CZĘŚĆ I - OGÓLNA
1. Regionalizacja przyrodniczo-leśna
Zadaniem regionalizacji przyrodniczo-leśnej jest przedstawienie w sposób uporządkowany, zróżnicowania środowiska przyrodniczego, tworzącego warunki wzrostu i rozwoju roślinności leśnej.
W regionalizacji przyrodniczo-leśnej obowiązującej w Polsce, opracowanej przez Tramplera i in. (1990) wyróżnia się trzy jednostki hierarchiczne: mezoregion, dzielnicę i krainę.
Kryteria różnicujące wymienione jednostki ustalono na podstawie szerokiej analizy warunków ekologicznych.
Regionalizacja przyrodniczo-leśna, wykorzystywana także szeroko w zagospodarowaniu przestrzennym kraju, ułatwia prowadzenie gospodarki leśnej zgodnie z przyrodniczym charakterem regionu, a w typologii siedlisk leśnych jest podstawą wyróżniania i charakteryzowania regionalnych odmian jednostek siedliskowych.
Mezoregion przyrodniczo-leśny
jest podstawową jednostką tej regionalizacji wyróżnianą na podstawie dominującego na jego obszarze podłoża geologicznego i typu krajobrazu naturalnego.
Charakter przyrodniczy mezoregionów wynika z dominacji określonych typów siedliskowych lasu oraz potencjalnej roślinności naturalnej.
Dzielnica przyrodniczo-leśna
jest hierarchicznie wyższą od mezoregionu jednostką regionalizacji.
W dzielnicy zgrupowane są sąsiadujące mezoregiony, które łączy podobieństwo cech środowiska geograficznego, np. wzniesienie n.p.m., relief, podłoże skalne, a może różnić lesistość, funkcja lasów i in.
Kraina przyrodniczo-leśna
jest najwyższą hierarchicznie jednostką regionalizacji, w której przyrodnicze warunki produkcji leśnej są kształtowane przez klimat.
Różnica między poszczególnymi krainami wyraża się w różnej roli podstawowych gatunków drzew leśnych w budowie drzewostanów (buka, jodły, świerka) i w różnej ich przydatności dla produkcji leśnej.
2. Podstawowe pojęcia używane w siedliskoznawstwie
Ekosystem
to system wzajemnych zależności organizmów żywych i warunków przyrodniczych w jakich żyją te organizmy.
Ekosystem jest biocenozą zajmującą q określonym czasie biotop o określonej przestrzeni.
Ekosystem leśny = las funkcjonujący w kreślonych warunkach środowiska przyrodniczego.
Jest to przestrzeń zajmowana przez roślinność drzewiastą wraz z zespołami innych organizmów.
W ekosystemie występują wzajemne zależności i powiązania pomiędzy:
współbytującymi organizmami żywymi,
organizmami żywymi i biotopem.
Biocenoza
jest ożywioną częścią ekosystemu.
W jej skład wchodzą żywe organizmy: zwierzęce, rośliny, grzyby.
Ich istnienie uzależnione jest od przyrodniczych warunków zewnętrznych czyli biotopu, który modyfikują żyjące w nim organizmy.
Biotop
to abiotyczna część ekosystemu leśnego składająca się z powietrza atmosferycznego, skał, gleb, reliefu i wody.
Środowisko leśne
jest kompleksem warunków życiowych lasu, ukształtowanych w wyniku współoddziaływania i wzajemnych przekształceń biocenozy leśnej i jej siedliska.
Środowisko leśne odznacza się charakterystycznym mikroklimatem i glebą leśną.
Siedlisko leśne -
zespół względnie trwałych czynników klimatycznych, topograficznych, wodnych i glebowych stwarzających warunki dla życia lasu.
Siedliskoznawstwo leśne -
nauka zajmująca się poznawaniem przyrodniczych warunków życia lasu, badaniem ich zdolności lasotwórczych (produkcyjnych) oraz określaniem zasad wyróżniania (klasyfikowaniem) siedlisk w lasach naturalnych i zagospodarowanych.
Typologia siedlisk leśnych -
dział siedliskoznawstwa, nauka o typach siedlisk leśnych zajmująca się badaniami porównawczymi, charakterystyką, podziałem i wyróżnianiem siedlisk leśnych oraz ich oceną, głównie pod kątem przydatności hodowlano-leśnej.
Typ siedliskowy lasu (typ siedliska leśnego) -
podstawowa jednostka w systemie klasyfikacji siedlisk leśnych, obejmująca powierzchnie leśne o zbliżonych warunkach siedliskowych wynikających z żyzności i wilgotności gleb, podobieństwa cech klimatu oraz ukształtowania terenu i jego budowy geologicznej.
Obszary należące do tego samego typu siedliskowego lasu wykazują podobne zdolności leśno-produkcyjne i przydatność dla hodowli lasu.
Odmiany typu siedliskowego lasu -
cechą charakterystyczną odmian typu siedliskowego lasu i jednocześnie kryterium ich wyróżniania jest rola lasotwórcza ważniejszych gatunków drzew leśnych, uwarunkowana ich zasięgiem poziomym i pionowym oraz naturalnym składem gatunkowym drzewostanów.
Wyróżnia się odmiany krainowe i odmiany fizjograficzno-klimatyczne typu siedliskowego lasu.
Wariant uwilgotnienia -
jednostka niższego rzędu, wyróżniana w ramach typu siedliskowego lasu w celu uściślenia stosunków wilgotnościowych siedliska, kształtujących i różnicujących warunki ekologiczne życia lasu.
Warianty uwilgotnienia wyróżniane są w zależności od rodzaju wody glebowej (gruntowa, opadowa, stokowa, zalewowa) oraz głębokości jej występowania w glebie w okresie wiosennym i długości okresu stagnowania w ciągu roku.
Woda gruntowa (glebowo-gruntowa)
tworzy w odkrywkach glebowych lustro wody wzasięgu warstwy wodonośnej, wykazuje z reguły sezonowe wahania poziomu o rozmaitej amplitudzie, okresowo może pojawiać się na powierzchni gleby.
Głębokość zwierciadła wody gruntowej waha się w szerokich granicach i jest w dużym stopniu uwarunkowana głębokością zalegania warstw nieprzepuszczalnych.
