WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA

LECH MORAWSKI

* * * SKRYPT * * *

ROZDZIAŁ II: POJĘCIE PRAWA I JEGO FUNKCJE

1. POJĘCIE PRAWA

• Pojmowanie „prawa” przez różne kierunki filozoficzno prawne

• Realizm prawniczy - prawo jako

• zbiór przepisów prawnych zawartych w tekstach prawnych (prawo w książkach),

• zbiór decyzji faktycznie podejmowanych przez sędziów i urzędników (prawo w działaniu),

• Psychologiczna koncepcja Leona Petrażyckiego

• prawo to pewne przeżycie psychiczne człowieka

• Prawo natury

• zbiór norm słusznych, które wynikają z tak lub inaczej rozumianej natury człowieka

• Pojmowanie „prawa” przez POZYTYWIZM PRAWNICZY

• Koncepcja pozytywistyczna w największym stopniu kształtuje praktykę tworzenia i stosowania prawa

• J. AUSTIN, ojciec pozytywizmu anglosaskiego (Lectures on Jurisprudence, 1832) twierdzi, że prawo to rozkaz suwerennej władzy państwowej skierowany do obywatela pod groźbą zastosowania przymusu (teoria imperatywu) - TWARDY POZYTYWIZM

• Wg tej teorii elementami konstytutywnymi prawa są:

1. rozkaz

2. suwerenność władzy

3. obowiązek wykonania

4. sankcja przymusu

• Prawo i moralność to dwa różne i niezależne od siebie porządki normatywne - teza o rozdziale prawa i moralności: nawet najbardziej niemoralne prawo nie przestaje być obowiązującym prawem dopóki nie uchyli go sam prawodawca

• Nieodłącznym elementem prawa jest fakt, że na straży jego norm stoi przymus państwowy (z tego powodu prawo międzynarodowe publiczne nie jest prawem, a tylko formą pozytywnej moralności)

• H. L. A. HART, przedstawiciel współczesnego pozytywizmu, (The Concept of Law, 1961) - MIĘKKI POZYTYWIZM, dokonał krytyki poprzednika:

• Prawo ≠ zbiór rozkazów, prawo = zbiór norm ogólnych (rozkaz to dyrektywa jednostkowa)

• Przymus państwowy chroni ogół norm, a nie poszczególne z osobna (istnieją normy pozbawione sankcji), ponadto dla Austina modelem było prawo karne (przymus fizyczny), a nie cywilne

• Wg Harta prawo nie da się jednoznacznie zdefiniować, gdyż jest zjawiskiem złożonym i obejmuje normy różnego rodzaju (prawo stanowione i zwyczajowe, wewnętrzne i międzynarodowe publiczne, karne i cywilne)

• Prawo to zbiór norm ogólnych pochodzących od organów państwa, na których straży stoi przymus państwowy

• PRAWO, PAŃSTWO I PRZYMUS - nierozerwalny trójkąt dla pozytywistów

• Polska: TK - źródłem prawa w Polsce są wyłącznie normy zawarte w aktach normatywnych wydawanych przez upoważnione do tego organy państwa (koncepcja pozytywistyczna)

• Pojmowanie „prawa” przez koncepcje nie-pozytywistyczne (oparte na krytyce pozytywizmu, a w szczególności tezy rozdziale prawa i moralności)

• SZKOŁY PRAWA NATURY - a także R. Dworkin, G. Radbruch

• Katolicka koncepcja prawa natury - pisma św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu

• Laicka koncepcja prawa natury - L. Fuller (Moralność prawa, 1978)

• Obok prawa pozytywnego, którego źródłem są akty władzy państwowej, istnieje jeszcze prawo natury, którego ostatecznym źródłem jest albo bóg (doktryna katolicka) albo właściwości natury człowieka (Grocjusz, Hobbes, Locke) lub zasady współżycia w społeczeństwie (L. Fuller)

• Pojęcie prawa nie wyczerpuje się w pojęciu wydawanych przez organy państwowe aktów normatywnych

• Składnikiem każdego prawa są elementarne zasady sprawiedliwości i racjonalności, bez względu na zawarcie ich w tekście prawnym czy też nie

• Do zasad prawa natury nawiązywała Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948) i Trybunał Norymberski

• Spór miedzy pozytywistami a nie-pozytywistami

• Lex - normy zawarte w tekstach prawnych (ustawach, aktach podustawowych i precedensach)

• Ius - normy zawarte w tekstach prawnych oraz zasady sprawiedliwości czy moralności politycznej, które uważa za wiążące nawet wtedy, gdy nie zostały zapisane w żadnym tekście prawnym

• Dla pozytywistów prawo = Lexiemi

• Dla nie-pozytywistów prawo = Ius

• Prawo przedmiotowe to prawo pozytywne - ogół aktów normatywnych obowiązujących w danym państwie.

• Prawo podmiotowe to ogół uprawnień, które na różnych zasadach przypisujemy jednostce.

• Pozytywiści - jednostka nie może mieć żadnych innych uprawnień poza tymi, które przyznało jej państwo, źródłem prawa podmiotowego jest prawo przedmiotowe

• Nie-pozytywiści - kategoria prawa podmiotowego jest pierwotna wobec prawa przedmiotowego; jednostka ma pewne prawa bez względu na to czy państwo gotowe jest je uznać czy też nie - posiadanie praw przyrodzonych

2. PRAWO WEWNĘTRZNE A MIĘDZYNARODOWE PUBLICZNE

• Złożoność zjawiska prawnego, a co za tym idzie, brak jednoznacznej charakterystyki prawa, a jedynie podanie cech dla niego charakterystycznych (typologiczne określenie pojęcia prawa)

• Porównanie prawa wewnętrznego i międzynarodowego

• Prawo wewnętrzne - reguluje stosunki na terytorium danego państwa,

• Prawo międzynarodowe publiczne (prawo traktatowe) - normuje stosunki między państwami

	PRAWO WEWNĘTRZNE	PRAWO MIĘDZYNARODOWE
Podmioty	Osoby fizyczne, prawne, instytucje	Państwa, organizacje międzynarodowe, w kontekście niektórych traktatów także osoby fizyczne
Źródła	Kreowane jednostronnie przez organy państwowe (ustawy, precedensy sądowe)	Powstają w drodze umów dwustronnych lub wielostronnych (konwencje lub traktaty)
Sankcje	Przymus	Dobrowolne i wzajemne wykonywanie przyjętych zobowiązań; w szczególnych przypadkach sankcje gospodarcze, użycie sił zbrojnych /mniejsza skuteczność/

• Teorie dotyczące wzajemnych relacji:

1. Dualistyczna - prawo międzynarodowe i wewnętrzne to dwa całkowicie różne i od siebie niezależne porządki prawne; brak możliwości konfliktu między nimi /znaczenie historyczne/

2. Prymatu prawa wewnętrznego - w razie konfliktu norm prawa międzynarodowego z normami prawa wewnętrznego pierwszeństwo mają normy prawa wewnętrznego, bowiem normy prawa międzynarodowego obowiązują na terytorium państwa wyłącznie za jego zgodą

3. Prymatu prawa międzynarodowego - w razie konfliktu normy prawa wewnętrznego z normą prawa międzynarodowego ta ostatnia przeważa; normy prawa międzynarodowego wywierają bezpośredni skutek w stosunkach wewnętrznych; normy bezwzględnie obowiązujące Ius cogens obowiązuję bez względu na uznanie ich przez dane państwo

• Prawo międzynarodowe publiczne ≠ prawo międzynarodowe prywatne

• Prawo międzynarodowe prywatne - gałąź prawa wewnętrznego, ma charakter kolizyjny, normuje stosunki prawne (głównie cywilno - prawne), w których występuje tzw. element obcy, zadaniem jest wskazanie systemu prawnego, który będzie właściwy dla wszelkich roszczeń wynikających ze stosunków tego typu.

3. FUNKCJE PRAWA

1. Kontrola zachowań

2. Rozdział dóbr i ciężarów

3. Regulacja konfliktów

• FUNKCJA KONTROLI ZACHOWAŃ (regulacja zachowań)

• Oddziaływanie normatywne - oddziaływania na ludzkie zachowania za pośrednictwem norm, działają zawsze poprzez ludzką świadomość - norma nie może wpływać na nasze zachowanie, jeżeli nie znamy jej treści (widzialna ręka prawa)

• Oddziaływanie pozanormatywne - oddziaływania poprzez odpowiednie kształtowanie sytuacji fizycznych (bariery, pola minowe, infrastruktury - drogi, linie elektryczne, telefoniczne) oraz oddziaływania systemowe (zwiększenie/zmniejszenie ilości pieniądza, wywołanie inflacji, przyjęcie określonej struktury administracyjnej), mogą wpływać na nas nawet wtedy, gdy nie zdajemy sobie z tego sprawy (niewidzialna ręka rynku)

• Oddziaływanie normatywne

• Podstawowa funkcja normy - takie wpływanie na zachowanie, by podejmowano działanie pożądane przez normodawce oraz powstrzymywano się od działań niepożądanych → ustanowienie nakazów, zakazów lub dozwoleń

• Stymulacja zachowań poprzez nałożenie obowiązków lub przyznanie uprawnień

• Sankcja - dolegliwość, która poniesie adresat normy na wypadek niestosowania się do normy.

• Gratyfikacja - nagroda, która otrzyma w sytuacji zachowania się zgodnie z normą.

• N. Bobbio - podział systemów w oparciu o zawartość sankcji i gratyfikacji

• Represyjne - operują zakazami i sankcjami, nastawione na ochronę porządku i bezpieczeństwa

• Promocyjne - odwołują się do nakazów i nagród, ich zadaniem jest realizacja programów społecznych (rozwój gospodarczy, opieka socjalna)

• FUNKCJA ROZDZIAŁU DÓBR I CIĘŻARÓW

• Szerokie rozumienie pojęcia rozdziału - rozdzielanie dóbr, ciężarów, uprawnień oraz obowiązków między członków danego społeczeństwa

• Sprawiedliwość (wg J. Rawlsa) - podstawowa cnota instytucji społecznych, najważniejsza cnota prawa

• Zasada sprawiedliwości formalnej (reguła równej miary) - osoby, sytuacje, stany rzeczy, które są pod istotnymi względami podobne, powinny być traktowane podobnie: In paribus causis paria iura - w podobnych sprawach podobne prawa

• Reguły sprawiedliwości materialnej:

1. reguły sprawiedliwości dystrybutywnej (rozdzielczej) /socjaliści/

• każdemu stosownie do pracy

• każdemu stosownie do potrzeb

• każdemu do zasług

• każdemu stosownie do pozycji społecznej

• każdemu to samo (sprawiedliwość egalitarystyczna) - skrajna interpretacja równości

- Zwykle stosowanie kilku naraz

- Żaden system prawa nie może się bez tych reguł obejść

2. reguły sprawiedliwości komutatywnej (wymiennej) /liberałowie/

• każdemu stosownie do zobowiązań, które na siebie dobrowolnie przyjął

• sprawiedliwy jest ten podział, który wynika z dobrowolnie zawartej umowy: volenti fit iniuria - chcącemu nie dzieje się krzywda

• Reguły sprawiedliwości proceduralnej: zagadnienie uczciwej procedury podejmowania decyzji; reguły te są zrelatywizowane do typu spraw, jakimi się zajmują, np. reguły proceduralne prawa do uczciwego procesu sądowego:

• zasada bezstronności i niezawisłości sądu,

• zasada równości stron

• prawo do obrony

• FUNKCJA REGULACJI KONFLIKTÓW

• Konflikt - sytuacja w której jedna ze stron występuje z żądaniami, roszczeniami, twierdzeniami, które druga strona kwestionuje.

