku w jakiej wygryza się ona z komórki; wygryzające się wiosną i latem żyją przeciętnie 36-40 dni, a przy wytężonej pracy w polu nie dłużej niż 4 tygodnie, natomiast wygryzające się jesienią mogą żyć 6-9 miesięcy.

Życie matki trwa przeciętnie około 3 lat; niekiedy jednak może ona żyć 5 lat, a nawet dłużej.

Trutnie żyją około 3 miesięcy. Kres ich bytowania kładą robotnice, które nie dopuszczają trutni do plastrów z miodem, a następnie wypędzają je z ula.

Trzy pary odnóży. Noga owada składa się z takich części: biodro, krętarz, udo, goleń, 5 członowa stopa zakończona pazurkami.

Pierwsza para odnóży składa się z narządu do czyszczenia czułek (ostrogi i szczoteczki do

czyszczenia czułek) oraz narząd goleniowy jako ucho pszczoły. Druga para odnóży zawiera kolec do wyjmowania obnóża pyłkowego. Trzecia para zawiera koszyczek do noszenia pyłku; prasa pyłkowa do formowania obnóża pyłkowego; grzebyczek oraz szczoteczka do zgarniania pyłku z nóg środkowych i bezpośrednio z tułowia.

Pszczoła potrafi przynieść 50-70tys ziaren pyłku na swoim ciele. Oprócz tego dzięki owłosieniu informuje o zapachu kwiatu oraz środkach ochrony roślin.

Budowa plastrów:

- wyciągają i zwężają ściany komórek, za matrycę używają własnych ciał;

- początkowo komórki są okrągłe, gdy pszczoła podnosi temperaturę wosku do 37-40°C staja się sześciokątne;

- mydlana bańka miejsce styku dwóch baniek staje się płaskie;

- plastry A. dorasta, A. florea nie przenoszą drgań podczas tańców, komunikacja na powierzchni kurtyny.

Funkcje plastrów:

- schronienie;

- miejsce produkcji miodu, przechowywania pyłku;

- wylęgarnia potomstwa;

- nośnik pamięci;

- znak rozpoznawczy;

- narząd komunikacji;

- pierwsza linia obrony przed czynnikami chorobotwórczymi.

Zapłodnienie - połączenie komórki jajowej z plemnikiem.

Zaplemnienie - złożenie plemników w narządach rodnych samicy.

Koszyczek - służy do przenoszenie wosku, propolisu i nektaru.

Dwa pazurki - służące do chodzenie po powierzchni chropowatych.

Przylga - służące do chodzenia po powierzchni gładkich.

	Robotnice	Matka	Truteń
Czucie
Optyczne płaty mózgu	Średni	Mały	Duży
Liczba organów czuciowych na czułku	3000	1600	30000
Stosunek pow. czułka	2	1	3
Części aparatu gębowego
Żuwaczki	Wysmukłe	Tęgie	Małe
Ząb żuwaczkowy	Brak	Obecny	Brak
Trąbka	Długa	Krótka	Krótka
Nogi i skrzydła
Para do pyłku i grzebyczki	Obecny	Brak	Brak
Koszyczek pyłkowy	Obecny	Brak	Brak
Skrzydłowe sensille	średnio	najmniejszy	największy

Odwłok

- poszczególne segmenty zachodzą na siebie dachówkowo;

- pokryty włoskami;

- pod spodem gruczoły woskowe;

- zakończony żądłem;

- „worek” dla poszczególnych narządów.

Budowa anatomiczna pszczoły.

Miód pszczoły miodnej jest czysty, ponieważ w budowie anatomicznej posiada przedżołądek, który zapobiega mieszaniu się miodu z resztkami pokarmu.

Żądło

- zbudowane z 2 sztyletów i rynienki;

- na sztyletach są ząbki, które zacieśniają się w ranie;

- obok żądła znajdują się gruczoły produkujące jad pszczeli.

- trutnie nie posiadają żądła;

- robotnica ginie po ukąszeniu; matka może żądlić kilka razy w ciągu życia.

T: Gruczoły pszczoły.

Pszczoły żyją w społeczeństwie, tworząc kolonię. Dlatego większość gruczołów wydziela substancje na zewnątrz ciała.

Znaczenie wydzielin gruczołowych:

1. porozumiewanie się na drodze chemicznej relacji pomiędzy osobnikami z kaskady:

- feromony matki - wpływają na stan fizjologiczny i zachowanie robotnic;

- proces rekrutacji, w tym alarmowanie i ochrona.

2. odżywianie i karmienie - wytwarzanie i przetwarzanie pokarmu.

3. produkcja substancji do budowania gniazda - wosku.

4. prace pomadkowe - czyszczenie gniazda.

Gruczoły żuwaczkowe

- znajdują się w przedniej części głowy;

- wytwarzają feromony;

- najsilniejsze u matki, gorzej u robotnic, brak u trutni.

Matka - mieszanie feromonów - substancja mateczna - integracja rodziny, atraktant w czasie lotów godowych.