Woda opadowa stagnująca (glebowo-opadowa)
woda grawitacyjna podparta stagnująca, spotykana głównie na utworach cięższych; zatrzymująca się okresowo po roztopach wiosennych oraz obfitych opadach atmosferycznych latem na trudno przepuszczalnych warstwach lub poziomach gleb.
Występuje okresowo, rzadziej przez cały rok; powoduje opadowe (odgórne) uwilgotnienie i oglejenie gleby.
Woda stokowa -
woda spływająca po warstwach nieprzepuszczalnych na stokach w terenach wyżynnych i górskich
Woda zalewowa -
woda przepływowa rzek i strumieni, która wskutek ich sezonowego wylewu pojawia się okresowo na powierzchni gleby w dolinach rzecznych.
Rodzaj siedliska leśnego -
jednostka wyróżniana w ramach typu siedliskowego lasu, odzwierciedlająca zróżnicowanie geologiczno-glebowe; wykorzystywana w planowaniu hodowlanym (przy określaniu typu lasu)
Typ lasu -
jednostka wyróżniana w ramach typu siedliskowego lasu, obejmująca płaty lasu o podobnych warunkach siedliskowych z właściwym dla nich względnie trwałym składem i strukturą drzewostanu oraz innych warstw roślinności.
Wskazuje on ogólny cel hodowlany, wynikający z roli lasotwórczej gatunków drzew na danym siedlisku.
Gatunki różnicujące runa -
gatunki, których obecność pozwala na postawienie diagnozy siedliskowej.
Gatunki te w danym typie siedliskowym lasu znajdują minimum warunków ekologicznych niezbędnych do życia i w ten sposób odróżniają siedliska żyźniejsze od uboższych lub wilgotniejsze od mniej wilgotnych.
Gatunki częste runa tworzą główne tło runa w danym typie siedliskowym lasu; mogą występować także na innych siedliskach.
Zespół roślinny (asocjacja)
abstrakcyjnie ujęty, terytorialnie ograniczony, najniższy hierarchicznie typ fitocenozy, który na danym terytorium stanowi swoistą kombinację gatunków (zestaw gatunków charakterystycznych, wyróżniających i towarzyszących); (Matuszkiewicz 2001).
W pracach siedliskowych ułatwia określenie typu lasu.
Potencjalna produkcyjność siedliska (naturalne możliwości produkcyjne) -
zdolność produkcyjna siedliska w stanie zbliżonym do naturalnego.
W praktyce leśnej określana jest dla drzewostanów o składzie gatunkowym właściwym dla siedliskowego typu lasu, na podstawie przeciętnego rocznego przyrostu sumarycznej produkcji miąższości drzewostanu w całym okresie jego życia.
Może być także wyrażana wielkością rocznej produkcji biomasy (nadziemnej i podziemnej).
Aktualna produkcyjność siedliska (aktualne możliwości produkcyjne)
zdolność produkcyjna siedliska w jego aktualnym stanie, określana w praktyce leśnej na podstawie przeciętnego rocznego przyrostu sumarycznej produkcji miąższości aktualnego drzewostanu; może być określana także wielkością rocznej produkcji biomasy (nadziemnej i podziemnej).
Aktualna produkcyjność siedliska równa jest potencjalnej produkcyjności jedynie w przypadku siedlisk w stanie naturalnym i zbliżonym do naturalnego z właściwym dla nich składem gatunkowym drzewostanów o pełnym zadrzewieniu.
Aktualna zdolność produkcyjna siedliska są to możliwości produkcyjne siedliska w jego aktualnym stanie - naturalnym, bądź zmienionym antropogenicznie o obniżonej (niekiedy podwyższonej) urodzajności.
Stan siedliska leśnego -
wyraża zgodność lub charakter niezgodności siedliska z jego naturalna postacią w lasach pozostających w stanie ekologicznej równowagi elementów siedliskowych i zbiorowisk roślinnych, nie poddanych presji szkodliwych działań człowieka i przemysłu.
Siedliska nie będące w stanie naturalnym (z wyjątkiem nawożonych), to siedliska zazwyczaj niekorzystne, sztucznie zmienione o obniżonej naturalnej żyzności.
Przejawia się to w pogorszeniu właściwości wierzchnich warstw gleby i zmianach w zbiorowiskach roślinnych.
Wyróżnia się siedliska w stanie naturalnym i zbliżonym do naturalnego, zniekształcone lub przekształcone i zdegradowane.
II TYPY SIEDLISKOWE LASU
Bór suchy (Bs)
Bór suchy - Bs (SPHL 2004)
Siedliska skrajnie ubogie i suche, z bardzo głębokim poziomem wody gruntowej, wyróżniające się drzewostanem sosnowym IV-V bonitacji o złej jakości technicznej oraz runem krzewinkowo- lub trawiasto-mszystym z silnie rozwiniętą warstwą chrobotków.
Występowanie: spotykany tylko w skrajnie suchych i ubogich warunkach.
Utwory piaszczyste nie zawierające CaCO3
Rodzaj gleby:
- piaski wydmowe (eoliczne)
- piaski eoliczne wydm nadmorskich (dotyczy krainy Bałtyckiej)
Typ i podtyp gleby:
ARi - arenosole inicjalne
ARw - arenosole właściwe
ARb - arenosole bielicowane
Wariant uwilgotnienia -
Chrobotek leśny - Cladonia sylvatica
Chrobotek reniferowy - Cladonia rangiferina
Chrobotek wysmukły - Cladonia gracilis
Chrobotek rożkowaty - Cladonia cornuta
Porost islandzki - Cetraria islandica
Szczotlicha siwa - Corynephorus canescens
Typ lasu: sosnowy
Gatunki główne I p. - So IV-V bon.
Gatunki dom. I p. - sporad. Brzb
Podsz. - jał.
Zespół roślinny
- Cladonio-Pinetum Juraszek 1927 - bór sosnowy suchy odm. Suboceaniczna
Bór świeży (Bśw)
Siedliska ubogie, świeże, znajdujące się pod bardzo słabym lub słabym wpływem wody gruntowej.