• Rodzaje konfliktów:

1. ze względu na ilość stron:

• dwubiegunowe - 2 strony

• wielobiegunowe - więcej stron

2. ze względu na rodzaj stron:

• indywidualne - osoby czy instytucje

• kolektywne - grupy ludzkie czy instytucje reprezentujące takie grupy

• Metody rozwiązywania konfliktów (indywidualnych)

1. Tryb kontraktowy (bezpośrednia metoda regulacji konfliktów) - strony same rozwiązują konflikt, autonomia stron (w kwestii zasad i procedury rozwiązania sporu), rozstrzygnięcie w drodze dobrowolnego porozumienia - umowy (konsensus)

2. Tryb mediacyjno - koncyliacyjny (mediator/koncyliator - pomocnik i doradca stron, nie ma uprawnień władczych), pełna autonomia, co do wyboru mediatora, a także co do procedury prowadzenia rokowań oraz zasad rozwiązywania konfliktu

3. Tryb arbitrażowy - strony mają wpływ na wybór arbitra, procedury rokowań oraz zasady rozwiązania sporu, lecz decyzja arbitra ma charakter władczy i jest wiążąca dla stron oraz może być przymusowo wyegzekwowana

4. Tryb adjudykacyjny - postępowanie wg z góry określonych procedur i zasad, strony nie mają wpływu na wybór adjudykatora (postępowanie sądowe ≠ tryb adjudykacyjny)

• w przypadku 2-4 - pośrednie metody rozwiązywania konfliktów, z uwagi na udział osób trzecich

• obecnie monopol sądów na wymiar sprawiedliwości - Dworkin: sędziowie to książęta prawa, a sądy to jego stolice - krytyka obecnego stanu rzeczy i rozwój alternatywnych w stosunku do sadów instytucji rozstrzygających konflikty

• odchodzenie od adjudykacyjnego charakteru sądownictwa - dewizą współczesnego procesu powinna być zasada „raczej pojednać niż sądzić”

ROZDZIAŁ III: PRAWO A MORALNOŚĆ

• Prawo jako jeden z wielu systemów normatywnych kontrolujących zachowania członków społeczeństwa

• Innymi systemami normatywnymi, za pomocą których poddaje się kontroli zachowanie człowieka są m.in.: religia, obyczaj, moralność

• Etos - ogół norm społecznych, regulujących zachowania członków danego społeczeństwa; skomplikowany układ relacji między różnymi systemami normatywnymi.

• MORALNOŚĆ - obejmuje te normy społeczne, które kwalifikują zachowania jako dobre lub złe, słuszne lub niesłuszne

PORÓWNANIE	PRAWO (norma prawna)	MORALNŚĆ (norma moralna)
Stopień formalizacji i instytucjonalizacji	Bardziej sformalizowane i zinstytucjonalizowane Specjale procedury tworzenia i stosowania norm Skomplikowane układy instytucji i procedur (parlament, administracja, sądy, więzienia) Może być tworzone, zmieniane i uchylane Są bardziej precyzyjne i określone.	System niesformalizowany i niezinstytucjonalizowany Brak możliwości zmian Proces powstawania norm moralnych - spontaniczny Nie podlega dekretowaniu Bardzo ogólne wskazania;
Obowiązywanie norm	Uzasadnienie tetyczne - źródłem jest akt władzy kompetentnego organu państwowego (ustawa-Sejm, rozporządzenie - Rada Ministrów);	Uzasadnienie aksjologiczne - zaczyna obowiązywać, gdy upowszechni się przekonanie, że określone zachowanie jest dobre (złe), słuszne (niesłuszne) W związku z tym norma moralna określa sposób zachowania Źródło - spontanicznie rozwijające się oceny, oparte o aprobatę społeczną
Sankcje	Sankcje skupione - sformalizowane i zinstytucjonalizowane, wymierzane przez specjalne organy (sądy), w specjalnym trybie (proces), po zastosowaniu przewidzianej procedury	Sankcje rozsiane - niesproceduralizowane, wyczerpują się w różnego rodzaju aktach społecznego potępienia i dezaprobaty
Przedmiot regulacji	Zewnętrzne zachowania ludzi (przede wszystkim) wina - podstawowa forma odpowiedzialności prawnej;	Odpowiedzialność doxatyczna - odpowiedzialność za motywy, intencje i przekonania (nie życz bliźniemu, co tobie nie miłe)
Podmioty	Osoby fizyczne; organizacje, instytucje (osoby prawne) Wina - także osoby prawne	Osoby fizyczne Wina - wyłącznie człowiek
Stosunek do państwa	Strukturalnie powiązane z państwem - organy państwowe tworzą, zmieniają i uchylają normy prawne;	Nie jest strukturalnie powiązana z państwem Współistnienie różnych moralności w pluralistycznych społeczeństwach

RELACJE MIĘDZY PRAWEM A MORALNOŚCIĄ

• Trzy typy relacji:

1. przedmiotowe

2. walidacyjne

3. funkcjonalne

• RELACJE PRZEDMIOTOWE

• 
  Czyli jak ma się do siebie zakres regulacji prawnej i moralnej

• 
  Prawo to minimum moralności - zakres czynów regulowanych przez prawo mieści się w zakresie czynów regulowanych przez moralność = każdy czyn uregulowany przez prawo ma odpowiednik w regulacji moralnej;

• Krzyżowanie się moralności i prawa - istnieją takie zachowania, które reguluje wyłącznie moralność, zachowania regulowane wyłącznie przez prawo oraz zachowania regulowane i przez prawo i przez moralność

• Sfera regulacji wspólna dla prawa i moralności obejmująca sytuacje:

• gdzie prawo i moralność regulują zachowania tak samo - sfera regulacji zbieżnej

• gdzie regulują zachowania odmiennie - sfera regulacji rozbieżnej

• Gdy dochodzi do zbiegu tych systemów uważa się, iż prawo powinno respektować przekonania moralne większości społeczeństwa, przy jednoczesnej ochronie praw mniejszości

• RELACJE WALIDACYJNE

• Czyli, jak niezgodność prawa z normami moralnymi wpływa na obowiązywanie norm prawnych - spór pozytywistów z nie-pozytywistami

• POZYTYWIŚCI - rozdział prawa i moralności

• Prawo i moralność to dwa różne i niezależne systemy normatywne

• Niesprawiedliwość czy niesłuszność prawa nie ma wpływu na jego obowiązywanie - Dura lex sed lex - jeśli prawidłowo je ustanowiono i nie uchylono.

• Brak możliwości radykalnego konfliktu prawa i moralności - prawo jest stanowione zgodnie z wolą społeczną, formuła pozytywistyczna gwarantuje poczucie pewności i bezpieczeństwa

• NIE-POZYTYWIŚCI - związek prawa i moralności

• Dowodzą, że tezy pozytywistów pozwalają legitymować akty barbarzyństwa, jeśli zatwierdzono je prawnie.

• Prawo powinno respektować wartości moralne, w razie rażącego (a nie zawsze) braku ich poszanowania prawo może przestać obowiązywać - lex iniustissima non est lex ≠ lex iniusta non est lex

• Formuła Radbrucha - jeżeli norma prawna w sposób wyjątkowo rażący narusza elementarne normy moralne, to tym samym traci ona moc obowiązującą i ani organy państwowe nie są zobowiązane do jej stosowania, ani obywatele do jej przestrzegania.

• RELACJE FUNKCJONALNE

• Czyli, jak normy moralne wpływają na treść norm prawnych i odwrotnie - jak prawo wpływa na treść przekonań moralnych

• Prawo jako system otwarty na wartości moralne - techniki włączania wartości moralnych:

1. Bezpośrednia inkorporacja - pewne normy moralne stają się z woli prawodawcy normami prawnymi (np. zakaz zabójstwa, uszkodzenia ciała, kradzieży)

2. Przepisy odsyłające - odsyłają do innych przepisów, reguł, zasad

• Klauzule generalne - przepisy, które odsyłają do ogólnych standardów postępowania czy oceny określonych zachowań, np. zasada współżycia społecznego (stosunki międzyludzkie), czyli powszechnie akceptowane reguły moralności publicznej, inne klauzule generalne odsyłają do ustalonych zwyczajów, społeczno - gospodarczego przeznaczenia prawa, należytej staranności, interesu społeczno - gospodarczego, itp.

3. Terminy wartościujące - obciążone aksjologicznie, np. dobra wiara, niskie pobudki, rażąca niewdzięczność, szczególne okrucieństwo, wzajemna pomoc, wierność małżeńska itd.

• Prawo jako istotny czynnik aktywnie kształtujący przekonania moralne (walka z nietolerancją, dyskryminacją rasową, religijna, o równouprawnienie kobiet) i zapewniający pokojową koegzystencję różnych systemów moralnych

ROZDZIAŁ V: OBOWIĄZYWANIE PRAWA

• Obowiązek przestrzegania i stosowania wyłącznie obowiązujących przepisów prawnych

• REGUŁY WALIDACYJNE - reguły określające kryteria obowiązywania aktów normatywnych oraz zawartych w nich przepisów prawnych (obowiązywanie aktu ≠ obowiązywanie wszystkich przepisów w nim zawartych)

• Koncepcje obowiązywanie norm prawnych:

1. obowiązywanie w sensie normatywnym (systemowym)

• obowiązują te normy, które zostały prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone

2. obowiązywanie w sensie faktycznym

• obowiązują te normy, za których naruszenie organy państwowe pociągają do odpowiedzialności (normy stosowane przez organy państwowe)

3. obowiązywanie w sensie aksjologicznym

• obowiązują te normy, które spełniają przyjęte kryteria etyczne (słuszne, sprawiedliwe, moralne)

• Koncepcja obowiązywania, na której opera się praktyka prawnicza jest KONCEPCJĄ MIESZANĄ, łączącą wszystkie w/w koncepcje z wyraźną przewagą elementów charakterystycznych dla normatywnej koncepcji, stąd w praktyce prawniczej stosuje się wszystkie z poniższych reguł walidacyjnych, charakterystycznych dla wszystkich trzech koncepcji

• Charakterystyczne REGUŁY WALIDACYJNE dla koncepcji normatywnej (systemowej):

• Prawidłowe ustanowienie - przez upoważniony organ, zgodnie z procedurą

• Prawidłowe ogłoszenie - opublikowanie w przewidziany prawem sposób (zwykle w oficjalnym, urzędowym dzienniku promulgacyjnym)

• Obowiązywanie zarówno norm explicite ustanowionych, jak i norm stanowiących konsekwencję norm explicite ustanowionych, wyprowadzonych z nich za pomocą odpowiednich zabiegów interpretacyjnych lub argumentacyjnych, np. z zasady państwa prawnego wynika zasada ochrony praw słusznie nabytych

• Nie obowiązywanie norm, które zostały wyraźnie lub milcząco uchylone (derogowane):

• derogacja wyraźna - to uchylenie normy lub aktu normatywnego przez inna normę prawną nazywaną przepisem lub klauzulą derogacyjną (zawartą w przepisach końcowych aktu normatywnego)

• derogacja milcząca - derogacja przez sam fakt odmiennego uregulowania - normodawca wprowadza nowe przepisy i nie uchyla poprzednich.

- REGUŁY KOLIZYJNE (dowodzą, że doszło do derogacji milczącej):

1. reguła hierarchiczna (lex superior derogat lex inferiori)

• norma hierarchicznie wyższa uchyla niezgodną z nią normę hierarchicznie niższą - ta reguła kolizyjna ma najwyższą moc

2. reguła chronologiczna (lex posterior derogat legi prori)

• akt wydany później uchyla akt wydany wcześniej - tylko wtedy, gdy akt późniejszy ma moc prawną nie niższą niż akt wcześniejszy




3. reguła merytoryczna (lex specialis derogat legi generali)

• stosuje się ją do norm w stosunku zawierania się (nadrzędności, podrzędności) - zakres lex specialis musi zawierać się w zakresie lex generalis

• Norma specjalna nie uchyla (nie pozbawia mocy obowiązującej) normy ogólnej, a jedynie wyłącza jej zastosowanie w przypadku zbiegu obu norm.

• Reguła Lex specialis derogat legi generali nie jest regułą derogacyjną, a jedynie regułą wskazującą, jak stosować przepisy ogólne i specjalne w przypadku kolizji.

- W przypadku zbiegu reguł kolizyjnych pierwszeństwo ma reguła hierarchiczna

- Jeśli dojdzie do kolizji reguły chronologicznej i merytorycznej to wtedy albo należy zastosować normę merytoryczną w myśl zasady Lex posterior generalis non derogat legi priori speciali - norma późniejsza ogólna nie uchyla normy wcześniejszej specjalnej albo należy zastosować względy celowościowe.

- Sąd stosując normy kolizyjne może odmówić zastosowania w danym przypadku jednej z norm kolidujących ze sobą, ale nie może jej uchylić (tylko TK)

• Charakterystyczne REGUŁY WALIDACYJNE dla koncepcji faktycznej:

• reguła desuetudo - norma prawna traci moc obowiązującą (wychodzi z użycia) wskutek niestosowania przez dłuższy czas lub radykalnej zmiany okoliczności, np. zmiany ustroju politycznego czy ekonomicznego

• Charakterystyczne REGUŁY WALIDACYJNE dla koncepcji aksjologicznej:

• formuła Radbrucha - nie obowiązują te normy prawne, nawet jeżeli nie zostały formalnie uchylone, które w rażący sposób naruszają elementarne i niekontrowersyjne zasady moralne

ASPEKT CZASOWY, TERYTORIALNY I PERSONALNY OBOWIĄZYWANIA

• ASPEKT CZASOWY - norma obowiązuje w okresie od jej wejścia w życie do uchylenia.

• Wyjście w życie

• z momentem ogłoszenia w oficjalnym dzienniku promulgacyjnym albo

• w momencie późniejszym, który sama określa - po określonym vacatio legis.