U robotnic odczyn wydzielin kwaśny, biały - hormonalny komponent mleczka pszczelego.

Starsze robotnice - substancja alarmowa.

Gruczoły gardzielowe:

- umieszczone w przedniej części głowy;

- w pełni rozwinięte u robotnic, u matki zanikają, u trutni brak;

- młode pszczoły wydzielają przejrzysty komponent mleczka pszczelego - białkowy (żywienie: larw; matki, trutni, młodych pszczół);

- stare pszczoły wydzielają enzymy: inwertazę, sacharozę, amylazę, które rozkładają węglowodany.

Gruczoły ślinowe:

- składają się z dwóch par: potylicznych i tułowiowych gruczołów ślinowych.

- gruczoł potyliczny: wydziela emulsję tłuszczową o odczynie obojętnym - czyszczenie komór;

- gruczoł tułowiowy: wydzielina wodnista o odczynie zasadowym pozbawiona enzymów - zmiękczanie pokarmu.

Gruczoły Nasonowa:

- znajduje się w tylniej części odwłoka;

- u pszczół wydziela siedem substancji zapachowych; (podobnych do zapachu melisy);

- służy do: znakowania kwiatów; źródła wody; orientacji względem gniazda; wejścia do ula;

- prawdopodobnie służy do produkowania substancji ochronnych, które są wydzielana na zewnątrz.

Gruczoły woskowe:

- występują tylko u pszczół robotnic; brak u trutnia i królowej;

- występują na spodniej części odwłoka; cztery pary;

- czynne pomiędzy 12-18 dniem życia robotnicy;

- produkują wosk;

Warunki do produkcji wosku:

- obecność pszczoły włoszczarki;

- dopływ świeżego nektaru;

- obecność Królowej - Matki;

- obecność wolnych przestrzeni w ulu.

Gruczoły kieszonkowe:

- występują tylko u matek pszczelich, na grzbietowej części odwłoka;

- służy do zwabiania trutni podczas lotów godowych; zwabiania pszczół.

Gruczoł jadowy:

- występuje u robotnic; królowej; brak jest natomiast u trutni;

- składa się z dwóch gruczołów: gruczoł kwaśny (zbiorniczek jadowy) oraz gruczołu zasadowego (tzw. gruczoł Dufora - neutralizuje obcy jad).

Gruczoły Arnharta (stopowe):

- najlepiej rozwinięte u matki, mniej u robotnic, słabe u trutni;

- ich wydzieliną matka znakuje odwiedzane przez siebie plastry;

- pokazuję ze Matka jest w ulu;

- robotnice używają ich do znakowania odwiedzanych kwiatów.

Polietyzm - podział pracy wśród członów kolonii owadów - pszczoły miodnej.

Polietyzm kastowy - wynika on z morfologicznego przystosowania różnych osobników do pełnienia różnorodnych funkcji, np. matki pszczelej do składania jaj, robotnicy do pracy nad utrzymaniem rodziny, trutnia do unasienniania matki.

Polietyzm wiekowy - podział pracy ze względu na wiek i funkcjonowanie odpowiednich gruczołów.

T: Trzmiele, szerszenie, osy.

Trzmiele, szerszenie, osy mają jednoroczny cykl życiowy. Za punkt początkowy tego cyklu można przyjąć zbudzenie się nowych, zimujących królowych, które wykluły się i zostały zapłodnione poprzedniej jesieni. Przeżywają one zimę w gnijącym drewnie lub w glebie zwalniając metabolizm do minimum.

Następnie królowa szuka odpowiedniego miejsca na założenie gniazda. Na początku buduję sama gniazdo i składa kilka jaj. Wiosną po kilku dniach wylegają się robotnicę, które przejmują obowiązek budowy gniazda oraz karmienia larw, a matka - królowa składa kolejne jaja. W lecie następuje szczyt rozwoju kolonii. Jesienią w gnieździe królowa zaczyna składać zapłodnione jaja, z których wylegną się trutnie oraz nowe królowe.

W słoneczne, jesienne dni rozpoczyna się rójka. Trutnie opuszczają gniazdo w poszukiwaniu młodych, niezapłodnionych jeszcze samic. Zbierają się przy drzewach, czasem w okolicy gniazda i tam kopulują. Wkrótce po kopulacji trutnie giną, a zapłodnione królowe szukają odpowiedniego miejsca do spędzenia zimy.

Po pierwszych mrozach wszystkie robotnice z gniazda giną. U szerszeni czas ten przypada mniej; więcej na listopad. Tak kończy się cykl życiowy kolonii, tylko w sprzyjających warunkach robotnice mogą przetrwać.

Wzrost temperatury i wydłużenie dnia wiosną budzi młode, zapłodnione królowe do życia. Opuszczają wówczas swe kryjówki w poszukiwaniu miejsc do założenia gniazda i zamykając w ten sposób cykl życiowy starej kolonii, a zaczynając nowy.