Gleby najczęściej bielicowe, wytworzone z piasków rzecznych tarasów plejstoceńskich lub piasków sandrowych.
Rzadziej spotykane są arenosole wytworzone z piasków eolicznych lub piasków zwydmionych na piaskach różnego pochodzenia; występują one zwykle na rozproszonych areałach w dolinach nadrzecznych lub w sąsiedztwie obniżeń wypełnionych torfem (np. w Puszczy Kampinoskiej i Puszczy Kurpiowskiej).
Gleba w wariancie silnie świeżym wyróżnia się oglejeniem dolnych warstw.
Od Bs wyróżnia się drzewostanem sosnowym lepszej bonitacji - ok. III - oraz pojedynczym występowaniem lub brakiem chrobotków w runie.
Występowanie- Stanowi dość znaczną powierzchnię lasów. Utwory piaszczyste nie zawierające CaCO3
Rodzaj gleby
Piaski
- rzeczne tarasów plejstoceńskich
- wodnolodowcowe
- eoliczne i eoliczne nadmorskie /*
- trzeciorzędowe (sporadycznie)
Typ i podtyp gleby
Bw - bielicowa właściwa
Blw - bielica właściwa
RDb - rdzawa bielicowa
Wariant uwilgotnienia Bśw1, Bśw2
Gatunki różnicujące Bśw od Bs
Borówka czarna - Vaccinium myrtillus
Gajnik lśniący - Hylocomium splendens
Kosmatka owłosiona - Luzula pilosa
Pszeniec zwyczajny - Melampyrum pratense
Gorysz pagórkowy - Peucedanum oreoselinum
Typy lasu
•SOSNOWY
Drzewostan
Gatunki główne I p. - So III bon.
Gatunki dom. I p. - Brzb
Podrost - pjd. So
Podszyt - pjd. jał ., jrz,
Zespoły roślinne
- Leucobryo-Pinetum (W.Mat. 1962) W.Mat.&J.Mat. 1973 - subatlantycki bór sosnowy świeŜy odmiana pomorsko-śląska, wariant typowy (Bśw1) i wariant z trzęślicą (Bśw2).
Bór wilgotny (Bw)
Siedliska ubogie, wilgotne - pod umiarkowanym i dość silnym wpływem wody gruntowej.
Występują sporadycznie, przy czym często razem z siedliskami Bśw.
Udział powierzchniowy tych siedlisk nie przekracza w poszczególnych dzielnicach 0,5%, z wyjątkiem dzielnicy Kotliny Żmigrodzko-Grabowskiej, gdzie wynosi 3,4%.
Gatunki różnicujące Bw od Bśw
Trzęślica modra - Molinia coerulea (obficie)
Płonnik pospolity - Polytrichum commune
Torfowiec całolistny - Sphagnum nemoreum
oraz w wariancie Bw2
Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum (pjd.)
Bagno zwyczajne - Ledum palustre (pjd.)
Typy lasu
SOSNOWY
Drzewostan
Gatunki główne Ip. - So II.5 bon.
Gatunki dom. Ip. - Brzb, Brzo
Podrost - brak
Podszyt - krusz., jrz
Zespół roślinny
- Molinio caeruleae-Pinetum W.Mat.&J.Mat.1973 - bór sosnowy wilgotny, wariant typowy (Bw1) i wariant z bagnem zwyczajnym (Bw2)
Bór bagienny (Bb)
Siedliska występujące w bezodpływowych zagłębieniach terenu, związane ze stagnującymi kwaśnymi wodami gruntowymi, utrzymującymi się przez znaczną część roku blisko powierzchni.
Miąższość tworzącego się torfu jest znaczna - często wynosi ponad 2 m.
Siedliska te zajmują często niewielkie obszary wśród borów sosnowych tworząc strefę przejścia pomiędzy nieleśnym torfowiskiem wysokim, a borami wilgotnymi i borami świeżymi.
Niejednokrotnie wkraczają też na obszar torfowiska wysokiego.
Wyróżniają się drzewostanem ok. V bon., o złej jakości technicznej, występowaniem w runie warstwy torfowców oraz krzewinek borówki bagiennej i bagna.
Na terenach odwodnionych wierzchnia warstwa torfu ulega zmurszeniu.
Gatunki różnicujące Bb od Bw:
Żurawina błotna - Oxycoccus palustris (O. quadripetalus)
Torfowiec błotny - Sphagnum palustre
Modrzewnica zwyczajna - Andromeda polifolia
Płonnik sztywny - Polytrichum strictum
Rosiczki - Drosera
Typy lasu
SOSNOWY
Drzewostan
Gatunki główne Ip. - So V bon. (w Bb1 - IV-V bon.)
Gatunki dom. Ip. - Brzo
Podrost - brak
Podszyt - krusz., wb krzew. (wbsz., wbusz.).
Zespół roślinny
- Vaccinio uliginosi-Pinetum Kleist 1929 - bór sosnowy bagienny, odmiana śródlądowa środkowopolska
BORY MIESZANE
Bór mieszany świeży - Bmw
Siedliska świeże o glebach mineralnych, znajdujące się pod bardzo słabym lub słabym wpływem wody gruntowej.
Tworzą często większe wspólne kompleksy z siedliskami Bśw, zajmując nieco żyźniejsze gleby.
Występują głównie w powiązaniu z piaskami wodnolodowcowymi oraz piaskami rzecznymi tarasów plejstoceńskich.
Dominują w nich gleby rdzawe bielicowe oraz rdzawe właściwe; gleby bielicowe występują znacznie rzadziej.
Wyjątkowo też spotykane są w tym typie siedliskowym piaski lodowcowe - zwykle są to niewielkie fragmenty, znajdujące się w sąsiedztwie uboższych utworów innego pochodzenia.
W wariancie silnie świeżym zaznacza się gruntowe oglejenie w głębszych warstwach gleby.
Runo
Gatunki różnicujące BMśw od Bśw
Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium
Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella
Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)
Orlica pospolita - Pteridium aquilinum
Płonnik strojny - Polytrichum formosum (P. attenuatum )
Typy lasu
DĘBOWO-SOSNOWY
Drzewostan
Gatunki główne - So I-II bon., Dbs, (Dbb) III-IV bon.