• Vacatio legis - czas miedzy ogłoszeniem a wejściem w życie, stosowane po to, by przygotować się do stosowania aktu i dać organom stosującym możliwość zapoznania się z jego treścią. Trwa od 2 tygodni do roku.

• Ustawy czasowe (epizodyczne) - akty normatywne podające datę, z którą przestają obowiązywać.

• Moc wsteczna (retroaktywna) - akty normatywne stosuje się do wydarzeń mających miejsce przed wejściem ich w życie. Jest to wyjątek od zasady lex retro non agit - prawo nie działa wstecz

• ASPEKT TERYTORIALNY - akty prawa wewnętrznego obowiązują tylko na terytorium danego państwa, w przypadku państw federalnych i aktów prawa terenowego (miejscowego) mogą one obowiązywać także tylko na części terytorium państwa

• Do terytorium państwa zalicza się:

• Terytorium lądowe

• Terytorium powietrzne

• Terytorium morskie (wody wewnętrzne oraz morze terytorialne maksymalnie do 12 mil)

• ASPEKT PERSONALNY - akt normatywny obowiązuje wszystkie podmioty znajdujące się na terytorium danego państwa (również obcokrajowców) z wyłączeniem osób z immunitetami dyplomatycznymi, prawo danego państwa obowiązuje jego obywateli także za granicą.

ROZDZIAŁ VI: SYSTEM PRAWA

• SYSTEM-TYP - zespół cech charakterystycznych dla porządków prawnych określonego rodzaju, odwołujemy się do tego pojęcia, gdy mówimy np. o prawie socjalistycznym czy kapitalistycznym, gdy porównujemy ze sobą prawo kontynentalne z prawem anglosaskim (common law) itd.

• SYSTEM KONKRETNY - ogół norm, które obowiązują w określonym czasie, w określonym państwie, np. współczesne prawo polskie, niemieckie, itp.

1. SYSTEMY - TYPY

• R. David wymienia następujące podstawowe typy współczesnych systemów prawnych:

• System Civil law = prawo kontynentalne = system romańsko-germański

• System Common law = prawo anglosaskie

• System prawa socjalistycznego

• Systemy prawa Dalekiego Wschodu - Korea Płd., Japonia

• Systemy prawa Islamu

• Systemu prawa hinduskiego - Indie

• Systemy prawa afrykańskiego

• Niektórzy dodatkowo wymieniają system prawa skandynawskiego

• SYSTEMY PRAWA KAPITALISTYCZNEGO I SOCJALISTYCZNEGO:

KAPITALIZM	SOCJALIZM
Podstawa ustroju ekonomicznego: Własność prywatna Gospodarka wolnorynkowa	Podstawa ustroju ekonomicznego: Własność państwowa (nazywana społeczną lub ogólnonarodową) Gospodarka planowa
Podstawa ustroju politycznego: Demokracja parlamentarna	Podstawa ustroju politycznego: Dyktatura partii komunistycznej
Podstawa porządku społecznego: System praw i wolności obywatelskich z wolnością słowa i zrzeszania się	Podstawa porządku społecznego: Negacja podstawowych praw i wolności obywatelskich, w szczególności wolności słowa i zrzeszania się

• Cechy prawa socjalistycznego:

• Negacja podstawowych cech prawa kapitalistycznego

• Prototypem prawo sowieckie wprowadzone w Rosji po 1018 roku w Rosji

• Obecnie tylko w Korei Pn, na Kubie, w Wietnamie i Chinach

• INSTRUMENTALIZACJA - zredukowanie prawa do instrumentu polityki partii komunistycznej, która za pośrednictwem prawa kierowała całością życia ekonomicznego, politycznego i społecznego.

• Nie wniosło żadnego wkładu do kultury cywilizowanych społeczeństw

.

• SYSTEMY CIVIL LAW I COMMON LAW:

CIVIL LAW	COMMON LAW
Zasada prymatu ustawy Oddzielenie tworzenia i stosowania prawa Zakaz tworzenia prawa przez sądy Historyczne źródło - prawo rzymskie Najwyższa forma legislacji - kodeks	Zasada prymatu ustawy Brak rozdziału tworzenia od stosowania prawa Sądy mogą tworzyć prawo Brak recepcji prawa rzymskiego Najwyższa forma legislacji - ustawa
Większość państw Europy Kontynentalnej i Ameryki Południowej	Kraje anglosaskie: Wlk Brytania, USA oraz byłe kolonie brytyjskie

• Cechy systemu prawa Civil law - uzupełnienie:

• Ustawy tworzone przez parlamenty podstawowym źródłem prawa

• Kodyfikacje działów prawa: karnego i cywilnego

• Nawiązanie do teorii trójpodziału władzy K. Monteskiusza - rozdział tworzenia i stosowania prawa

• Non exemplis sed legibus iudicandum est - należy orzekać na podstawie ustaw, a nie naśladować wcześniejsze rozstrzygnięcia

• Podobieństwo miedzy systemami wynika z recepcji prawa rzymskiego

• Precedens de facto - precedensy formalnie niewiążące, które ustalają jedynie zasady interpretacji i stosowania istniejących już norm, ale nie mogą tworzyć żadnych nowych norm

• Cechy systemu prawa Common law - uzupełnienie:

• Ustawa (statute) najwyższym źródłem prawa - może uchylić każdy precedens, a żaden precedens nie może uchylić ustawy

• Precedens - decyzja sądu, która tworzy prawo, sformułowana w toku jego stosowania (nie cały wyrok, ale sformułowana w wyroku reguła ogólna - ratio decidendi, w oparciu o którą sąd rozstrzygnął dana sprawę i która staje się wiążąca przy rozstrzyganiu spraw tego samego rodzaju w przyszłości, pozostałe elementy wyroku (obiter dicta) są niewiążące.

• Zasada stare decisis - zasada związania precedensem - od precedensu może odstąpić tylko sąd, który go ustanowił albo sąd od niego wyższy

• Wywodzi się z prawa zwyczajowego

• Precedens de jure - precedens formalnie wiążący, który może tworzyć nowe normy prawne

2. SYSTEMY KONKRETNE

• Uporządkowanie zbioru przepisów prawnych danego państwa

• Systematyzacja pionowa - hierarchiczna struktura norm

• Systematyzacja pozioma - pogrupowanie w kompleksy zbliżone do siebie treściowo

• Niesprzeczność i brak luk

• SYSTEMATYZACJA PIONOWA

• Normy prawne tworzą hierarchiczna strukturę

• Hierarchia aktów normatywnych w dużym przybliżeniu odpowiada hierarchii organów państwowych, w tym sensie, iż organy hierarchicznie wyższe tworzą zwykle (ale nie zawsze) akty normatywne o wyższej mocy prawnej niż organy hierarchicznie niższe.

• Szczeble hierarchii aktów normatywnych:

1. KONSTYTUCJA

• najwyższa moc prawna

• tworzy ją parlament w specjalnym trybie

• reguluje podstawy ustroju politycznego, ekonomicznego i społecznego w państwie

• zawiera zwykle katalog podstawowych praw obywatelskich. (mogą być one uregulowane także w osobnym akcie prawnym uważanym za składnik konstytucji)

2. USTAWY

• podstawowy instrument legislacji

• tworzą je parlamenty

• reguluje materie szczególnie istotne z punktu widzenia obywatela, które nie mogą być uregulowane w akcie niższego rządu (tzw. materie ustawowe)

3. AKTY PODUSTAWOWE

• zwykłe akty wydawane na podstawie ustaw i w celu ich wykonania

• akty organów administracji publicznej noszą nazwę rozporządzeń, uchwał lub zarządzeń

• służą wykonaniu ustaw, a do ich wydania jest potrzebne szczegółowe upoważnienie ustawy

• Samoistne akty podustawowe - organy administracji mogą je wydawać w celu realizacji swoich konstytucyjnych zadań bez szczegółowego upoważnienia ustawy.

• Akty regulujące (interna administracji = akty prawa wewnętrznego) - obowiązują one wyłącznie jednostki hierarchicznie podporządkowane danemu organowi administracji (służą do kierowania działalnością jednostek podporządkowanych).

4. AKTY PRAWA TERENOWEGO (miejscowego, lokalnego)

• wydawane przez organy samorządu terytorialnego i organy administracji terenowej

• mają moc terytorialnie ograniczoną

• akty normatywne zajmujące wyższe miejsce w hierarchii aktów normatywnych mają wyższą moc prawną od aktów, które zajmują miejsce niższe

• moc prawna ≠ moc obowiązująca !!!

• Moc prawna - cecha stopniowalna, może być większa lub mniejsza

• Moc obowiązująca - cecha niestopniowalna, akt albo obowiązuje albo nie, i nie może obowiązywać bardziej niż inne.

• Stosunek N_w (norma wyższa) do N_n (norma niższa):

• Nw może uchylić lub zmienić Nn, ale nie odwrotnie

• Nn powinna być zgodna ( nie może być sprzeczna) z Nw

• Nw może stanowić podst. obowiązywania Nn, ale nie odwrotnie

• Nw może upoważniać do utworzenia Nn, ale nie odwrotnie

• Nw dotyczy zwykle spraw większej wagi niż Nn

• SYSTEMATYZACJA POZIOMA

• Podział prawa na GAŁĘZIE, czyli działy obejmujące kompleksy norm regulujących stosunki społeczne tego samego rodzaju

• Podział prawa na gałęzie jako rezultat historycznej ewolucji - wyodrębnianie się nowych gałęzi z dotychczas istniejących lub powstawanie całkiem nowych gałęzi prawa

• Kryteria podziału prawa na gałęzie:

1. Kryterium przedmiotowe

• Podstawą podziału jest treść regulowanych stosunków społecznych

2. Kryterium podmiotowe

• Odgrywało ważna rolę w średniowieczu

• Każdy stan rządził się własnym prawem - stanowa stratyfikacja społeczeństwa i prawa

3. Kryterium metody regulacji

• Rola posiłkowa wobec kryterium przedmiotowego, wyróżniamy 3 metody:

• Metoda cywilna

• stosowana wtedy, gdy prawo respektuje autonomię woli stron i, w granicach określonych przez normy imperatywne (Ius cogens), pozwala podmiotom swobodnie kształtować stosunki prawne

• podmioty danego stosunku są sobie w sensie prawnym równorzędne i nie zachodzi miedzy nimi relacja hierarchicznego podporządkowania

• Metoda administracyjna

• posługujemy się nią wówczas, gdy jeden z podmiotów jest hierarchicznie podporządkowany drugiemu - podstawą regulacji stosunków są władcze decyzje

• Metoda karna

• stosowana wtedy, gdy mamy pewne czyny są zabronione przez ustawę (przestępstwa, wykroczenia) pod groźbą kary

• podstawą odpowiedzialności karnej jest wina indywidualnego sprawcy

• stosuje się ja w prawie karnym (postępowanie karne), postępowaniu administracyjnym (postępowanie karno - administracyjne) i finansowym (postępowanie karno - skarbowe)

• INSTYTUCJA PRAWNA - kompleks norm stanowiących funkcjonalna całość, regulującą jakiś typowy zespół stosunków społecznych np. instytucja małżeństwa, darowizny, testamentu, etc.

• KODEKS - akt normatywny, z reguły rzędu ustawowego, zawierające podstawowe dla danej gałęzi prawa zasady i normy prawne; np. Kodeks Cywilny Napoleona (1804), Kodeks Cywilny Niemiecki - BGB (1899)

• Polskie kodeksy:

• Kodeks cywilny - 23.04.1964

• Kodeks rodzinny i opiekuńczy - 25.02.1964

• Kodeks postępowania cywilnego - 17.11.1964

• Kodeks pracy - 26.06.1974

• Kodeks spółek handlowych - 15.09.2000

• Kodeks karny - 06.06.1997

• Kodeks postępowania karnego - 06.06.1997

• Kodeks karny wykonawczy - 06.06.1997

• Kodeks wykroczeń - 20.05.1971

• Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia - 24.08.2001

• Kodeks karny skarbowy - 10.09.1999

• Kodeks morski - 18.09.2001

• Kodeks postępowania administracyjnego - 14.06.1960

- wszystkie kodeksy mają formę ustawy

- charakter kodeksu mają także niektóre ustawy, które nie noszą nazwy kodeksu, np. Ordynacja podatkowa, Prawo o ustroju sadów powszechnych

- wielokrotna nowelizacja ≠ inkorporacja (INKORPORACJA - prywatny lub urzędowy zbiór praw w danej dziedzinie, porządkuje akty normatywne już obowiązujące w danej gałęzi prawa po to, by ułatwić korzystanie z nich)

• Charakterystyka poszczególnych gałęzi prawa:

• PRAWO KONSTYTUCYJNE

• zespół norm regulujących podstawy ustroju politycznego, ekonomicznego i społecznego - podstawowy akt normatywny: Konstytucja RP z 1997

• PRAWO ADMINISTRACYJNE

• najbardziej rozbudowany dział prawa wewnętrznego

• reguluje władczą działalność organów państwa w różnych dziedzinach życia społecznego

• wyspecjalizowane działy: - prawo łowieckie, wodne, budowlane.