Szerszenie budują gniazda ze świeżo rosnących drzew. Są to gniazda celulozowe, ponieważ posiadają mocne duże żuwaczki, które umożliwiają gryzienie świeżej kory.

Znaczenie szerszeni i os:

- drapieżniki - polują na mniejsze owady tj. muchy, komary;

- marginalne znaczenia w zapyleniu kwiatów.

Od 1952 wszystkie trzmiele w Polsce są pod ochrona prawną a jednak ilość ich ciągle maleje

Trzmiele

- większy od pszczoły, bzyczący, włochaty

- posiada długi języczek (14mm) sięga dna kielicha

- matka (zamiast królowej) rozbudowuje gniazdo sama

- cykl rozwojowy: jednoroczny; hibernacja zaplenmnionych samic;

- gniazda w norkach ziemnych wyścielone trawą;

- matka buduję dwie komórki (na pyłek i nektar). Na pyłku składa 12 jak, które w chłodne noce ogrzewa własnym ciałem, a w dzień lata po pokarm

- latem po 40 dniach są pierwsze robotnice, które budują gniazda; starsze wylatują na zewnątrz gniazda.

- w drugiej połowie lata pojawiają się samce i samice, zmniejsza się ilość robotnic.

- gniazda są nieregularne, bryłkowate komórki zwrócone otworami do góry ;

- stałą temp gniazda utrzymują wachlując skrzydłami;

- czułka - służą jako nos i oczy (posiadają powonienie optyczne); rozpoznają smak i zapach nektaru;

- żądło mają gładkie, tak jak osy i mogą kilka razy żądlić,

- pancerz chitynowy - szkielet zewnętrzny, ochrona przed czynnikami atmosferycznymi np. wodą i utratą ciepła;

- koszyczki na ostatniej parze odnóży;

- pokarm - pyłek i nektar, larwy karmione surowym pyłkiem lub pyłkiem zmieszanym z miodem;

Znaczenie trzmieli:

- zapylanie - rośliny o długich rurkach kwiatowych

- łańcuch pokarmowy dla innych organizmów

- jeden z pierwszych zapylaczy na wiosnę, już przy 5-8 stopni Celsjusza

- szybciej latają; są większe i więcej pyłku zbierają

- zapylają uprawy pod osłonami

- wzrost plonów o 30%

- lepsza jakość produktu; mniejsze nakłady pracy.

Przewaga trzmiela nad pszczołą: duży języczek; bardziej owłosione, zapylają rośliny pod przykryciem.

Przewaga pszczoły nad trzmielem: przewaga liczebna (pszczół od razu duża liczba; trzmiel musi się rozwinąć); mobilność pszczół; pszczoły można dokarmiać pokarmem cukrowym (węglowodanowym).

WYKŁAD 1, 14.10.2011

Gromada: owady

Podgromada: uskrzydlone

Rząd: błonkoskrzydłe

Podrząd: żądłówki

Nadgodzina: mrówki, osy, osy grzebiące, pszczoły

Rodzina: Lepiarkowate

Pszczolinkowate

Smuklikowate

Spójnicowate

Miesiarkowate

Porobnicowate

Pszczoły właściwe

Podrodzina: Eiglossinae

Melipominae

Bombinae rodzaj bambus (trzmiele)

Pszczoły rojne

Rodzaj: Pszczoła

Gatunki: pszczoła olbrzymia; pszczoła karłowata; pszczoła wschodnia; pszczoła skalna; pszczoła czerwona; pszczoła buszu; pszczoła miodna.

Pszczoła nie jest udomowiona - dlatego poznanie biologii jest kluczem do gospodarki pasiecznej.

Rodzina pszczół jest superorganizmem:

- na poziomie superorganizmu powstają cechy których nie ma pojedynczy osobnik np. rozmnażanie przez podział, stałocieplność.

- społeczeństwo jest kastowe: 1 matka; 10 tys. zima- 80 tys. lato - robotnice, kilkaset do kila tysięcy trutni - tylko latem. Ponadto czerw 4-6 tys. jajeczek ok. 10000 larw i 20000 poczwarek.

- gniazda są budowlami wieloletnimi.

- plastry pionowe - do pionu grawitacyjnego. Łańcuszki pszczół, dwustronnie równoległe z czystego wosku.

- dużym osiągnięciem ewolucyjnym jest produkcja wosku a także propolisu.

- odległość środków plastrów 25-38 mm a grubość 23-16 mm. Komórki zwrócone do góry.

Dno jednej komórki tworzy dna trzech z drugiej strony. Konstrukcja „plaster miodu” - lekkość, wytrzymałość (budownictwo, lotnictwo, narty).

- pszczoły stref umiarkowanych budują gniazda w ciemności. Zimowa - raczej nie mróz tylko drapieżcy.

- równoważnik miodowo woskowy - nie ma kolizji pomiędzy produkcją miodu a wosku.

- rodzaje komórek - komórki pszczele, trutowe, miseczki i mateczniki.