Gatunki dom. I p. - Brzb, Dbb, Os
Gatunki IIp. - Dbb
Podrost - So, Dbb
Podszyt - jał., jrz, krusz.
Zespół roślinny
- Querco roboris-Pinetum typicum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 - kontynentalny bór mieszany, podzespół typowy
.
DĘBOWY
Drzewostan
Gatunki główne - Dbb (Dbs) II-III bon., So
Gatunki dom. I p. - Św, Brz, (Bk)
Podrost - gatunki drzewostanu
Podszyt - krusz., lesz., jrz
Zespół roślinny
- Calamagrostio arundinaceae-Quercetum (Hartm.1934) Scam.1959 - środkowoeuropejski acidofilny las dębowy (kwaśna dąbrowa środkowoeuropejska)
BUKOWO-DĘBOWY
Drzewostan:
Gatunki główne Ip. - Bk III-IV, Dbb III-IV bon.
Gatunki dom. Ip. - So I-II bon., Brzb
Podrost - Bk, Dbb
Podszyt - jrz, krusz., such., jał.
Zespół roślinny
- Fago-Quercetum typicum Tx. 1955 - pomorski las bukowo-dębowy (kwaśna dąbrowa
subatlantycka), podzespół typowy
Bór mieszany wilgotny - BMw
Siedliska dość ubogie, pod umiarkowanym lub dość silnym wpływem wody gruntowej, wyjątkowo w głębszych warstwach opadowej.
Spotykane są w obniżeniach terenowych, często w sąsiedztwie siedlisk BMśw i Bw.
Najbardziej typowymi glebami są glejo-bielicowe i glejo-bielice, a w wariancie wilgotniejszym także gleby gruntowo-glejowe torfowe i torfiaste.
Gatunki róŜnicujące BMw od Bw
Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris
Turzyca pospolita - Carex nigra (C. fusca)
oraz w typie lasu bukowo-dębowym
Kłosówka miękka - Holcus mollis
Groszek skrzydlasty - Lathyrus montanus
Gatunki róŜnicujące BMw od BMśw
Trzęślica modra - Molinia coerulea (obficie)
Trzęślica trzcinowata - Molinia arundinaceae
Płonnik pospolity - Polytrichum commune (małe kępy)
Torfowiec całolistny - Sphagnum capilifolium (S. acutifolium)
Typy lasu
DĘBOWO-SOSNOWY
Drzewostan
Gatunki główne - So II bon., Dbs, (Dbb)
Gatunki dom. I p. - Brzb
Gatunki IIp. i podrost - Gb, Os, Brzo
Podszyt - jrz, GB
Zespół roślinny
- Querco roboris-Pinetum molinietosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 - kontynentalny bór mieszany podzespół trzęślicowy
BUKOWO-DĘBOWY
Drzewostan:
Gatunki główne I p. - Dbb, Bk II-III bon.
Gatunki dom. I p.- So, Brzb, Brzo, Dbs
Podrost - Dbs
Podszyt - jrz, krusz., such
Zespół roślinny:
- Fago-Quercetum petraeae molinietosum - pomorski las bukowo-dębowy (kwaśna dąbrowa), podzespół z trzęślicą modrą
BRZOZOWO-DĘBOWY
Drzewostan
Gatunki główne - Dbs II-III bon.
Gatunki dom. I p. - Brzb, Brzo, (So, Św)
Podrost - Dbs
Podszyt - krusz (zwarcie 10-60%)
Zespół roślinny
- Molinio caeruleae-Quercetum Scam. 59 em. Brzeg, Kaspr., Krot.89 - środkowoeuropejski acidofilny las wilgotny
Bór mieszany bagienny - BMb
Siedliska pod dość silnym, silnym i bardzo silnym wpływem wody gruntowej.
Związane są z glebami torfowisk przejściowych przechodzących w torfowiska wysokie.
Zwykle spotykane w strefie przejściowej miedzy siedliskami Bb a siedliskami wilgotnymi.
Na terenach odwodnionych warstwa torfu ulega zmurszeniu
Runo
Gatunki różnicujące BMb od Bb
Wełnianka wąskolistna - Eriophorum angustifolium
Nerecznica szerokolistna - Dryopteris dilatata (D. austriaca )
Turzyca gwiazdkowa - Carex stellulata
Turzyca siwa - Carex canescens
Widłak jałowcowaty - Lycopodium annotinum
Gatunki różnicujące BMb od BMw
Torfowiec błotny - Sphagnum palustre
Borówka bagienna - Vaccinium uliginosum
Bagno zwyczajne - Ledum palustre
Typy lasu
SOSNOWO-BRZOZOWY
Drzewostan
Gatunki główne Ip. - Brzo III bon.
Gatunki dom. Ip. - So III-IV bon., Św
Podrost - Św, Brzo
Podszyt - krusz.
Zespół roślinny
- Vaccinio uliginosi-Betuletum pubescentis Libbert 1933 - brzezina bagienna
LASY MIESZANE
Las mieszany świeży - LMśw
Siedliska średnio żyzne, świeże, pod bardzo słabym i słabym wpływem wody gruntowej lub opadowej.
Najczęściej wyróżniają się glebami rdzawymi właściwymi i rdzawymi brunatnymi wytworzonymi zwykle z piaszczystych utworów wodnolodowcowych, a tylko sporadycznie z piasków rzecznych tarasów plejstoceńskich oraz płowymi bielicowymi i brunatnymi bielicowymi, wytworzonymi z piasków i glin lodowcowych.
Rzadziej występują, związane z wariantem silnie świeżym, gleby brunatne kwaśne i brunatne bielicowe odmian opadowoglejowych oraz, w określonych warunkach terenowych, rzadko spotykane gleby deluwialne.
Siedliska występujące na utworach żwirowych i piaszczystych o grubszym uziarnieniu zawierają węglan wapnia - dotyczy to przede wszystkim I i II krainy przyrodniczo-leśnej.
W wariancie silnie świeżym zaznacza się słabe oglejenie: gruntowe w spągu profilu lub opadowe w płytszej warstwie gleby.
Woda, jeżeli pojawia się w odkrywce glebowej ma charakter krótkookresowy.