• PRAWO CYWILNE - najważniejsze działy:

• prawo rzeczowe - własność, inne prawa rzeczowe, zastaw, hipoteka

• prawo zobowiązań - umowy, odpowiedzialność za czyny niedozwolone

• prawo spadkowe - dziedziczenie ustawowe i testamentowe

• prawo handlowe

• prawo autorskie

• prawo wekslowe

• prawo czekowe

• prawo międzynarodowe prywatne

• POSTĘPOWANIE CYWILNE

• postępowanie w sprawach spornych (procesowe)

• postępowanie w sprawach niespornych (nieprocesowe

• postępowanie egzekucyjne i inne.

• PRAWO PRACY - wyodrębnione z prawa cywilnego (potrzeba ochrony pracowników, czyli słabszej strony w sporze), obejmuje:

• stosunki pracy wynikające z umowy, powołania, mianowania

• prawa i obowiązki pracodawców i pracowników

• ochrona pracowników

• układy zbiorowe pracy, itd.

• PRAWO RODZINNE - wyodrębnione z prawa cywilnego (potrzeba ochrony interesu dzieci i instytucji małżeństwa), obejmuje:

• małżeństwo, prawa i obowiązki małżonków, rodziców i dzieci, stosunki rodzinne, przysposobienie, kuratela itd.

• PRAWO ROLNE - reguluje własność i użytkowanie gruntów rolnych.

• PRAWO KARNE - określa, jakie czyny są przestępstwami lub wykroczeniami i ustala zasady odpowiedzialności karnej;

• PRAWO FINANSOWE - reguluje zasady funkcjonowania finansów publicznych (budżet, banki, podatki);

• Tendencje podziału prawa na gałęzie:

1. Dyferencjacja - wyodrębnianie się gałęzi prawa bardziej wyspecjalizowanych z gałęzi już istniejących (np. prawo pracy i rodzinne z prawa cywilnego)

2. Gałęzie kompleksowe (mieszane) - łączą elementy różnych regulacji prawnych (np. prawo morskie)

3. Gałęzie nowe - rezultat powstawania nowych technologii (prawo informatyczne) lub nowych problemów społecznych (prawo ochrony środowiska)

• PRAWO MATERIALNE - zespół norm regulujących w sposób pierwotny daną sferę stosunków społecznych, określających jakie prawa i obowiązki mają podmioty aktywne w tej sferze.

• PRAWO PROCESOWE (FORMALNE) - normy regulujące sposób postępowania w przypadku, kiedy doszło do naruszenia norm prawa materialnego, kompetencje i organizację organów rozstrzygających te sprawy.

3. PRAWO PUBLICZNE I PRYWATNE

• Podział na prawo publiczne i prywatne dokonany przez Ulpiana /zatarty w średniowieczu/

• Prawo publiczne - zbiór norm odnoszących się do interesu państwa (sfera, w której obywatel podlega poleceniom władzy publicznej)

• Prawo prywatne - zbiór norm odnoszących się do interesów jednostki (sfera, w której obywatel jest wolny, tj. nie podlega poleceniom władzy publicznej)

• Historyczne kryteria podziału prawa na publiczne i prywatne:

KRYTERIA PODZIAŁU	PRAWO PUBLICZNE	PRAWO PRYWATNE
1. PODMIOTOWE (E. Bierling, F. Somló)	Reguluje stosunki między organami państwa oraz między organami państwa i obywatelami;	Reguluje stosunki między obywatelami;
2. PRZEDMIOTOWE - typu regulowanych stosunków (G. Jelinek)	Reguluje stosunki władcze, w których jeden podmiot jest podporządkowany drugiemu - stosunki hierarchicznego podporządkowania	Reguluje stosunki między pod miotami równorzędnymi - stosunki równorzędności
3. SPOSOBU DOCHODZENIA ROSZCZEŃ (A.Thon)	Roszczenia publiczno-prawne są dochodzone z urzędu;	Roszczenia prywatno-prawne dochodzone (z inicjatywy) zainteresowanych stron
Przykłady	Prawo konstytucyjne, karne, administracyjne, finansowe, działy prawa procesowego;	Prawo cywilne

• Tendencja do publicyzacji współczesnych systemów prawa - przyczyny:

1. Rozrost funkcji współczesnych państw - interwencja państwa w gospodarkę, inspirowana ideologią państwa opiekuńczego (welfare state) - przejmowanie funkcji socjalnych; jurydyzacja życia społecznego

2. Rozwój nowych technik i technologii - techniki zbierania i przetwarzania informacji zwiększają możliwości sterowania procesami społecznymi i stanowią impuls do wykorzystywania prawa (głównie administracyjnego) jako instrumentu polityki społecznej;

3. Powstawanie reżimów totalitarnych (nazizm, komunizm) - maksymalne ograniczenie tego, co prywatne, etatyzacja życia społecznego (upaństwowienie), państwo ma ingerować w każdą sferę życia społecznego i poddać ją swojej kontroli

ROZDZIAŁ VII: TWORZENIE PRAWA

1. POJĘCIE I FORMY TWORZENIA PRAWA

• Akty tworzenia a akty stosowania prawa

• Akt tworzenia prawa - normy generalno-abstrakcyjne (ogólne)

• Akt stosowania prawa - normy indywidualno-konkretne (indywidualne

• AKT TWORZENIA PRAWA - władczy akt organu władzy państwowej, który składa się z norm ogólnych (istnieją wyjątki od tej reguły)

• Podstawowe formy prawa

• Prawo stanowione sensu stricto

• Prawo kontraktowe

• Prawo precedensowe

• Prawo zwyczajowe

• Prawo religijne

• Prawo prawnicze

• PRAWO STANOWIONE SENSU STRICTO

• Stanowienie prawa na drodze jednostronnej decyzji organu państwowego lub instytucji upoważnionej przez taki organ

• Podstawowa i najważniejsza forma we wszystkich współczesnych państwach (civil law, jak i common law)

• Prawo przyjmuję formę dokumentu o określonej formie i budowie - tekst prawny (ustawa, rozporządzenie, uchwała), dlatego prawo stanowione = prawo pisane (Ius scriptum)

• Prawo ustawowe jako najważniejsza forma spośród różnych form prawa stanowionego

• Administratywizacja prawa jako wzrost roli prawa stanowionego przez instytucje rządowe i inne organy administracji publicznej

• PRAWO KONTRAKTOWE

• Umowa, której stronami są organy państwowe i/lub upoważnione przez nie instytucje

• Jeżeli jedną ze stron takiej umowy jest organ państwowy to można mówić o współstanowieniu prawa przez państwo

• Umowa jest rzadko bezpośrednim źródłem prawa, ALE: tryb negocjacyjny w dalszym ciągu ogrywa ważną rolę w procesie stanowienia prawa (np. Magna Charta Lliberatum (1215), Pacta Conventa, Artykuły henrykowskie (1573), a obecnie - układy zbiorowe pracy)

• W prawie międzynarodowym publicznym (prawo traktatowe) tryb negocjacyjny to podstawowa procedura tworzenia prawa, kontraktowy charakter tego prawa:

• Umowy dwustronne (bilateralne)

• Umowy wielostronne (multilateralne) nazywane traktatami/konwencjami

• Prawo pierwotne UE jako prawo traktatowe, prawo wtórne = prawo stanowione

• PRAWO PRECEDENSOWE

• powstanie prawa w drodze decyzji sądowej lub administracyjnej, jeżeli zawartą w tej decyzji normę ogólną uważa się za wiążącą

• PRECEDENS - zawarta w decyzji sądowej norma ogólna, która de iure (precedens formalnie wiążący) lub de facto (precedens formalnie niewiążący) wpływa na podejmowanie innych decyzji przez sądy

• W praktyce precedensy są najczęściej tworzone przez najwyższe instancje sądowe

• Zasada stare decisis - zasada związania sądu precedensem w krajach anglosaskich, gdzie precedens jest formalnym źródłem prawa, jednak ustawa może uchylić precedens

• W krajach civil law dopuszczalną kategorią precedensów są precedensy de facto, jako podstawowe instrumenty interpretacji prawa.

• PRAWO ZWYCZAJOWE

• Organ państwa nie tworzy, ale uznaje określone normy za normy prawne

• Odgrywa znaczącą rolę w państwach azjatyckich i afrykańskich oraz jest oficjalnym źródłem prawa międzynarodowego publicznego

• W niektórych państwach - subsydiarność prawa zwyczajowego, która polega na tym, iż wolno jest je zastosować pod warunkiem, iż dane zagadnienie nie jest uregulowane przez ustawy lub inne akty normatywne

• Kryteria uznania normy za normę prawa zwyczajowego ( nauka niemiecka):

1. Powszechna akceptacja zwyczaju w środowisku, którego zwyczaj dotyczy

2. Uznanie zwyczaju przez sądy lub inne organy stosujące prawo tj. istnienie trwałego i stałego orzecznictwa partego na tym zwyczaju

3. Akceptacja zwyczaju jako wiążącego przez doktrynę prawniczą

• Prawo zwyczajowe - te zwyczaje, które zostały uznane za wiążące przez odpowiednie organy państwowe, a zwłaszcza przez organy stosujące prawo

• Zwyczaje - akceptowane w określonej grupie czy środowisku, chociaż nieuznawane za wiążące przez organy państwowe, reguły postępowania.

• Prawo zwyczajowe ≠ zwyczaje

• PRAWO RELIGIJNE

• organ państwa uznaje za normy prawne pewne normy religijne - prawo Islamu

• tzw. szariat - zespół wskazań, co do postępków ludzkich zawarty w Koranie

• olbrzymia rola szkół prawa zajmujących się interpretacją Koranu

• PRAWO PRAWNICZE

• zaliczanie do źródeł prawa poglądów niektórych prawników

• Obecnie doktryna prawnicza nie jest zaliczana do źródeł prawa

• W starożytności źródłem prawa rzymskiego była instytucja ius respondendi, tzn. porady prawników z upoważnienia cesarskiego miały moc wiążącą przy rozstrzyganiu spraw

• W XIX wieku w systemie common law źródłem prawa były podręczniki o randze autorytetu tzw. books of authority

• Współczesne tendencje rozwojowe prawa:

• Jurydyzacja życia społecznego - prawo jako najważniejszy instrument kontroli społecznej

• Zmiana funkcji prawa - idea interwencjonizmu i państwa socjalnego: prawo jako instrument aktywnej polityki ekonomicznej i społecznej [prawo pozytywne]

• Nieskuteczność regulacji prawnych

• Scjentyzacja procesów tworzenia prawa - stały wzrost udziału ekspertów i instytucji reprezentujących instytucje naukowe w procesach tworzenia prawa - powstanie polityki prawa

1. polityka tworzenia prawa - racjonalne tworzenie norm prawnych

2. polityka stosowania prawa - racjonalne stosowania norm prawnych

3. polityka realizacji prawa - racjonalne wykonywanie aktów stosowania prawa

• Proceduralizacja systemów prawa - delegacja funkcji regulacyjnych, czasem prawotwórczych, z organów państwowych na instytucje pozapaństwowe

2. ŹRÓDŁA PRAWA

• Różne znaczenie terminu „źródło prawa”:

1. źródła prawa w sensie formalnym

2. źródła poznania prawa

3. źródła prawa w sensie materialnym

4. samoistne i niesamoistne źródła prawa

• ŹRÓDŁA PRAWA W SENSIE FORMALNYM (fontes iuris oriundi) - każdy akt, dokument, decyzja, którą w danym systemie prawa uważa się za źródło norm prawnych; np. ustawa, rozporządzenie, uchwała odpowiedniego organu państwowego (Polska), precedens, decyzja sądu lub innego organu uznająca zwyczaj za normę prawnie wiążącą (inne państwa)

• ŹRÓDŁA POZNANIA PRAWA (fontes iuris cognoscendi)- wszelkiego rodzaju dokumenty i obiekty, na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych

• Oficjalne - urzędowe dzienniki promulgacyjne (publikacyjne), np. Dziennik Ustaw, Monitor Polski oraz dzienniki urzędowe ministerstw i innych organów państwowych

• Dziennik Ustaw: ustawy, rozporządzenia, ratyfikowane umowy międzynarodowe

• Monitor Polski: uchwały Rady Ministrów, zarządzenia ministrów

• Nieoficjalne - dokumenty i obiekty, na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych np. gazety, książki, radio, telewizja, inskrypcje na pomnikach, płytach nagrobnych;