- miodnia i rodnia - w środku w pobliżu wylotka czerw - termoregulacja i wentylacja - otoczony pierzgą (pszczoły transportują miód a nie pierzgę - wniosek praktyczny idzie o układnie gniazda).

- pszczoły w gnieździe skupione w grono. Miód wyżej i dookoła. Obrzeża trutnie. Centrum (rodnia) 35°C , obrzeża 20°C.

ROZWÓJ

Pszczoły mają przeobrażenie zupełne: jajo, larwa, poczwarka, imago.

Jajo - podłużne, jeden koniec grubszy - mikropyle. Przyklejane pionowo. Rozwija się 3 doby. Pszczoły inkubują jaja wchodząc do komórki i dotykając ich głowami - gdy trzeba ogrzać. Jajo rozwija się, czy jest zapłodnione czy nie.

Larwa - po wgryzieniu pływa w mleczku. Żeruje około 6 dni i w tym czasie pszczoły karmicielki odwiedzają ją ok. 10 000 razy z czego 1000 razy dodaje mleczka. Linienie codziennie przez 4dni, ponieważ bardzo szybko rosną. Do 3 dnia żywione podobnie, potem zróżnicowany pokarm. Larwy są wrażliwe na przegrzanie, naświetlanie słońcem, wysuszenie i bardzo na przeziębienie.

Zasklep - mieszanina pyłku i wosku = oddychanie

Larwa oprzędza się następuje zasklepienie. Larwa zaczyna przepoczwarzać się.

Długość stadiów rozwojowych ulega zmianom zależnie od rasy, temperatury, żywienia itd.

Jajeczko = u wszystkich kast 48 do 144 godzin

	robotnica	truteń	matka
larwa	4-6 dni	6-7 dni	3-5 dni
czerw odkryty	4-11 dni	4-8 dni
czerw zasklepiony przedpoczwarka	3-5 dni	3-4 dni	4-6 dni
poczwarka	8-9 dni	8-9 dni	4-5 dni
cały cykl	20-28 dni	16-24 dni	14-17 ni

Jajo:

> zapłodnione

*lekka dieta: robotnica

*ciężka dieta i mleczko pszczele: królowa

>niezapłodnione: truteń

MATKA - jedna; długowieczna - żyje nawet 7 lat (4-5); maszyna do składania jaj; zespala i steruje rodziną.

- po wygryzieniu matka czyszczona jest przez robotnice, a potem niewielkie zainteresowanie. - zaczyna kwakanie na co inne odpowiadają.

- ta która wyjdzie pierwsza często żądli inne mateczniki zabijając rywalki. Gdy kilka wychodzi na raz - walczą ze sobą.

- podczas cichej wymiany (dwie matki w ulu) stara i młoda - nie walczą - załatwiają to pszczoły.

- 5 dni karmione tylko miodem i trenują, potem wypychane z ula: loty orientacyjne, loty godowe 3 razy dłuższy - ładna słoneczna pogoda, temp 20-30°.

- by odbyć gody musi polecieć na congregation area (obszar zgromadzenia).

- kopulują z 8-15 samcami - znamię kopulacyjne.

-50% leci się dounasinić.

- po miesiącu matka juz nie poleci i zaczyna znosić jajeczka niezapłodnione.

- składa dwa rodzaje jajeczek, 32 i 16 chromosomów . Europejskie do 3000, afrykańskie do 4000 jaj dziennie co przewyższa masę matki.

- składanie jaja 30 sekund.

- komórka musi być wyczyszczona i wypolerowana, a matka przed złożeniem jajeczka dokonuje inspekcji.

- inne rozstawienie nóg w komórce pszczelej i trutowej, decyduje o wypuszczeniu plemników

Substancja mateczna - główne substancje to 10-węglowe kwasy tłuszczowe

- 9oxedoc-2doc-enowy [9-ODA]

- 9-hydroxy-2doc-enowy [9-HDA]

- 10-hydroksy-(E)0dec-2-enowy [10-hda]

- proporcja 32:15:37.

Fermony mateczne

- matki trutowe i strutowiałe mają zachwianą tę proporcję.

- matki stare z wiekiem zmieniają proporcję a gdy matka się starzeje spada wydzielanie. Gdy poziom wszystkich spadnie o 25 % pszczoły zakładają mateczniki.

- młode matki do 3 dni prawie nie wydzielają tych kwasów, potem wydzielają ich mało, jeśli idzie o proporcję to robotnice produkują 9-HDA który przeważa u młodych matek i upodobnia je się do robotnic, u starszych matek przeważa 10-HDA.

Proporcja i poziom produkcji ustala się około 5-10 dni po unasiennieniu . W tym czasie też wzrasta atrakcyjność matek dla pszczół.

W substancji matecznej są także:

-alkohol homwaniliowy [HVA]

-p-hydroksybenzoesan-metylu [HOB]

Gruczoły tergitowe zapachowe (grzbietowe) - na odwłoku - atraktany

- współdziałają z fermonami matecznymi decydują o atrakcyjności dla pszczół. Dużo szybsza reakcja, bo są lotne.