Gatunki różnicujące LMśw od BMśw
Przylaszczka pospolita - Hepatica nobilis
śurawiec fałdowany - Atrichum undulatum (Catharinea undulata)
Perłówka zwisła - Melica nutans
Prosownica rozpierzchła - Milium effusum
Zawilec gajowy - Anemone nemorosa
Sałatnik leśny - Mycelis muralis
Dąbrówka rozłogowa - Ajuga reptans
Turzyca palczasta - Carex digitata
Gwiazdnica wielkokwiatowa - Stellaria holostea
Kupkówka Aschersona - Dactylis polygama (D. aschersoniana)
Przytulia leśna - Galium sylvaticum
Przytulia Schultesa - Galium Schultesi
Pszeniec gajowy - Melampyrum nemorosum
Lilia złotogłów - Lilium martagon
ponadto w buczynach:
Kostrzewa leśna - Festuca altissima (F. sylvatica)
Typy lasu
BUKOWY
Drzewostan:
Gatunki główne I p. - Bk III bon.
Gatunki dom. I p. - So, Dbs
Podrost: - brak
Podszyt: - brak
Zespół roślinny:
- Luzulo pilosae-Fagetum W.Mat.&A.Mat.1973 - kwaśna buczyna niżowa, podzespoły: typicum i cladonietosum (LMśw1) oraz - dryopteridetosum (LMśw2).
SOSNOWO-DĘBOWY
DĘBOWO -SOSNOWY
Drzewostan
Gatunki główne - Dbb III-IV bon., So I-II bon.
Gatunki dom. I p. - Brzb, Dbs, Os
Gatunki IIp. - pjd. Dbb, So
Podrost - So, Dbb
Podszyt - jał., jrz, krusz., lesz.
Zespół roślinny
Querco roboris-Pinetum coryletosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 - kontynentalny bór mieszany podzespół leszczynowy
GRABOWO-DĘBOWY
Drzewostan
Gatunki główne - Dbs II-II.5 bon.
Gatunki dom. I p. - Lp, Brzb, Os, Bk, Dbb, So
Gatunki II piętra - pjd. Gb
Podrost - Bk, Kl
Podszyt - krusz, trz., jrz
Zespoły roślinne
- Galio sylvatici-Carpinetum Oberd.1957 - grąd środkowoeuropejski (wysoki), podzespoły: polytrichetosum i lathyretosum
- Stellario holostae-Carpinetum deschampsietosum Oberd.1957 - grąd subatlantycki podzespół ze śmiałkiem
- Tilio-Carpinetum calamagrostietosum Tracz.1962 - grąd subkontynentalny podzespół z trzcinnikiem, odmiana mazowiecka
DĘBOWY
Drzewostan:
Gatunki główne I p. - Dbb, Dbs II bon.
Gatunki dom. I p. - So, Brzb, Os, Lp
Podrost - Dbb, Dbs
Podszyt - lesz., trz b., such.
Zespół roślinny:
Potentillo albae-Quercetum - Libb.1933 n.inv. Oberd.1957 em. Müller 1991 - świetlista dąbrowa
Las mieszany wilgotny - LMw
Siedliska dość żyzne i wilgotne, pod umiarkowanym lub dość silnym wpływem wody gruntowej lub opadowej.
Występują często razem z siedliskami LMśw, zajmując lokalne, płaskie obniżenia, z płytkim poziomem wód gruntowych lub długotrwale stagnującymi wodami opadowymi.
Można spotkać je także w strefie przejściowej między siedliskami BMw i Lw.
Gleby odznaczają się występowaniem wierzchniej warstwy organicznej nie przekraczającej 30 cm.
Gatunki różnicujące LMw od BMw
Śmiałek darniowy - Deschampsia caespitosa
Sit rozpierzchły - Juncus effusus
Sit skupiony - Juncus conglomeratus
Wietlica samicza - Athyrium filix-femina
Gatunki różnicujące LMw od LMśw:
gatunki wymienione wyŜej oraz
Trzęślica modra - Molinia coerulea
Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris
Turzyca pospolita - Carex nigra (C. fusca)
Płonnik pospolity - Polytrichum commune (pjd.)
Typy lasu
GRABOWO-DĘBOWY
Drzewostan
Gatunki główne Ip. - Dbs II bon.
Gatunki dom. I p. - Brzb, Os, So
Gatunki II p. - Dbs, Brz, Jw
Podrost - gatunki występujące w drzewostanie
Podszyt - krusz., trz., jrz, lesz.
Zespoły roślinne
- Galio sylvatici-Carpinetum Oberd.1957 - grąd środkowoeuropejski; postać uboga
- Tilio-Carpinetum caricetosum remotae Sok.1980 - grąd subkontynentalny, odmiana małopolska (podzespół z Carex remota)
SOSNOWO-DĘBOWY
DĘBOWO-SOSNOWY
Drzewostan
Gatunki główne Ip. - Dbs III bon., So I-II bon.
Gatunki dom. Ip. - Brzo, Os
Gatunki IIp. - Dbs, Os Brzo
Podrost - Dbs
Podszyt - krusz., lesz., jrz, trz. b.,
Zespół roślinny
- Querco roboris-Pinetum coryletosum (W.Mat 1981) J.Mat. 1988 - kontynentalny bór mieszany podzespół leszczynowy
Las mieszany bagienny - LMb
Gatunki róŜnicujące LMb od BMb
Torfowiec nastroszony - Sphagnum squarrosum
Czartawa drobna - Circaea alpina
Siedmiopalecznik błotny - Comarum palustre
Turzyca nitkowata - Carex lasiocarpa
Czermień błotna - Calla palustris
Typy lasu
• BRZOZOWO-OLSZOWY
Drzewostan
Gatunki główne Ip. - Ol III bon., Brzo
Gatunki domieszkowe Ip. - So, Św
Zespół roślinny
- Sphagno squarrosi-Alnetum Sol.Górn. (1975) 1987 - ols torfowcowy
odmiana środkowoeuropejska
LASY
Las świeży - Lśw
Siedliska żyzne, świeże, pod bardzo słabym lub słabym wpływem wody gruntowej lub opadowej.
Najczęściej odznaczają się glebami brunatnymi lub płowymi, wytworzonymi z utworów akumulacji lodowcowej, głównie piasków na glinach i glin, a w południowej części kraju także z lessu.