• ŹRÓDŁA PRAWA W SENSIE MATERIALNYM - pojęcie najmniej określone i przydatne, odnosi się do czynników społecznych, ekonomicznych, które warunkują treść prawa (ideologie, przekonania moralne i religijne, układy sił politycznych w państwie, sytuacja ekonomicznej)

• SAMOISTNE ŹRÓDŁO PRAWA - każda reguła lub zasada stanowiąca samodzielną podstawę decyzji sędziowskiej lub innego aktu stosowania prawa, a więc może być samodzielnym źródłem naszych praw i obowiązków; przykłady:

• Konstytucja

• Ustawy

• Akty legislacji delegowanej, tj. akty wydawane na podstawie upoważnienia ustawowego;

• Normy prawa międzynarodowego publicznego (traktaty, rozporządzenia unijne)

• Prawo zwyczajowe

• Precedensy

• Akty legislacji autonomicznej (sporne) - wszelkie formy tworzenia ogólnych reguł przez instytucje pozapaństwowe

• NIESAMOISTNE ŹRÓDŁA PRAWA - wszystkie normy i materiały, które nie mogą stanowić wyłącznej podstawy aktu stosowania prawa, a tym samym nie mogą być samodzielnym źródłem naszych uprawnień lub obowiązków; dostarczają jednak dodatkowego wsparcia dla takich decyzji (jest ona lepiej uzasadniona); przykłady:

• Orzeczenia sądowe

• Materiały przygotowawcze (sprawozdania komisji legislacyjnych)

• Poglądy doktryny, zwłaszcza jednolite - communis opinio doctorum

• Materiały komparatystyczne (orzeczenia sądów zagranicznych, poglądy obcej doktryny, zagraniczne akty normatywne)

• Reguły egzegezy (dyrektywy wykładni, reguły wnioskowań prawniczych, reguły kolizyjne

• Zasady i reguły pozaprawne (zwyczaje, zasady współżycia społecznego, zasady słuszności)

• Zalecenia i opinie instytucji międzynarodowych i europejskich

3.ŹRÓDŁA PRAWA MIĘDZYNARODOWEGO, EUROPEJSKIEGO I WEWNĘTRZNEGO

• PRAWO MIĘDZYNARODOWE

• Wiele państw demokratycznych uznaje prymat prawa międzynarodowego nad własnym prawem wewnętrznym,

• Wspólnota międzynarodowa jest coraz bardziej skłonna, by podstawową normą tego prawa nadać status norm bezwzględnie wiążących (ius cogens), a zatem wiążących państwa nawet bez ich zgody.

• Polska: ratyfikowane umowy międzynarodowe staja się częścią wewnętrznego prawa polskiego i mogą być bezpośrednio stosowane, a jeśli umowa międzynarodowa została ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażona w ustawie, to ma ona pierwszeństwo przed ustawami i niższymi aktami normatywnymi.

1. Samoistne źródła prawa międzynarodowego:

• Umowy (traktaty) międzynarodowe

• Zwyczaj międzynarodowy (międzynarodowe prawo zwyczajowe)

• Zasady ogólne prawa międzynarodowego

• Prawotwórcze uchwały organizacji międzynarodowych

1. Niesamoistne źródła prawa międzynarodowego:

• Orzecznictwo sądów międzynarodowych

• Doktryna

• Deklaracje i zalecenia organizacji międzynarodowych

• PRAWO EUROPEJSKIE (UNIJNE, WSPÓLNOTOWE)

• Część naszego prawa wewnętrznego - prawo to podlega bezpośredniemu stosowaniu na terenie Polski, a w razie kolizji ma pierwszeństwo nad normami naszego prawa wewnętrznego.

• ETS: zasada prymatu prawa europejskiego nad prawem wewnętrznym państw członkowskich

• Cechy prawa europejskiego:

• Mieszane - ma charakter zarówno prawa międzynarodowego jak i wewnętrznego, zatem może być bezpośrednim źródłem prawa i obowiązków zarówno państw członkowskich, jak i źródłem uprawnień i obowiązków obywateli państw członkowskich i ich instytucji

• Prawo wspólnotowe podlega bezpośredniemu stosowaniu w państwach członkowskich i może stanowić samoistną i niezależną od prawa międzynarodowego i narodowego podstawę skarg i roszczeń obywateli oraz państw członkowskich.

• Brak rozgraniczenia aktów tworzenia i stosowania prawa - zdarza się, że adresatami dyrektyw zaliczanych do aktów tworzących prawo są indywidualnie oznaczone państwa, natomiast adresatami decyzji, które uważa się za akty stosowania prawa unijnego, bywają wszystkie państwa.

• Źródła prawa europejskiego:

• PRAWO PIERWOTNE - traktaty założycielskie wraz z załącznikami i protokołami oraz traktaty akcesyjne;

• PRAWO POCHODNE - wszystkie akty normatywne ustanowione przez organy UE, cechą charakterystyczną jest to, że są wydawane na podstawie aktów prawa pierwotnego:

1. rozporządzenia - adresatem: państwa, obywatele, instytucje, moc wiążąca w całym zakresie

2. dyrektywy - adresatem: tylko państwa, moc wiążąca co do rezultatu; harmonizacja prawa państw członkowskich

3. decyzje

+

4. Umowy międzynarodowe zawierane przez Unię z innymi podmiotami (państwami, organizacjami międzynarodowymi)

5. Zasady ogólne prawa wspólnotowego

+

1. niesamoistne, formalnie niewiążące źródła prawa

• Zalecenia ( rekomendacje)

• Deklaracje, obwieszczenia i komunikaty

• Unia zobowiązuje się do przestrzegania prawa międzynarodowego publicznego, a w orzecznictwie ETS mówi się wprost o prymacie prawa międzynarodowego nad prawem unijnym - hierarchia porządków normatywnych

1. prawo międzynarodowe

2. prawo europejskie

3. prawo wewnętrzne

• PRAWO WEWNĘTRZNE

• Konstytucja wprowadziła podział wszystkich aktów normatywnych na dwie kategorie:

1. Akty normatywne powszechnie obowiązujące

2. Akty normatywne wewnętrzne

• Kategorie aktów normatywnych powszechnie obowiązujących:

1. konstytucja

2. ustawy

3. ratyfikowane umowy międzynarodowe i akty prawa europejskiego

4. rozporządzenia

5. akty prawa miejscowego (terenowego, lokalnego)

• KONSTYTUCJA

• akt normatywny o najwyższej mocy prawnej: może uchylić każdy akt i nie może zostać uchylony przez żaden akt

• reguluje podstawy ustroju politycznego, społecznego i ekonomicznego w państwie oraz formułuje katalog podstawowych praw i wolności obywatelskich

• przepisy Konstytucji stosuje się bezpośrednio, chyba, że Konstytucja stanowi inaczej

• USTAWY

• podstawowa forma legislacji we wszystkich demokratycznych społeczeństwach

• sprawy szczególnie ważne dla obywateli mogą być uregulowane wyłącznie w ustawie (tzw. materie ustawowe) - w Polsce zalicza się do nich m.in.:

• Prawa i obowiązki obywateli

• Przepisy prawa karnego

• Przepisy podatkowe i zagadnienia gospodarki finansowej państwa

• Ustanawianie monopolów

• Ustanawianie budżetu

• Wprowadzanie stanów nadzwyczajnych (wojny, wyjątkowy, klęski żywiołowej)

• Normy regulujące strukturę państwa i samorządów

• RATYFIKOWANE UMOWY MIĘDZYNARODOWE

• W przypadku, gdy umowa międzynarodowa została ratyfikowana za zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie, w razie kolizji takiej umowy z ustawą, pierwszeństwo ma umowa międzynarodowa

• wszystkie ratyfikowane umowy międzynarodowe (ratyfikacji dokonuje Prezydent) stają się częścią polskiego prawa wewnętrznego i podobnie jak Konstytucja mogą być bezpośrednio stosowane

• ROZPORZĄDZENIA

• akt wykonawczy w stosunku do ustawy - wolno je wydawać wyłącznie na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawowego

• prawo wydawania: Prezydent, Rada Ministrów i ministrowie

• AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO (lokalnego, terenowego)

• obejmują akty tworzone przez organy samorządu terytorialnego oraz terenowe organy administracji rządowej

• mogą być wydawane tylko na podstawie upoważnienia ustawowego i w jego granicach

• ich zasięg jest terytorialnie ograniczony;

• Uchwały RM, zarządzenia Prezydenta i Ministrów zalicza się do aktów wewnętrznych (aktów kierownictwa/prawa wewnętrznego). Uchwały RM są wydawane na podstawie konstytucji lub ustaw, natomiast uchwały innych organów oraz zarządzenia - na podstawie ustaw. Akty p. wewnętrznego mogą wydawać inne organy, jeśli zostały do tego upoważnione (np. KBN, Zarząd NBP, Rada Polityki Pieniężnej i inne). Inne akty normatywne uchwala Sejm i Senat (w tym trybie ustanawia się przykładowo regulamin Sejmu i Senatu).

4. TRYB TWORZENIA PRAWA

• Brak jednego uniwersalnego sposobu tworzenia prawa, bowiem zależy on od rodzaju systemu prawa i podmiotu, mającego kompetencję prawotwórczą (podmioty o formalnej kompetencji ≠ podmioty faktycznie biorące udział w tworzeniu prawa)

• Procedura tworzenia ustaw - droga/tryb ustawodawczy:

• Inicjatywa ustawodawcza

• Dyskusja nad projektem

• Głosowanie

• Podpisanie i ogłoszenie

• INICJATYWA USTAWODAWCZA - zgłoszenie projektu przez upoważniony organ, które zobowiązuje parlament do jego rozpatrzenia. Inicjatywa ustawodawcza przysługuje:

1. Grupie przynajmniej 15 posłów

2. Komisji sejmowej

3. Senatowi

4. Prezydentowi

5. Radzie Ministrów

6. Grupie co najmniej 100 tysięcy obywateli mających prawa wyborcze

• DYSKUSJA NAD PROJEKTEM - czytania projektu ustawy, 3 czytania projektu; prace nad projektem w komisjach sejmowych lub na plenum Sejmu oraz zgłaszanie do niego poprawek

• GŁOSOWANIE

• ciała kolegialne mogą funkcjonować w sposób ważny tylko przy założeniu obecności pewnej minimalnej liczby swoich członków (quorum)

• Reguła większości jako zasada głosowania w demokracji parlamentarnej

• Większość bezwzględna (absolutna) - suma głosów „za” jest większa niż suma głosów „przeciw” i wstrzymujących się.

• Większość zwykła - suma głosów „za” jest większa niż głosów „przeciw”, nie licząc wstrzymujących się.

• Większość względna - najwyższa liczba głosów uzyskana w przypadku wyborów między przynajmniej trzema kandydatami.

• Większość kwalifikowana - większość wyższa od bezwzględnej, ale mniejsza od jednomyślności (2/3, 3/4 itd. ważnie oddanych głosów).

• Uchwalanie ustaw - zwykła większość głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów

• Uchwalanie zmian w Konstytucji - Sejm: kwalifikowanej większości 2/3 głosów w obecności przynajmniej połowy ustawowej liczby posłów; Senat: bezwzględnej większości głosów w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby senatorów

• Ustawę uchwaloną przez sejm Marszałek Sejmu przekazuje Senatowi, który w ciągu 30 dni ustawę może przyjąć, wprowadzić poprawki lub odrzucić.

• Uchwałę Senatu odrzucającą lub wprowadzającą poprawki może Sejm odrzucić bezwzględną większością głosów

• Następnie Marszałek Sejmu przedstawia przyjętą ustawę do podpisu Prezydentowi, który może odmówić podpisania ustawy i przekazać ją Sejmowi do powtórnego rozpatrzenia (veto zawieszające). Veto zawieszające może obalić Sejm uchwalając ponownie ustawę, jednak tym razem większością kwalifikowaną 3/5.

• Veto absolutne - niemożność uchwalenia ustawy przez parlament.

• Veto ludowe - uchwalona przez parlament ustawa może zostać odrzucona przez wyborców w referendum.

• Referendum w sprawach szczególnie ważnych dla państwa - może zarządzić Sejm lub Prezydent za zgodą Senatu; wynik staje się wiążący, jeżeli wzięła w nim udział więcej niż połowa uprawniona do głosowania.

• PODPISANIE I OGŁOSZENIE - podpisanie przez Prezydenta i ogłoszenie w Dzienniku Ustaw

5. ZASADY TECHNIKI PRAWODAWCZEJ

• Zasady techniki prawodawczej (legislacyjnej) to dyrektywy wskazujące jak poprawnie redagować akty normatywne.

• Podstawowe kategorie dyrektyw techniki prawodawczej:

1. Dyrektywy systematyki wewnętrznej aktu normatywnego

• dotyczą budowy tekstu prawnego, kolejności przepisów, sposobu ich redagowania, notacji itd.