- uczestniczą w systemie swój - obcy.

- substancja mateczna działa z 50m na trutnia; przy 30 cm powodują odruch kopulacyjny. m -

Stan osierocenia rodziny

- zawieszenie pracy i budowy plastrów.

- rozproszenie, mrowienie, zmiana dźwięku.

- może być wzrost agresywności.

- mateczniki ratunkowe stabilizują sytuację.

TRUTNIE

- jajeczko haploid, latająca gameta (niezapłodnione jajeczko);

- z innych komórek i inne żywienie, żywione tak jak matki zginęłyby;

- pojawiają się pod koniec kwietnia i początku maja;

- komórki trutowe budowane są po wybudowaniu gniazda;

- matki młode dużo mniej komórek trutowych niż stare i mniej chętnie składają jajeczka trutowe;

- rodziny osierocone - przymuszone dlatego budują tylko plastry trutowe;

- dojrzewa 2 tygodnie od wygryzienia;

- plemniki powstają jeszcze w stadium larwy i poczwarki;

- po wygryzieniu trutnia plemniki od pęcherzyków nasiennych a jądra się degradują;

- trutnie siedzą na skraju gniazda (szczególnie dojrzałe płciowo - temperatura szkodzi im na plemniki);

- najintensywniejsze loty w czerwcu;

-od 8 dnia życia loty orientacyjne (10 min);

- starsze 3-9 dziennie do 40 min w poszukiwaniu matki;

- żyją 20-31 dni - w jesieni 90;

- nie wykonują żadnych prac - nie mają morfologicznych przystosowań (koszyczki, żądła)

- trutni nie obowiązuje system swój-obcy i są wpuszczane do każdego ula (roznoszą choroby);

- trutnie muszą być żywione miodem i mleczkiem przez karmicielki;

- jesienią są zaganiane na brzegi plastrów, nie są karmione, słabną i są wyrzucane z gniazda;

- truteń nie przetrwa zimy - więc gdy są na wiosnę to pochodzą z jajeczek złożonych na przedwiośniu przez strutowiałą matkę.

ROBOTNICE - pracująca część populacji

- komórki sensoryczne rodziny pszczelej

- inne żywienie larw a potem wpływ substancji matecznej powoduje kastrację hormonalną i rozwój odpowiednich narządów

- polietyzm wiekowy i zasady rekrutacji do poszczególnych prac szczytowym osiągnięciem ewolucyjnym.

T: Biologia pszczoły miodnej

Pszczoły produkują ciepło z cukrów, a następuje to w tułowiu.

0,167 mg jedno jajo x 1500 jaja na dobę ≈ 250 mg

samica waży 200 - 240 mg

0,167 mg jedno jajo x 3000 jaja na dobę ≈ 500 mg

Matki należy wymieniać co 2 lata (plemników wystarcza jej zwykle na 500 000 jaj, gdyż na jedno jajo potrzeba 10 plemników). Może wyczerpać się nasienie w zbiorniczku.

ROBOTNICE

Polietyzm - podział pracy wśród członków rodziny.

Polietyzm kastowy - morfologiczne kasty są wyspecjalizowane w spełnianiu różnorodnych funkcji.

Polietyzm wiekowy - osobniki z danej kasty w zależności od wieku przechodzą przez różne formy specjalizacji, zmiana wykonywanych czynności w zależności od wieku a co z tym się wiąże i rozwoju poszczególnych gruczołów.

Polietyzm

- 1-szy dzień - dochodzi do siebie - twardnieje - włącza się w troflaksję i uczestniczy w niej cały czas. Młode postacie wymagają jeszcze białka. Czyszczą komórki, z których wyszły ( 1 komórka 30 robotnic - 40 minut)

- 2-6 dzień - karmicielki larw starszych. 1 pszczoła - 3 larwy używając papki z miodu pyłku i mleczka.

- 3-6 dzień pierwsze obloty - oddanie odchodów (zdrowe oddają tylko w locie), i orientacja. Potem latają coraz dalej, ale nie pracują. Powyżej 12 dni nasilenie lotów. Czas oblotu 1-2 godziny.

- 5-12 dzień - karmicielki larw młodszych, asysta matki

- 10-18 dzień -

* produkcja miodu: zbieraczka oddaje ładunek 3 pszczołom ulowym, proces dojrzewania miodu;

* woszczarki;

* strażniczki (koniec tego okresu), przy wylotka lub loty patrolowe, przednie nogi i czułki uniesione, obce załadowane zbieraczki są wypuszczane

* wentylacja głowy w przeciwną stronę i tworzenie uliczek dla obniżenia temperatury może być połączone z rozpylaniem wody.

* sprzątanie

* kitowanie.

Kanibalizm - w przypadku braku pokarmu białkowego.