Znacznie rzadziej występują gleby rdzawe brunatne oraz pararędziny i czarne ziemie.
Najżyźniejsze siedliska, zawierające w glebie węglan wapnia, wyróżniają się glebami brunatnymi właściwymi, szarobrunatnymi oraz typu pararędzin, rzadko rędzin.
W wariancie silnie świeżym zaznacza się w glebach piaszczystych oglejenie gruntowe, a w glebach gliniastych, pylastych i ilastych oglejenie opadowe.
Drzewostan na tym siedlisku jest zwykle dobrej jakości i wysokiej bonitacji, często dwupiętrowy, z podszytem i runem bogatym w gatunki.
Gatunki różnicujące Lśw od LMśw
Gajowiec Ŝółty - Galeobdolon luteum
Marzanka wonna - Galium odoratum (Asperula odorata)
Turzyca leśna - Carex sylvatica
Czworolist pospolity - Paris quadrifolia
Perłówka jednokwiatowa - Melica uniflora
Typy lasu
BUKOWY
Drzewostan:
Gatunki główne Ip - Bk I-II bon.
Gatunki dom. Ip. - Jw, pjd. Dbs, Gb, Kl, Lp
oraz Md, Dbb na siedliskach uboższych
Gatunki IIp. - Gb
Podrost - gatunki występujące w drzewostanie
Podszyt - gb, bk, jrz, lesz.
Zespół roślinny:
- Galio odorati-Fagetum Rűbel 1930 ex Sougnez et Thill 1959 em. Dierschke 1989 (=Melico- Fagetum Lohm. In Seibert 1954 p.p.) - żyzna buczyna niżowa; podzespoły - typicum i
deschampsietosum (Lśw1) oraz corydaletosum (Lśw2)
GRABOWO-DĘBOWY
Drzewostan
Gatunki główne Ip. - Dbs II.bon.
Gatunki dom. I p. - Lp, Bk, Brzb, Os, Dbb
Gatunki II p. - Gb, Lp, Bk, Klp, Jw
Podrost - gatunki występujące w drzewostanie
Podszyt - krusz., trz., jrz
Zespoły roślinne
- Galio sylvatici-Carpinetum Oberd.1957 - grąd środkowoeuropejski; podzespół typowy (Lśw1) i wariant ze Stachys sylvatica (Lśw2)
- Stellario holostae-Carpinetum betuli Oberd.1957 - grąd subatlantycki, podzespół typowy (Lśw1) i wariant ze Stachys sylvatica (Lśw2)
- Tilio-Carpinetum typicum Tracz.1962 - grąd subkontynentalny podzespół typowy, odmiana mazowiecka, podzespół typowy (Lśw1)
Las wilgotny - Lw
Lw niewęglanowy
Gatunki różnicujące Lw od LMw
Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum
Czyściec leśny - Stachys sylvatica
Podagrycznik pospolity - Aegopodium podagraria
Kopytnik pospolity - Asarum europaeum
Szczyr trwały - Mercurialis perennis
Zawilec Ŝółty - Anemone ranunculoides
Złoć Ŝółta - Gagea lutea
Ziarnopłon wiosenny - Ficaria verna (Ranunculus ficaria)
Lw węglanowy
Typy lasu
GRABOWO-DĘBOWY
Drzewostan
Gatunki główne - Dbs I-II bon.
Gatunki dom. I p. - Lp, Os, Jw, Ol, Js, Wz
Gatunki II p. - Gb, Klp
Podrost - gatunki występujące w drzewostanie
Podszyt - krusz., trz., jrz
Zespoły roślinne
- Galio sylvatici-Carpinetum corydaletosum Oberd.1957 - grąd środkowoeuropejski podzespół z kokoryczą
- Tilio-Carpinetum stachyetosum i corydaletosum Tracz.1962 - grąd subkontynentalny, wariant z kostrzewą olbrzymią lub z kokoryczą, odmiana mazowiecka
Ols - Ol
Siedliska pod dość silnym, silnym i bardzo silnym wpływem wody gruntowej i opadowej.
Związane są z reguły z zagłębieniami i obniŜeniami terenu, zabagnionymi dolinami cieków i mis jeziornych.
Powstają w warunkach, gdzie odpływ nadmiaru wód w glebie jest utrudniony i przez znaczną część roku poziom wody gruntowej znajduje się płytko pod powierzchnią gleby.
Dno lasu tworzy strukturę kęp i dolinek.
Siedliska te według typologii leśnej należą do grupy lasów bagiennych i taką też powinny mieć nazwę; nazwa ols jest przyjęta tradycyjnie w leśnictwie.
Gatunki różnicujące Ol od LMb
Kosaciec żółty - Iris pseudoacorus
Porzeczka czarna - Ribes nigrum
Wiązówka błotna - Filipendula ulmaria
Knieć błotna - Caltha palustris
Turzyca długokłosa - Carex elongata
Gatunki różnicujące Ol od Lw
Turzyca ciborowata - Carex pseudocyperus
Turzyca brzegowa - Carex riparia
Trzcinnik lancetowaty - Calamagrostis canescens
Nerecznica błotna - Thelypteris palustris (Dryopteris thelypteris)
Gatunki częste
Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara
Gorysz błotny - Peucedanum palustre
Przytulia błotna - Galium palustre
Tojeść pospolita - Lysimachia vulgaris
ponadto na kępach:
Konwalijka dwulistna - Maianthemum bifolium
Szczawik zajęczy - Oxalis acetosella
Nerecznica krótkoostna - Dryopteris carthusiana (D. spinulosa)
Borówka czarna - Vaccinium myrtillus
Typy lasu
OLSZOWY
Drzewostan
Gatunki główne Ip. - Ol II bon.
Gatunki dom. Ip. - Brzo, Brzb, Js
Gatunki II p. - brak
Podrost - Ol
Podszyt - krusz., jrz, porz., czm, wb
Zespół roślinny
Ribeso nigri-ALnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 - ols porzeczkowy odm. Środkowoeuropejska
Las łęgowy - Lł
Siedliska bardzo żyzne, związane najczęściej z tarasami rzecznymi większych rzek, jednak mogą występować także w rozległych zagłębieniach na tarasach jeziornych oraz w dolinach mniejszych rzek i cieków.