2. Dyrektywy systematyki zewnętrznej aktu normatywnego

• dotyczą relacji aktu normatywnego do innych aktów normatywnych (np. dotyczące przepisów odsyłających lub uchylających); wśród nich wyróżniamy:

1. Dyrektywy systematyzacji poziomej

• dotyczą kwestii, jak kształtować zakres podmiotowy i przedmiotowy aktu, mając na uwadze jego stosunek do innych teksów prawnych.

• Dyrektywy systematyzacji pionowej

• zajmują się relacjami hierarchicznymi między aktami normatywnymi różnego szczebla np. relacjami między ustawą a aktami wykonawczymi i zagadnieniami z tym związanymi

3. Dyrektywy adresata przepisu i warunków jego zastosowania

• zajmują się sposobami określania adresata przepisu, a dyrektywy warunków - sposobami określania okoliczności warunkujących zastosowanie przepisu prawnego

4. Dyrektywy języka aktu

• dotyczą poprawnego formułowania przepisów, wyboru języka aktu w zależności od celów stawianych przez prawodawcę, sposobu definiowania pojęć itd.

• Ten podział nie jest rozłączny, gdyż wiele dyrektyw ma charakter mieszany np. dyrektywy dotyczące przepisów przejściowych, które zaliczyliśmy do dyrektyw systematyki wewnętrznej, mogą być zaliczane do systematyki dyrektyw zewnętrznej, skoro dotyczą także relacji między różnymi aktami normatywnymi. Z kolei dyrektywy odnoszące się do przepisów odsyłających mogą być zaliczone albo do dyrektyw systematyki wewnętrznej albo zewnętrznej w zależności od tego czy mamy do czynienia z odesłaniem w ramach danego aktu czy z odesłaniem do innego aktu normatywnego.

• REGUŁY SYSTEMATYKI ZEWNĘTRZNEJ AKTU NORMATYWNEGO

• REGUŁY SYSTEMATYZACJI POZIOMEJ

• Akt normatywny powinien możliwie wyczerpująco normować daną dziedzinę spraw, nie pozostawiając poza zakresem swojego unormowania istotnych fragmentów tej dziedziny

• W akcie normatywnym należy unikać wyjątków

• Akt normatywny powinien określać swój zakres przedmiotowy (stosunki, które reguluje) i podmiotowy (podmioty, do których się odnosi)

• Akt normatywny nie powinien wykraczać poza swój zakres przedmiotowy i podmiotowy

• Akt normatywny nie powinien zmieniać lub uchylać przepisów, które nie należą do jego zakresu przedmiotowego i podmiotowego

• REGUŁY SYSTEMATYZACJI PIONOWEJ

• Akt normatywny nie może być sprzeczny z aktami normatywnymi wyższego rzędu

• Akt normatywny nie powinien powtarzać przepisów zamieszczonych w innych aktach normatywnych, ani też w bezpośrednio stosowanych przepisach prawa międzynarodowego i europejskiego

• Akt normatywny może regulować dane zagadnienie w sposób odmienny od aktu wyższego rzędu tylko na podstawie jego szczegółowego upoważnienia

• Ustawy i inne akty normatywne należy opracowywać z uwzględnieniem wiążących norm prawa międzynarodowego i europejskiego

• Dyrektywy odnoszące się do aktów wykonawczych:

• W akcie wykonawczym zamieszcza się jedynie przepisy regulujące sprawy przekazane w upoważnieniu zawartym w ustawie do normowania tym aktem

• W akcie wykonawczym nie można zamieszczać przepisów niezgodnych z ustawą upoważniającą lub z innymi ustawami, chyba, że przepis upoważniający wyraźnie to dopuszcza

• Akt wykonawczy nie może przekazywać zawartego w nim upoważnienia do wydania aktu wykonawczemu innemu organowi (zakaz subdelegacji), chyba, że ustawa na subdelegację wyraźnie zezwala [Konstytucja przewiduje bezwzględny zakaz subdelegacji w przypadku rozporządzeń]

• Przepisy upoważniające (kompetencyjne)

• Przepisy te delegują kompetencję do tworzenia aktów normatywnych

• Zwykle o randze ustawowej

• Akt normatywny wydany na podstawie przepisu upoważniającego = akt wykonawczy

• Dwa typy upoważnień: obligatoryjne („…wyda/określi…”) i fakultatywne („...może określić…”)

• Przepisy upoważniające do wydania aktu wykonawczego muszą wskazywać podmiot upoważniony oraz formę aktu, do którego wydania upoważniają

• Przepisy upoważniające do wydania aktu wykonawczego muszą wyraźnie określać sprawy przekazane do unormowania

• Wymóg szczegółowego określenia przedmiotu i treści delegacji ustawowej

• Przepisy upoważniające podlegają wykładni literalnej, zakaz rozszerzającej

• Nie można przekazywać do unormowania aktem wykonawczym spraw nie wyjaśnionych lub nasuwających trudności przy opracowaniu ustawy

• W przepisie upoważniającym nie powinno się zamieszczać upoważnienia do wydawania aktów wykonawczych w stosunku do kilku ustaw

• Przepis upoważniający może upoważniać kilka podmiotów do wydania aktu normatywnego (tzw. współuczestnictwo w wydaniu aktu normatywnego)

• Formy współuczestnictwa w wydaniu aktu normatywnego:

- wspólne wydanie aktu przez upoważnione podmioty

- osiągnięcie porozumienia w sprawie treści aktu

- wyrażenie zgody przez jeden z podmiotów na wydanie aktu

- zasięgnięcie opinii innego podmiotu w sprawie wydania aktu

- złożenie wniosku przez jeden z podmiotów o wydanie aktu

• Przepisy odsyłające [tylko wyjątkowo w przepisach karnych]

• Mieszany charakter dyrektyw odnoszących się do przepisów odsyłających:

- odesłanie wewnętrzne - przepis odsyła do tego samego aktu

- odesłanie zewnętrzne - przepis odsyła do innego aktu

• Cele przepisów odsyłających:

- skrótowość tekstu - poprzez jednoznaczne wskazanie przepisu/przepisów, do których się odsyła

- spójność instytucji - w przypadku całościowej regulacji instytucji, gdy wymiana wszystkich przepisów, do których się odsyła, jest niemożliwa, wyjątkowo stosuje się odesłanie wg wzoru: „Do … stosuje się odpowiednio przepisy o …”

• Odesłanie statyczne - odesłanie do danych przepisów w ich określonej wersji

• Odesłanie dynamiczne - odesłanie do każdorazowej wersji danego przepisu

• Niedopuszczalne jest odsyłanie do przepisów aktów normatywnych nie opublikowanych w Dzienniku Ustaw, Monitorze Polskim lub innym oficjalnym dzienniku promulgacyjnym

• Niedopuszczalne jest odsyłanie do przepisów, które już zawierają odesłania

• W ustawie można odsyłać do przepisów tej samej lun innej ustawy; niedopuszczalne jest natomiast odsyłanie do przepisów aktu wykonawczego

• Odesłanie systemowe - przepisy, które odsyłają do danego systemu prawa

• Odesłanie pozasystemowe - przepisy, które odsyłają do reguł i zasad pozaprawnych (np. zasad współżycia społecznego, zasad słuszności, itp.)

• REGUŁY ADRESATA I WARUNKÓW ZASTOSOWANIA PRZEPISU

• Jeżeli norma ma być adresowana do każdej osoby fizycznej, adresata tej normy należy wskazać słowem „kto”

• Jeżeli norma ma być adresowana do podmiotów innych niż osoba fizyczna albo jeżeli zakres adresatów normy ma być węższy niż w regule podanej wyżej, to wyznacza się go wyłącznie przez użycie odpowiedniego określenia rodzajowego (np. „żołnierz, który”, „senat uczelni”)

• Jeżeli norma ma znajdować zastosowanie we wszelkich okolicznościach, w przepisie nie określa się okoliczności jej zastosowania

• Jeżeli norma ma znajdować zastosowanie jedynie w określonych okolicznościach lub warunkach, należy wskazać je przez odpowiednie rodzajowe ich określenie (np. „w razie pożaru”, „w razie wydania rzeczy nabywcy”)

• REGUŁY JĘZYKA AKTU NORMATYWNEGO

• W aktach normatywnych należy posługiwać się wyrażeniami językowymi w ich podstawowym i powszechnie przyjętym znaczeniu (dyrektywa języka powszechnego czy potocznego)

• W aktach normatywnych należy unikać posługiwania się wyrażeniami specjalistycznymi (profesjonalizmami), obcojęzycznymi i neologizmami, chyba, że nie maja one odpowiedników w języku powszechnym lub języku polskim

• Prawodawca powinien dążyć do tego, by używać pojęć w ich znaczeniu kodeksowym

• Prawodawca nie powinien używać synonimów i homonimów

• W aktach normatywnych zasadniczo nie zamieszcza się wypowiedzi, które służą wyrażaniu norm prawnych, a w szczególności apeli, postulatów, zaleceń, upomnień i uzasadnień

• Wiele z reguł języka aktu normatywnego ma odpowiedniki w dyrektywach wykładni przepisów prawa, bowiem interpretacja jest ustalaniem „woli prawodawcy”

• PROBLEM WYBORU JĘZYKA AKTU NORMATYWNEGO

• Reguła: formułowanie przepisów w sposób maksymalnie zrozumiały i precyzyjny

• Problem: czy normodawca chce maksymalnie skrępować organy stosujące prawo, czy pozostawić im pewien margines swobody (władzy dyskrecjonalnej) w podejmowaniu decyzji i czy chce/nie chce, by organy stosujące prawo mogły je w drodze interpretacji przystosowywać do zmieniających się okoliczności

1. pojęcia ostre i nieostre

2. pojęcia otwarte i zamknięte

3. pojęcia klasyfikacyjne i typologiczne

1. POJĘCIA OSTRE I NIEOSTRE

• Pojęcie ostre - pozwala rozstrzygnąć o obiekcie czy podpada pod dane pojęcie czy też nie, pojęcie dookreślone znaczeniowo, semantycznie zamknięte, które w zupełny sposób określa kryteria stosowalności danego terminu; np. pełnoletni

• Pojęcie nieostre - nie pozwala rozstrzygnąć o każdym obiekcie/sytuacji, czy podpada pod pojęcie czy też nie; sfera niepewności znaczeniowej („cień semantyczny”), nazywa się je również pojęciami niedookreślonymi znaczeniowo; np. młodzieniec; z tymi pojęciami wiąże się następująca dyrektywa techniki legislacyjnej:

• Jeśli zachodzi potrzeba zapewnienia elastyczności tekstu prawnego, można posłużyć się określeniami nieostrymi (wartościującymi) lub klauzurami generalnymi.

- w prawie karnym i podatkowym, ze względu na represyjny charakter, należy stosować pojęcia maksymalnie ostre

2. POJĘCIA OTWARTE I ZAMKNIĘTE

• Pojęcie zamknięte - występuje, gdy tekst prawny wyznacza wszystkie kryteria stosowalności dla danego terminu tak, że organ stosujący prawo nie może go zastosować w żadnych innych, niepodanych przez normodawce okolicznościach; zdefiniowane równościowo

• Pojęcie otwarte - występuje, gdy tekst prawny wymienia niektóre kryteria stosowalności dla danego terminu tak, że można go zastosować również w innych niż wymienione w tekście prawnym; zdefiniowane cząstkowo

- Definicja równościowa (równoważnościowa) - podaje wszystkie kryteria stosowalności dla danego terminu (ekwiwalencja w sensie logicznym)

- Definicje cząstkowe - podają niektóre kryteria stosowalności dla danego terminu. (implikacja w sensie logicznym)

- tzw. definicje zakresowe (enumeracyjne) - definicje wyliczające elementy składowe zakresu danego pojęcia

• Definicje zakresowe powinny być sformułowane w jednym przepisie i obejmować cały zakres definiowanego pojęcia - normodawca powinien się posługiwać definicjami równościowymi (zupełnymi) i unikać definicji cząstkowych

• Jeżeli wyliczenie wszystkich elementów zakresu definiowanego pojęcia w jednym przepisie nie jest możliwe, definicja powinna wyraźnie zaznaczać, że treść aktu normatywnego nadto zawiera elementy uzupełniające tę definicję, w szczególności przez użycie takich zwrotów jak „… i inne wskazane w przepisach…”

• Jeżeli nie jest możliwe sformułowane definicji obejmujących cały zakres definiowanego pojęcia, można objaśnić znaczenie danego określenia przez przykładowe wyliczenie jego zakresu, wyraźnie wskazując przykładowy charakter wyliczenia przez posłużenie się zwrotami, jak: „w szczególności”, „a zwłaszcza”