Pszczoły letnie (polietyzm wiekowy)

- żyją 4-6 tygodni;

- pierwsze 2-3 tygodnie pszczoła gniazdowa;

- następne 2-3 tygodnie pszczoła lotna zbieraczka;

- z punktu widzenia pszczelarza proporcja tych dwu grup najważniejszy czynnik w gospodarce;

- nie można mieć samych lotnych ani samych gniazdowych (stadium robocze 65% lotnych) w produkcji mleczka, czy hodowli matek inne proporcje

Pszczoły zimowe

- żyją 6 miesięcy

- inny metabolizm i fizjologia jak letnie

- mało pracują

- duże zapasy w ciele białkowo - tłuszczowym

- zadanie: przezimować ochraniając matkę; wychować pierwsze pokolenie pszczół letnich.

Taniec pszczół - sposób porozumiewania się pszczół:

a) taniec okręcany -szukaj wokół ula

b) taniec wywijany - szukaj pow. 100m

c) taniec sierpowaty - szukaj 25-100m

Porozumiewanie się pszczół po raz pierwszy opisał Karl von Frisch.

Intensywność wywijania świadczy o ukształtowaniu terenu.

Te co znalazły pokarm rozdają po kropli nektaru aby inne wiedziały jakiego smaku szukać i ta kropla musi im wystarczyć w trakcie lotu do wskazanego celu.

T: Pszczoły bezżądłowe.

Pszczoły bezżądłowe azjatyckie z rodzaju Trigona i Melipona są pszczołami wędrującymi, do 200km etapami.

Pasożytnictwo społeczne - zajmowanie gniazda przez obce pszczoły, które żyją kosztem zajętej kolonii.

GATUNKI PSZCZÓŁ

Pszczoła olbrzymia (Apsi dorsata)

- największa z pszczół;

- robotnice mają różne ubarwienie zależnie od wieku i kasty;

- budują plastry pojedyncze plastry otoczone kurtyną pszczół, które chronią plaster;

- mają przydymione, cienkie skrzydła - przystosowane do ciągłych wędrówek;

- roje zakładają na tym samym drzewie;

- wędrowne pszczoły - przez cały czas gotowe są wytworzyć matkę i założyć nową kolonię;

- jedne z najbardziej agresywnych pszczół;

- są długowieczne;

- na plastrze znajduje się miodnia i rodnia.

Pszczoła indyjska (Apis cerana)

- występuje w Indiach, Indonezji i w całej Azji

- paskowana żółta (robotnica)

- migracje sezonowe (latem w góry , a zimą doliny)

- buduje pionowe, dwustronne plastry (sześciokątne komórki)

- bardzo łagodne

-matka składa dziennie 300-800 jajeczek

- są one tolerancyjne na temperaturę i warozę (pasożyty)

- są zagrożone, ponieważ wypierają je pszczoły europejskie

- również mogą tworzyć drzewa pszczele

- matki i trutnie są całe czarne (różnią się wielkością)

- część miodowa plastra ma dużo dłuższe komórki (do 20 cm).

Pszczoła himalajska (Apis laboriosa)

- największa pszczoła świata;

- bardzo agresywna;

- buduje gniazda pod nawiasami skalnymi;

- przystosowana do wędrówek, ucieczek

- pszczoła ta jest cała czarna

Pszczoła karłowata (Apis Florea)

- bardzo mała, podobna do indyjskiej

- buduje plastry które wystają ponad gałąź

- plastry umieszcza na drzewach, budynkach

- gałęzie obok plastra pokrywa kitem pszczelim (stanowi on barierę ochronną przed mrówkami).

Trzmiele (zamieszkują strefy chłodne klimatu umiarkowanego)

- ich gniazdo ma budowę nieregularną; zbudowane z czystego wosku;

- są bardzo owłosione;

- mają zdolność do otwierania kwiatów lub nagryzają dziurkę z boku kwiatu;

- tańczą aby się porozumieć;

- charakteryzują się dużą wiernością kwiatową (ma to duże znaczenie przy zapylaniu);

- są hodowane na potrzeby zapylania roślin w szklarniach.

Cykl życiowy (roczny) trzmieli

Matka zimuje hibernując w ziemi i na wiosnę wylatuje. Szuka opuszczonej mysiej nory. Zaczyna budować tam gniazdo. Buduje jeden kubeczek miodowy i jedną komórkę, do której składa jajeczka. Składa kilkanaście jajeczek do jednej komórki. Leży na tej komórce inkubując ją, a pokarm pobiera z kubeczka miodowego. Z jajeczek wylęgają się robotnice, które przejmują obowiązki matki. Gniazdo się rozrasta. Bliżej jesieni pojawia się pokolenie płciowe. Trutnie i młode matki, które kopulują. Wtedy robotnice zabijają starą matkę. Gniazdo ginie. Pozostają jedynie zapłodnione młode matki, które szukają miejsca do hibernacji.

Wszystkie trzmiele są w Polsce pod ochroną.!!!!!!!!!!!!! Występuję wiele gatunków trzmieli.