Przeważają gleby typu mad rzecznych.
Warunkiem istnienia tych siedlisk są periodyczne lub epizodyczne, krótkotrwałe zalewy powierzchniowe lub spływ po stokach nadmiaru wód opadowych i roztopowych.
Ten ostatni przypadek odnosi się do terenów urozmaiconych geomorfologicznie, np. o krajobrazie morenowym czy wyżynnym, gdzie w dolnych częściach stoków osadzają się deluwia.
Drzewostan tworzą gatunki liściaste o wysokiej bonitacji, a runo jest obfite i bogate w gatunki.
Siedliska te, spotykane stosunkowo często, nie zawsze w całości są inwentaryzowane.
Wynika to stąd, iż zajmują one często wąskie płaty powierzchni ciągnące się wzdłuż rzek.
Gatunki różnicujące Lł od OlJ
Przytulia czepna - Galium aparine
Czosnaczek pospolity - Alliaria petiolata (A. officinalis)
Jeżyna popielica - Rubus caesius
Czosnek niedźwiedzi - Allium ursinum (licznie)
oraz wiosną łanowo geofity:
Zawilec żółty - Anemone ranunculoides
Złoć mała - Gagea minima
Złoć Ŝółta - Gagea lutea
Kokorycz pusta - Corydalis cava
Kokorycz pełna - Corydalis solida
Typy lasu
WIĄZOWO-JESIONOWY
Drzewostan
Gatunki główne Ip. - Js I bon., Wz, Dbs I-II bon.
Gatunki domieszkowe Ip. - Ol
Gatunki II p. - Bst, Wzs, Tpb
Gatunki IIIp. - Czm, Gb, Lp, Kl, Klp, Jb
Podrost - Js, Dbs, Tpb
Podszyt - czm, bez c., trz, der. św., p. cz.
Zespół roślinny
- Ficario-Ulmetum minoris Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 - łęg jesionowo-wiązowy, podzespół typowy
- Ficario-Ulmetum minoris chrysosplenietosum Knapp 1942 em. J.Mat. 1976 - łęg jesionowo-wiązowy, podzespół ze śledziennicą.
WIERZBOWO-TOPOLOWY
Drzewostan
Gatunki główne Ip. - Wbb, Tpb, Tpc, Tpsz
Gatunki dom. Ip. - Wbb, Wbkr, Wzs, Wzp, Dbs, Ol
Podrost - gatunki drzewostanu
Podszyt - czm, bez c., trz., der. św., p. cz.
Zespoły roślinne
- Salicetum albo-fragilis Tx. 1955 - nadrzeczny łęg wierzbowy
- Populetum albae Br.-Bl. 1931 - nadrzeczny łęg topolowy
Ols jesionowy - OlJ
Siedliska związane z rozległymi tarasami zalewowymi i wałami przy korytowymi mniejszych cieków, obrzeżami mis jeziornych i źródliskami, gdzie występują wody powierzchniowo-gruntowe, a ponadto okresowo mogą występować zalewy i podtopienia, związane z niewielkim zabagnieniem terenu.
Spotykane są także na zboczach dolin lub wałów morenowych, w miejscach wysięku lub wypływu wód z przeciętych warstw wodonośnych.
Siedliska te, o charakterze łęgów bagiennych stwarzają korzystne warunki dla hodowli olszy, a tylko w miejscach słabo zabagnionych jesionu.
Z tego względu, a także zgodnie z zasadami typologii leśnej, bardziej właściwa dla tych siedlisk byłaby nazwa „Las łęgowy bagienny”.
Nazwa ols jesionowy przyjęła się jednak w leśnictwie i ma swoją tradycję.
Gatunki różnicujące OlJ od Ol
Przytulia błotna - Galium palustre
Kuklik zwisły - Geum rivale
Czartawa drobna - Circaea alpina
Czartawa pośrednia - Circaea intermedia
Ostrożeń warzywny - Cirsium oleraceum
Gatunki różnicujące OlJ od Lł
Knieć błotna - Caltha palustris
Karbieniec pospolity - Lycopus europaeus
Psianka słodkogórz - Solanum dulcamara
Pępawa błotna - Crepis paludosa
Kozłek lekarski - Valeriana officinalis
Typy lasu
• JESIONOWO-OLSZOWY
Drzewostan
Gatunki główne Ip. - Ol I bon.
Gatunki dom. Ip. - Js II bon., Kl, Wz
Podrost - Js, Wz, Dbs
Podszyt - czm, gb, lesz., trz., jrz, krusz.
Zespół roślinny
- Fraxino-Alnetum W.Mat.1952 - łęg jesionowo-olszowy
Wykłady
1.
Wraz z rozwojem planowej gospodarki leśnej oraz coraz intensywniejszym użytkowaniem lasu, pojawiła się potrzeba określania optymalnych warunków siedliskowych pod kątem doboru pożdanego składu gatunkowego drzewostanów.
Zaczęto zwracać uwagę na zależności pomiędzy glebą a roślinnością.
Już od koniec XVIII wieku Hartig (1795) podzielił gleby leśne na dobre, średnie i złe.
Współczesny mu Cotta (1804) wprowadził skalę stustopniową, w której zero oznaczało ziemie niezdolne do produkcji drewna, zaś 100 oznaczało warunki najlepsze z możliwych.
W Finlandii prób klasyfikacji i różnicowania siedlisk podejmował się już Blomqvist (1872), dzieląc kraj na 3 strefy geograficzne i wydzielając w każdej z nich 3 klasy jakości.
Do klasy najniższej zaliczył gleby suche i piaszczyste oraz żwirowate wrzosowiska, przypisując im drzewostany sosnowe.
Do klasy średniej włączył wszystkie wilgotniejsze gleby, odpowiednie nie tylko dla sosny, ale także dla świerka i brzozy.
Za najzasobniejsze uznał gleby wapienne i gliniaste.
W Europie Środkowej, na początku XX wieku, rozpowszechniła się metoda Judeicha (1923), dzieląca gleby leśne na wyśmienite, bardzo dobre, dobre, mierne i ubogie.