3. POJĘCIA KLASYFIKACYJNE I TYPOLOGICZNE

• Pojęcie klasyfikacyjne - zbudowane tak, że każdy obiekt posiadający określoną cechę podpada pod dane pojęcie, a każdy, który nie posiada tej cechy nie podpada pod to pojęcie; np. pełnoletni; funkcjonują wg schematu albo…albo; (zwykle pojęcia zamknięte i ostre)

• Pojęcie typologiczne - zbudowane tak, że każdy obiekt czy stan rzeczy, który jest w dostatecznym stopniu podobny do wyróżnionego zespołu cech, składających się na typ określonego zjawiska typu podpada pod to pojęcie typologiczne; opierają się na formule mniej lub bardziej; (zwykle pojęcia otwarte i nieostre)

- systemy prawa zamknięte - prawo karne, podatkowe (przewaga pojęć ostrych, zamkniętych i klasyfikujących); nakaz wykładni literalnej, zakaz wykładni rozszerzającej i analogii

- systemy prawa otwarte - prawo cywilne (przewaga pojęć nieostrych, otwartych i typologicznych); dopuszczalna jest wykładnia rozszerzająca i analogia

• REGUŁY DEFINIOWANIA WYRAŻEŃ JĘZYKA PRAWNEGO

• Elementy każdej definicji:

1. definiendum - zwrot definiowany („dom”)

2. funktor/łącznik definicyjny - zwrot, łączący definiendum z definiensem („jest to”)

3. definiens - wyrażenie definiujące („budynek mieszkalny”)

„Dom jest to budynek mieszkalny” - tzw. definicja klasyczna = najbliższy rodzaj („budynek” + różnica gatunkowa „mieszkalny”)

• Forma definicji:

• definicja powinna być tak sformułowana, aby wskazywała wyraźnie, że odnosi się do znaczenia wyrażeń, w szczególności powinna mieć postać „określenie <a> oznacza przedmioty <b>” lub „określenie <a> znaczy tyle co wyrażenie <b>”

• jeżeli względy stylistyczne przemawiają za inną formą definicji, konieczne jest użycie zwrotu łączącego „jest to” (zamiast zwrotu „jest”)

• zwrotów charakterystycznych dla definicji, w szczególności zwrotu „jest równoznaczne z…”, nie wolno używać w znaczeniu niedefinicyjnym (np. „odwołanie jest równoznaczne z wypowiedzeniem umowy o pracę”)

• Okoliczności formułowania definicji:

• W akcie normatywnym należy sformułować definicję danego określenia, jeżeli:

1. Dane określenie jest wieloznaczne

2. Dane określenie jest nieostre, a pożądane jest ograniczenie jego nieostrości

3. Znaczenie danego określenia nie jest powszechnie zrozumiałe

4. Istnieje potrzeba ustalenia nowego znaczenia danego terminu

• Błąd idem per idem - to samo przez to samo; definiens odwołuje się do pojęć występujących w definiendum

• Błąd ignotum per ignotum - nieznane przez nieznane; definiens odwołuje się do pojęć nieznanych adresatowi definicji

• Definicja w tekstach prawnych formułuje kryteria stosowalności dla wyrażeń języka prawnego, tj. określa do jakich obiektów, zdarzeń czy stanów rzeczy te wyrażenia się odnoszą

• Definicje wyraźne - teksty prawne bezpośrednio definiują terminy prawne

• Definicje kontekstowe - teksty prawne charakteryzują sens terminów prawnych poprzez umieszczanie ich w kontekstach różnych przepisów prawnych; wyraz definiowany nie stanowi całego definiendum, lecz tylko jego część, umieszczoną w typowym dla tego wyrazu kontekście

• Jeżeli w akcie normatywnym ustalono znaczenie pewnego określenia w drodze definicji, to w obrębie tego aktu nie wolno posługiwać się tym określeniem w innym znaczeniu

• Jeżeli zachodzi konieczność odstąpienia od podanej wyżej zasady, to należy wyraźnie podać inne znaczenie danego określenia i określić zakres jego odniesienia

• Jeżeli w akcie normatywnym zachodzi wyjątkowo potrzeba odstąpienia od kodeksowego znaczenia danego określenia lub znaczenia przyjętego w innej ustawie podstawowej dla danej dziedziny spraw (zasadniczo w toku wykładni kierujemy się domniemaniem znaczenia kodeksowego), należy wyraźnie podać inne znaczenie tego określenia i zakres jego odniesienia, używając zwrotu np. „w rozumieniu niniejszej ustawy określenie … oznacza …”

• Akty podustawowe, bez upoważnienia ustawowego, nie mogą definiować określeń ustawowych; w szczególności nie mogą one definiować określeń ustawy upoważniającej

• Jeżeli dane określenie ma być używane w jednym znaczeniu w całym akcie normatywnym lub całej jednostce systematyzacyjnej takiego aktu, to jego definicje należy zamieścić w przepisach ogólnych tego aktu lub w postanowieniach ogólnych tej jednostki systematyzacyjnej

• Jeżeli dane określenie ma być używane w pewnym znaczeniu tylko w obrębie zespołu przepisów, to jego definicję należy zamieścić w bezpośrednim sąsiedztwie tych przepisów

• Jeśli akt normatywny zawiera wiele wielokrotnie powtarzających się określeń wymagających zdefiniowania, ich definicje można zamieścić w wydzielonym fragmencie przepisów ogólnych aktu normatywnego, oznaczając ten fragment odpowiednią nazwą, np. „objaśnienia określeń ustawowych”

• PODZIAŁ ≠ KLASYFIKACJA

• Podział - wyszczególnienie pojęć podrzędnych względem pojęcia w taki sposób, że każdy desygnat pojęcia (obiekt, do którego odnosi się pojęcie), którego zakres się dzieli, jest desygnatem tylko jednego pojęcia podrzędnego (członu podziału); podział ten musi być:

- rozłączny - np. podział ludzi na pełnoletnich i niepełnoletnich

- zupełny (wyczerpujący) - obejmujący wszystkie desygnaty dzielonego pojęcia

np. podział wg cech dychotomicznych, tj. podział wg tego, czy określone obiekty posiadają daną cechę czy też nie, oraz podział wg cechy głównej i jej odmian

• Klasyfikacja - wielostopniowy podział logiczny, taki, w którym przynajmniej niektóre człony podziału dzieli się dalej

6. BUDOWA TEKSTU PRAWNEGO

• TEKST PRAWNY - dokument, w którym zawarte zostały normy prawne

• Ma określoną strukturę graficzną i merytoryczną

• Sposób budowy określają dyrektywy systematyki wewnętrznej aktu prawnego.

• W każdym akcie można wyróżnić dwie podstawowe części:

1. część nieartykułowaną

2. część artykułowaną

1. CZĘŚĆ NIEARTYKUŁOWANA = tytuł + podstawa prawna = wstęp (preambuła)

• Tytuł - element identyfikacyjny aktu normatywnego: określenie rodzaju aktu, daty wydania oraz przedmiotu (w przypadku przedrukowania z oficjalnego dziennika promulgacyjnego, pod tytułem podaje się rodzaj dziennika promulgacyjnego, datę jego wydania, jego numer oraz pozycję pod którą zamieszczono dany akt), np.:

Ustawa z dnia 31 lipca 1985 r.

O obowiązkach i prawach posłów i senatorów

(Dz.U. z 1991 r., nr 18, poz. 79)

• Podstawa prawna - obligatoryjny element każdego aktu wykonawczego (oczywiście w ustawach brak!); układ tekstu: tytuł + podstawa prawna + przepisy merytoryczne

• Preambuła - zawsze fakultatywna, zwykle w przypadku Konstytucji, aktów o szczególnie uroczystym charakterze, aktów nowatorskich lub w przypadku, gdy prawodawca chce wyraźnie określić cele regulacji prawnej

• określa cele/założenia regulacji prawnej, odwołuje się do tradycji/kontekstu historycznego, wskazuje podstawy polityczne/ideowe aktu prawnego

• określając ratio legis danej regulacji, preambuła daje organom stosującym prawo wskazówki, których nie mogą one zignorować w toku stosowania i interpretowania prawa

• spór co do traktowania preambuły jako bezpośredniego źródła zasad prawnych lub zwykłych norm prawnych

2. CZĘŚĆ ARTYKUŁOWANA = część aktu normatywnego złożona z przepisów prawnych

• Jednostki redakcyjne przepisów: artykuły, ustępy, paragrafy, litery, punkty i tiret

• Artykuł - podstawowa jednostka redakcyjna ustaw (w miarę możliwości jednostka jednozdaniowa)

• Paragraf - podstawowa jednostka redakcyjna aktów wykonawczych i innych aktów podustawowych (dzielone na ustępy, punkty, litery i tiret w przypadku kolejnych wyliczeń)

• W aktach typu kodeksowego artykuły dzieli się na paragrafy (zamiast ustępów)

- ustęp - po cyfrze arabskiej stawiamy kropkę

- punkt - po cyfrze arabskiej stawiamy okrągły nawias bez kropki

- tiret - czytamy tiret pierwsze, tiret drugie (NIE: tiret pierwszy, drugi, itp.)

• Jednostki systematyzacyjne wyższego stopnia

1. rozdziały - czasami podzielone na oddziały [cyfry arabskie]

2. działy - połączone rozdziały [cyfry rzymskie]

3. tytuły - połączone działy [cyfry rzymskie]

4. księgi - połączone tytuły [cyfry rzymskie]

5. części - połączone księgi [cyfry rzymskie]

- jednostkę systematyzacyjną wyższego stopnia można zastosować tylko wtedy, gdy zastosowano jednostkę stopnia niższego

• Kategorie przepisów:

1. przepisy merytoryczne = przepisy ogólne + przepisy szczególne

2. przepisy zmieniające

3. przepisy przejściowe i dostosowujące

4. przepisy końcowe

• PRZEPISY OGÓLNE

• określają zakres przedmiotowy i podmiotowy stosunków regulowanych przez dany akt lub wyłączonych spod jego regulacji

• wydziela się je też, gdy zachodzi potrzeba zamieszczenia w nich elementów wspólnych dla wielu przepisów merytorycznych, np.: część ogólna kodeksu karnego

• formułują zasady prawa

• objaśnia się w nich używane w akcie określenia lub skróty; zawierają definicje podstawowych pojęć dla danego aktu normatywnego

• PRZEPISY SZCZEGÓŁOWE

• katalog podstawowych instytucji regulowanych przez dany akt - ich treść zależy od tego co reguluje dany akt.

• Uporządkowanie przepisów szczegółowych:

1. przepisy prawa materialnego

2. przepisy o organach i trybie postępowania (przepisy ustrojowe i proceduralne)

3. wyjątkowo - przepisy karne

• przepisy ustrojowe - zamieszcza się w nich przepisy o utworzeniu organów albo instytucji, ich zadania i kompetencje, ich organizację, sposób ich obsadzania i jakim podmiotom podlegają lub jakie podmioty mają nad nimi nadzór;

• przepisy proceduralne - określa się w nich sposób postępowania przed organami albo instytucjami, strony i innych uczestników postępowania, prawa i obowiązki w postępowaniu oraz rodzaje rozstrzygnięć, które zapadają w postępowaniu i tryb ich wzruszania;

• przepisy karne - nie mogą powtarzać norm kodeksu karnego, kodeksu wykroczeń i ustawy karnej skarbowej; muszą być ściśle związane z materią uregulowaną w tym akcie; nie wolno zamieszczać przepisów karnych w aktach wykonawczych;

• PRZEPISY PRZEJŚCIOWE I DOSTOSOWUJĄCE

• PRZEPISY PRZEJŚCIOWE - normują wpływ nowego prawa na stosunki powstałe pod działaniem prawa dotychczasowego, w szczególności:

1. sposób zakończenia postępowania w sprawach będących w toku

2. rozstrzyga, czy i w jakim zakresie stosuje się nowe przepisy do uprawnień i obowiązków powstałych pod działaniem dotychczasowego prawa

3. rozstrzyga, czy i przez jaki czas utrzymuje się w mocy instytucje, które znosi nowe prawo

4. rozstrzyga, czy utrzymuje się w mocy dotychczasowe przepisy wykonawcze

• Uchylenie ustawy/przepisu upoważniającego do wydania aktu wykonawczego powoduje automatycznie utratę mocy obowiązującej przez akt wykonawczy (z chwilą wejścia w życie nowej ustawy)

• Jeśli akt lub niektóre jego części chce się zachować to należy to wyraźnie zaznaczyć

• PRZEPISY DOSTOSOWUJĄCE - normują sposób powoływania nowych organów i instytucji, przekształcenia i likwidacje organów i instytucji dotychczas istniejących

• PRZEPISY KOŃCOWE

• W uzasadnionych przypadkach umieszczane razem z przepisami przejściowymi pod nazwą „Przepisy przejściowe i końcowe”

• zamieszcza się je w następującej kolejności:

1. przepisy uchylające

2. przepisy o wejściu aktu normatywnego w życie

3. przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego - w razie potrzeby

• przepisy uchylające - przepisy (klauzule) derogacyjne, mają charakter mieszany (dyrektywy systematyki zewnętrznej i wewnętrznej zarazem); posługują się:

• regułą zakazu stosowania derogacji milczącej - nie jest dopuszczalne poprzestanie na domyślnym uchyleniu przepisów/ przepisu przez samo odmienne uregulowanie danej sprawy; nie można użyć formuły „tracą moc dotychczasowe przepisy sprzeczne z niniejszą ustawą”;

• regułą nakazu stosowania derogacji wyraźnej - w przepisie uchylającym należy wyczerpująco wymienić przepisy, które się uchyla (należy to robić w całości, bez pozostawiania w mocy poszczególnych części, a tym bardziej pojedynczych przepisów)

• przepisy o wejściu aktu normatywnego w życie - określają termin jego wejścia w życie; zasadą jest, że akt normatywny nie może wejść w życie z dniem ogłoszenia, musi upłynąć pewne vacatio legis:

• Vacatio legis - czas miedzy ogłoszeniem a wejściem w życie aktu; okres na zapoznanie się z nowym aktem i poczynienie odpowiednich przygotowań do jego stosowania. Trwa 14 dni - 1 roku.