Pszczoła miodna - podział:

1) pszczoły afrykańskie - najbardziej agresywne; wydają najwięcej rojów (do 7 rocznie); matka znosi dziennie ponad 3 tys. jajeczek; migrują, wędrują i uciekają; gniazda budują na drzewach i w dziuplach (osłonięte lub odsłonięte); nie potrafią hibernować (grzeją się).

2) pszczoły europejskie (Czarna europejska pszczoła) - matka składa mniej jajeczek; gniazda budują tylko w ukryciu.

3) pszczoły basenu Morza Śródziemnego

4) pszczoły bliskiego i dalekiego wschodu

Pszczoły eksploatowane w Polsce:

- czarna europejska pszczoła (Apis merifora merifora) - w Polsce i w środkowej Europie.

- pszczoła kraińska (Apis merifera carnica) - Jugosławia, Austria, Niemcy.

- pszczoła kaukazka - w Polsce napływowa; szara; bardzo słabo się roi; bardzo łagodna.

- pszczoła włoska - pszczoła całkowicie żółta; bardzo plenna, ekspansywna; utrzymywana do produkcji mieszańców.

Wykład 4 2.12.2011r.

T: Pszczoły samotne.

Pszczoły samotne:

- samica buduje jedno lub kilka gniazd, z kilku lub kilkunastu komórek łęgowych, jednorazowo zaopatrywanych w pyłek i nektar.

- potem komórki zamykane są wieczkiem, a matka zazwyczaj ginie przed wygryzieniem się młodych.

Podział pszczół ze względu na budowę gniazda:

- pszczoły gniazdujące w ziemi;

- pszczoły murarze;

- pszczoły gniazdujące w częściach roślin.

Większość pszczół gniazduje w ziemi - pszczolinki. Wybierają one miejsca suche, nasłonecznione. Materiał to glina lub piasek, woda + to co jest w otoczeniu. Długość kanału od kilku cm do 0,5m

Pszczoły gniazdujące w częściach roślin:

1. samodzielnie drążące np.. w drewnie;

2. zajmują gotowe miejsca.

- dość powszechnie wykorzystują żywice roślin jako budulec. Wykorzystują też błoto i kamyki, oraz watę roślinną.

- wykorzystują kanały zrobione przez inne owady.

Pszczoły murarze:

- lepią gniazda z gliny lub błota;

- komórki oddzielają murowanymi przegrodami;

- niektóre, np. drobnica murarka wykazują tendencję do kolonijnego gniazdowania tworząc skupiska nawet paru tysięcy, tak samo pszczolinki.

- np. 40 kopczyków na m² pszczolinka w ziemi;

- wigorczyk - 130 gniazd na 1m² lucerny;

- dorobnica murarka w ścianie 400 gniazd na m²;

- niektóre pszczelinki i misiarki mogą żyć gromadnie - jedno gniazdo .

Pszczoły żyjące w Polsce

1. lepiarkowate - prymitywny krótki języczek;

* samotka - drobna 6-8mm, w łodygach krzewów jeżyn, róż drąży kanały w rdzeniu; czarna; 2-7 komór lęgowych liniowo posmarowanych śliną; zimę spędza jako przedpoczwarka; oblatuję szczególnie kwiaty roślin krzyżowych (lato-czerwiec- sierpień).

* lepianka - średnia, 14-16mm, języczek 3mm; wczesnowiosenne (kwiecień - maj); szarożółta; w ziemi piaszczystej i żwirze; tworzy agregacje; zimuje w komorze łęgowej, ale jako imago.

2. pszczolinkowate (Andrenidae)

- liczne, ok. 120 gatunków Polsce;

- 5-16mm; czarne, brunatne, żółte lub białawe;

- ważne dla zapylenia lucern, kapusty, koniczyny, ziół, drzew i krzewów owocowych;

- gniazda w ziemi piaszczystej lub glinie; liczne kolonie.

* pszczolinka koniczynowo-lucernowa: czerwiec - lipiec, poza motylkowymi; oblatują też wiśnie i poziomki.

3. smuklikowate - najwięcej gatunków, od małych do bardzo dużych; gniazdują w ziemi; zróżnicowane; społeczne kolonie.

* smukli - duży, 16 mm; duże gniazda do 24 komór w glinie lub żwirze; samica jest przy wylęgu młodych, lipiec- sierpień; zimują samice w ściółce (nieraz gromadnie); lucerna, gorczyca, bławatek.

* wigorczyk lucernowiec - mały 7-8mm; żółto-siwy; zimuje larwa w stanie diapauzy; lata lipiec- sierpień na rośliny motylkowe.

4. spójnicowate - nieliczne ok.10 gatunków; ziemi; szczególnie druga połowa lata; rośliny motylkowe; jedna generacja w roku.

* odrostka pospolita

* spójnica lucernowa.

5. mięsierkowate - zróżnicowane wielkością; długi języczek do 7mm; gniazda łodygi i drzewa; mogą gniazdować grupowo; pszczoły letnie.