Metoda ta, zresztą jak i poprzednie, była subiektywna, a jej prawidłowe stosowanie wymagało sporego doświadczenia zawodowego.
Po sformułowaniu przez Liebiga prawa czynników ograniczających wydawało się, że precyzyjne zależności pomiędzy glebą a roślinnością będzie można uchwycić dzięki wynikom analiz chemicznych.
Rychło okazało się, że badania te są niewystarczające
Helsinki, 1926 Szanse na wyznaczanie naturalnych jednostek klasyfikacji mogą być czasami niewielkie
Najstarszy kierunek w typologii leśnej, mający już dziś tylko znaczenie historyczne, polegał na wyodrębnianiu jednostek na podstawie składu gatunkowego drzewostanów.
Takie typy lasu wyróżniał w Polsce J. Miklaszewski (1928 r.) i J. Paczoski (1930 r.).
Właściwa typologia leśna rozwijała się początkowo w dwu kierunkach.
Pierwszy z nich gleboznawczy — opierał się na założeniu, że najważniejszymi czynnikami ekologicznymi warunkującymi możliwości produkcyjne siedlisk jest zasobność i wilgotność gleby.
Przedstawicielami tego kierunku w Polsce byli: Romanow (1919 r.), E. Chodzicki (1953 r.) i B. Alexandrowicz (1948 r.
Równolegle z nim rozwijał się drugi kierunek florystyczny.
Przedstawiciele tego kierunku wychodzili z założenia, że produkcyjność siedlisk leśnych znajduje pełny wyraz w występującej na tym siedlisku roślinności.
W związku z tym roślinność była traktowana jako element diagnozy.
Reprezentantami tego kierunku byli W. Jedliński (1928 r.), J.J. Karpiński (1949 r.) i W. Niedziałkowski (1935 r.).
Ostatecznie współczesna typologia siedlisk leśnych została opracowana przez zespół pracowników naukowych Instytutu Badawczego Leśnictwa (L. Mroczkiewicz, T. Trampler, J. Bąkowski, E. i L Bernadzcy, K. Mąkosa).
Autorzy ci wyszli z założenia, że właściwości lasu i jego przydatność dla produkcji leśnej najpełniej przejawiają się w charakterystycznym układzie ekologicznym (ekosystemie), jaki tworzy swoista roślinność, świat zwierzęcy i siedlisko.
Najtrwalszym elementem tego układu jest siedlisko, które nawet po zmianie szaty roślinne] (drzewostanu) zachowuje przez długi czas swe najistotniejsze właściwości — swoją potencjalną zdolność produkcyjną.
Od zdolności tej w głównej mierze zależy osiągalny w danych warunkach ekologicznych gospodarczy efekt produkcji leśnej.
O przydatności siedliska dla produkcji leśnej decyduje rola, jaka przypada poszczególnym gatunkom drzew w budowie drzewostanu i ich produkcyjność w danych warunkach ekologicznych.
W zależności od tego wyróżniono:
siedliska ubogie — bory,
siedliska średnio Żyzne — bory mieszane,
siedliska Żyzne — lasy mieszane,
siedliska bardzo Żyzne — lasy.
W zależności od stopnia uwilgotnienia gleby wyróżniono grupy siedlisk: suche, świece, wilgotne, bagienne i zalewowe.
Na tych dwóch elementach została zbudowana powszechnie znana siatka ekologiczna porządkująca typy siedliskowe lasu na nizinach i wyżynach w zależności od Żyzności i wilgotności, a na pogórzu — siedliska wyżynne i w górach — siedliska górskie wg stref wysokościowych i Żyzności siedliska.
Wieloletnie badania doprowadziły do ustalenia, w ramach poszczególnych siedlisk, współzależności między możliwościami produkcyjnymi (bonitacja) poszczególnych gatunków drzew i ich rolą w budowie drzewostanu a roślinnością dna lasu i kompleksem elementów glebowych.
Umożliwiło to pełne scharakteryzowanie wyróżnionych typów siedliskowych lasu i opracowanie zestawu roślin runa leśnego oraz klucza do rozpoznawania siedlisk na podstawie elementów glebowych.
Założenia typologii siedlisk leśnych oraz podsumowanie wieloletnich badań zakończonych na tym etapie w skali całego kraju zostały przedstawione w publikacji L. Mroczkiewicza i T. Tramplera : Siedliskowe typy lasu w Polsce (Prace IBL 1964 nr 250).
2. Dokładność badań siedliskowych
Opis powierzchni pomocniczej
•Skład gatunkowy i bonitacja drzewostanu
•Typ pokrywy runa, dominujące i istotniejsze gatunki roślin
•Forma rozkładu próchnicy
•Skrócony opis gleby
•Diagnozy cząstkowe
•Diagnoza syntetyczna
Przy przeciętnym nadleśnictwie liczącym 20 000 ha, przy III (najwyższym) stopniu zagęszczenia (4-6 ha) wykonuje się przeciętnie około 4000 powierzchni Opisy tylko sporadycznie stanowią dokumentację przekazywaną nadleśnictwu.
Powierzchnie typologiczne podstawowe, przy III stopniu zagęszczenia: 1/20-40 ha. Oznacza to od 500 do 1000 powierzchni. 1 profil 4 próbki 2000 - 4000 próbek 60 000 - 120 000 zł
Powierzchnie wzorcowe: +/- co trzecia podstawowa. Oznacza to, że pełna dokumentacja, obejmująca kompletny opis drzewostanu, runa oraz komplet analiz chemicznych dotyczy 1 powierzchni na około 100 ha, PRZY Najwyższym STOPNIU DOKŁADNOŚCI PRAC
Przy powierzchniach wzorcowych różnica kosztów analiz chemicznych to kolejne kilkadziesiąt tysięcy złotych (150 - 300 powierzchni x 2 próbki x 70 zł = 21 000 - 42 000 zł) Analizy chemiczne stanowią jeden z najwyższych kosztów opracowania. Stąd też w większości przypadków przyjmuje się górny przedział dokładności w każdym ze stopni. Przy przetargach, przyjęcie dolnej
granicy jest samobójstwem. Zleceniodawca (RDLP) powinien precyzyjnie sam określić dokładność.