* miesiarka lucernówka - znaczenie gospodarcze; 7-9mm; ciepłolubne; można kontrolować jej rozmnażanie; komory łęgowe tapetuje liśćmi; żyje 6-8tygodni; składa 30 jaj; często potomstwo wygryza się w drugiej generacji.

* osmia - pszczoła murarka; znaczenie gospodarcze; duży dymorfizm płciowy; mały samiec.

* murarka ogrodowa - 8-12mm; występuje w ogrodach i sadach; loty: kwiecień -czerwiec; wszystkie drzewa i krzewy owocowe, truskawki, rzepak, mak.

* mieszarka ryżówka - 10-12mm; czarna w wiele kolorów paski żółte; w pędach bzu, drewnie jeżyn; loty: czerwiec - sierpień; zimuję poczwarka.

6. porobnicowate - jedna z największych rodzin w świecie; gniazda wszędzie: ziemia, rośliny.

* porobnica murówka - 13-15mm; czarna, bardzo owłosiona, podobna do trzmieli; gniazda w glinianych ścianach; gromadnie; rozwój osobniczy - zimuję larwa.

Hodowla i chów:

- szczególnie miesierkowate - miesierki i murarki;

- rozmieszczamy sztuczne gniazda (pułapkowe) w ostojach bytowania;

- są to pojemniki wypełnione rurkami igielitowymi, popiołem, trzciną;

- rozmieszcza się w marcu przed lotami, najlepiej na tle dobrze nasłonecznionych ścian;

- gniazda zostają do pierwszych jesiennych chłodów (temp. 0°C);

- wcześniejsze zdejmowanie powoduję zamieranie larw;

- przenosimy w suche bezpieczne miejsca - ochrona przed ptakami, myszami;

- kontrolujemy jaki gatunek zasiedlił po wieczkach i zasklepach komórek;

- można rozłupać wszystkie łodygi i wybrać tylko dobre, zdrowe;

- oprzędy dajemy do lodówki +4C po selekcji;

- poprzez różny termin wyjęcie można regulować czas wygryzienia do upraw (?);

- wiosną oprzędy w małych pojemnikach z otworami, inkubatory umieszcza się koło gniazd, by pszczoły je zasiedliły;

- gniazda - strona południowa, nasłoneczniona, pod daszkiem i okapem; start - min kilkaset oprzędów;

- obserwujemy coroczny przyrost populacji, co wskazuje na adaptacje;

- pasożyty zwalczamy przez selekcje oprzędów;

- większa średnica rurek zapewnia prawidłowy stosunek płci (małe rurki samce);

- osmia rufia - w rurkach z trzciny średnica 7-8, dł. 18-20 cm, ok. 100 rurek na jedno gniazdo zapylają efektywnie samice;

- hoduje się też do zapylania pod folią (truskawki, brzoskwinie);

- hoduje się jako ochronę gatunku w celu powtórnej introdukcji i restytucji w agrocenozach;

- najlepsza produkcja dla potrzeb produkcji nasiennej, szczególnie lucerny w USA i kanadzie. (1964r z USA do Kanady import miliona oprzędów);

- opracowano specjalne gniazdo rozbierane z drewna wielokrotnego użytku;

- megachilnik - miejsce na gniazda z rurek, zadaszona skrzynia, do ustawiania pod folią lub w szklarni;

- np. na 3 tygodnie przed zakwitnięciem lucerny przynosi się z temp +4C do cieplarni +30C i wilgotności 70%;

- tuz przed wylęgiem do inkubatora w pobliżu megachilnik;

- jeśli wygryzie się wcześniej to inny pokarm, np. wrotycz (ciągłość pokarmowa);

- lucerna nostrzyk - klon dostarcza liści do wyścielania komór lęgowych, więc jeśli ich nie ma to trzeba ustawić choćby w wazonie.

Chów:

- bloki z wysuszonej gliny dł.50cm, szer.5cm w drewnianej obudowie, otworki o śr.4,5cm, głębokości 15-20cm; raz ustawiane są trwałe, wieloletnie z tendencją do przyrostów.

Chów pszczół w ziemi:

- najtrudniejszy; tworzy się w dołach 70cm wyścielonych folią, obsianych trawą; grzędki hodowlane do zasiedlenia; rozkopywane do pozyskania oprzędów.

Wykorzystanie rośnie - możliwość sterowania rozwojem; synchronizacja lotów z okresem kwitnienia.

Murarka ogrodowa do zapylania sadów. 2 tyg. przed wylotem imago i zakwitnieniem pojemniki i gniazda inkubatorowe do sadu; zbierać gniazda przed opryskami; zależna od korelacji; znasza dobrze ograniczenia w tunelach (hodowla heterozyjna); również porzeczka czarna, truskawka - wybór ekstra sięga 75-95 %; Europa - kalarepa, rzodkiewka, ogórek, marchewka, cebula, por.

Hodowle heterozyjne i inne hodowle - gniazda pod izolatory lub wylęgające się oprzędy na szelkach; wazony z liśćmi do oprzędów.

---