• Akt wykonawczy do ustawy nie może wejść w życie wcześniej niż sama ustawa (wyjątek: przepisy dostosowujące)

• przepisy o wygaśnięciu mocy aktu normatywnego - w razie potrzeby - tzn. w przypadku tzw. „ustaw czasowych” (epizodycznych, sunshine legislation); akty normatywne wprowadzane na pewien okres czasu

• Zasada zakazu nadawania przepisom prawnym mocy wstecznej (retroaktywnej) - zakaz stosowania do zdarzeń, które miały miejsce przed wejściem w życie danego aktu (Lex retro non agit) - wyjątek: przepis poprawia sytuację adresatów

• USTAWA WPROWADZAJĄCA - oddzielna ustawa, w której znajdują się przepisy przejściowe i końcowe w przypadku, gdy są to ustawy szczególnie obszerne lub zasadniczo zmieniają dotychczasowe prawo np. kodeksy. Uchylenie ustawy głównej prowadzi do automatycznego uchylenia ustawy wprowadzającej.

• NOWELIZACJA - zmiana aktu normatywnego

• Dwie formy nowelizacji:

1. odrębna ustawa nowelizująca

2. przepis nowelizujący w innej ustawie

• Należy zaniechać nowelizacji na rzecz opracowania nowej ustawy w przypadku, gdy:

• wprowadzone zmiany miałyby naruszać konstrukcję lub spójność ustawy

• ustawa była już wielokrotnie nowelizowana

• Nowelizacja musi być wyraźna - niedopuszczalna jest nowelizacja dorozumiana, gdzie dawny przepis zastępuje się nowym, nie wskazując w nim dokonywanych zmian.

• W tytule ustawy nowelizującej używa się zwrotu: „…o zmianie ustawy…”, „zmieniająca ustawę…”.

• Nowelizuje się tekst pierwotny aktu lub jego tekst jednolity, nie wolno nowelizować przepisu nowelizującego.

• Nowelizacja polega na wprowadzeniu:

• przepisów zmieniających nowelizowany akt

• przepisów uchylających nowelizowany akt

• przepisów uzupełniających nowelizowany akt

• Akt nowelizujący - nie może zawierać przepisów nie objętych zakresem normowania aktu nowelizowanego

• Gdy nowelizujemy ustawę, zmiany ujmuje się w jeden artykuł, gdy nowelizujemy kilka ustaw - zmiany ujmuje się w kilka artykułów, wyliczając poszczególne zmiany przy zastosowaniu podziału na punkty i litery.

• Każdy nowelizowany artykuł ujmuje się w oddzielny punkt, jeżeli w artykule wprowadzono kilka zmian, każdą z nich oznacza się inną literą.

• Gdy uzupełnia się nowelizowaną ustawę o nowe artykuły, wolno je dołączać z zachowaniem dotychczasowej numeracji dodając odpowiednie litery.

• TEKST JEDNOLITY USTAWY

• tekst uwzględniający wszystkie dokonane w nim zmiany (nowelizacje)

• ogłoszenie tego tekstu jednolitego ustawy następuje w formie obwieszczenia Marszałka Sejmu, a tekst jednolity to załącznik do tego obwieszczenia.

• W tekście jednolitym zachowuje się numerację tekstu pierwotnego.

• Ogłasza się go w Dzienniku Ustaw.

• SPROSTOWANIE BŁĘDÓW

• Poprawianie wyłącznie błędów czysto redakcyjnych (omyłek pisarskich), a nie wprowadzanie Zmian merytorycznych w tekście prawnym.

• Dokonywane w formie obwieszczenia Prezesa RM lub organu upoważnionego przez stosowne przepisy

• Przykład formuły sprostowania: „…w ustawie…w art….zamiast wyrazu…powinien być wyraz…”.

ROZDZIAŁ IX: WYKŁADNIA PRAWA

1. PODJĘCIE I MODEL WYKŁADNI

• WYKŁADNIA PRAWA = INTERPRETACJA PRAWA

• rozumienie pragmatyczne: wykładnia jako zespół czynności zmierzających do ustalenia prawidłowego znaczenia przepisu prawnego

• rozumienie apragmatyczne: wykładnia jako rezultat procesu ustalania prawidłowego znaczenia przepisu prawnego

• I pogląd: wykładnia prawa = proces rozumienia przepisów prawa [Nie można zastosować przepisu prawnego nie interpretując go, czyli nie rozumiejąc go]

• II pogląd: Clara non sunt interpretanda - normy, które są jasne nie wymagają interpretacji [wykładnia zmierza do usunięcia wątpliwości] - przeważa wśród prawników

• Źródła/przyczyny interpretacji przepisów prawnych:

1. racje lingwistyczne

2. racje systemowe

3. racje funkcjonalne

• RACJE LINGWISTYCZNE

• Przepisy prawne są sformułowane w języku prawnym, który jest odmianą języka potocznego

• Wyrażenie j. prawnego są bardzo często nieostre, niejasne, wieloznaczne, semantycznie niedookreślone (otwarte) [istnieje strefa pewności pozytywnej, strefa pewności negatywnej i strefa niepewności semantycznej - „cienia semantycznego”]

• RACJE SYSTEMOWE

• Przepis prawny zajmuje określone miejsce w akcie normatywnym, a z kolei ten akt normatywny jest składnikiem określonej gałęzi prawa.

• Każdy przepis pozostaje w wielu skomplikowanych relacjach z innymi przepisami.

• Rozumienie każdego przepisu musi brać pod uwagę i być zharmonizowane z rozumieniem innych przepisów

• RACJE FUNKCJONALNE

• Wykładnia prawa nie może się ograniczać do kontekstu językowego i systemowego danego przepisu, musi rozumieć kontekst funkcjonalny - czynniki społeczne, ekonomiczne i moralne (intencja normodawcy, cele jakie sobie stawiał, reinterpretacja przepisów obowiązujących w przeszłości).

• ETAPY WYKŁADNI

• model wykładni operatywnej (J. Wróblewski) - uporządkowany zespół czynności, które interpretator musi podjąć w toku stosowania prawa po to, aby zinterpretować określony przepis prawa

• Etap wstępny - ustalenie czy przepis prawny budzi wątpliwości; jeśli jest jasny (lex clara) to nie zachodzi potrzeba jego wykładni

• II etap - ustalenie właściwego znaczenia przepisu prawnego; interpretator odwołuje się do różnego typu dyrektyw wykładni (reguł interpretacji), określających sposoby ustalania sensu przepisów prawa

• Reguły służące do ustalania znaczenia przepisów prawnych to dyrektywy wykładni I stopnia:

1. Dyrektywy wykładni językowej

2. Dyrektywy wykładni systemowej

3. Dyrektywy wykładni funkcjonalnej

• Jeśli zastosowanie tych dyrektyw prowadzi do zgodnych rezultatów to interpretator może przystąpić do sformułowania decyzji interpretacyjnej określającej właściwe znaczenie interpretowanego przepisu. Jeśli prowadzą do rozbieżnych rezultatów to należy przejść do następnych etapów wykładni.

• III etap - kolizja interpretacyjna, kiedy dyrektywy wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej prowadzą do niezgodnych wyników, interpretator musi rozstrzygnąć, które ze znaczeń przepisu jest znaczeniem właściwym. By można było rozstrzygnąć kolizje interpretacyjną należy odwołać się do dyrektyw interpretacyjnych II stopnia, które mają charakter reguł preferencyjnych - wskazują one jakie znaczenie przepisu powinien interpretator uznać za właściwe w przypadku kolizji dyrektyw wykładni I stopnia;

• Ostatni etap - sformułowanie decyzji interpretacyjnej - stwierdzenie, jakie jest właściwe znaczenie interpretowanego przepisu.

2. PODZIAŁY WYKŁADNI

• PODZIAŁ WYKŁADNI ZE WZGLĘDU NA JEJ MOC WIĄŻĄCĄ:

1. wykładnia autentyczna = wykładnia oficjalna + wykładnia nieoficjalna

2. wykładnia legalna

3. wykładnia operatywna

4. wykładnia doktrynalna

• WYKŁADNIA AUTENTYCZNA - dokonana przez ten sam organ, który ustanowił daną normę, przyjmuje się, że ma ona moc prawna równą mocy prawnej aktu normatywnego, który został poddany interpretacji; dwie formy wykładni autentycznej:

• Wykładnia oficjalna zawarta w autoryzowanym i mającym formalnie moc wiążącym akcie, w której prawodawca wypowiada się co do znaczenia ustanowionych przez siebie norm;

• Wykładnia nieoficjalna, w której intencje prawodawcy poznajemy w różny sposób (materiały przygotowawcze, deklaracje, prywatne oświadczenia prawodawcy), które formalnie nie wiążą.

• WYKŁADNIA LEGALNA - wykładnia dokonywana przez organ upoważniony przez samo prawo do interpretacji określonych przepisów prawa (stąd jej nazwa), a nie organ, który danie przepisy ustanowił

• przepisy prawne określają procedurę dokonywania wykładni oraz zakres jej mocy wiążącej

• ma charakter abstrakcyjny = dokonuje się jej za pomocą uchwał lub wytycznych podejmowanych zwykle na specjalnych posiedzeniach sądu lub innego organu stosującego prawo, a nie w toku rozstrzygania konkretnych, indywidualnych spraw, np. uchwały SN rozstrzygające wątpliwości/rozbieżności co do wykładni prawa mają status zasad prawnych

• WYKŁADNIA OPERATYWNA - wykładnie dokonywane przez sądy i inne organy stosujące prawo w toku rozpoznawania indywidualnych spraw karnych, cywilnych i innych.

• Ma charakter konkretny a nie abstrakcyjny.

• Wiąże jedynie w tej sprawie, w której jej dokonano - nie ma mocy powszechnie obowiązującej.

• Zaliczamy tu również wykładnię dokonaną przez sąd odwoławczy, która w danej sprawie jest wiążąca dla sądu niższego oraz uchwały Sn rozstrzygające zagadnienia prawne budzące wątpliwości w konkretnych sprawach.

• WYKŁADNIA DOKTRYNALNA NAUKOWA) - dokonywana przez przedstawicieli doktryny prawniczej

• dokonywana w glosach do orzeczeń (najwyższych) instytucji sądowych, jak również w komentarzach do tekstów prawnych i opracowaniach naukowych

• nie ma mocy wiążącej jednak jej wpływ jest znaczny i stale rosnący [np. w przeszłości miała moc wiążącą wykładnia prawników rzymskich, którym przyznano przywilej dokonywania wiążącej interpretacji zagadnień prawnych (Ius respondendi)]

• PODZIAŁ WYKŁADNI ZE WZGLĘDU NA ZAKRES:

1. Wykładnia literalna (imperatio declarativa)

2. Wykładnia rozszerzająca (imperatio extensiva)

3. Wykładnia zwężająca (imperatio restrictiva)

• WYKŁADNIA LITERALNA (imperatio declarativa) - zgodna z literą prawa; przyjmujemy znaczenie językowe, bowiem to co powiedział normodawca pokrywa się z tym czego chciał - idem dixit quam voluit

• WYKŁADNIA ROZSZERZAJĄCA (imperatio extensiva) - daje wynik szerszy od wykładni językowej; przyjmujemy szersze znaczenie przepisu od znaczenia językowego, gdyż normodawca powiedział mniej niż zamierzał - minus dixit quam voluit

• WYKŁADNIA ZWĘŻAJĄCA (imperatio restrictiva) - daje znaczenie węższe od wykładni językowej; przyjmujemy znaczenie węższe od językowego, ponieważ normodawca powiedział więcej niż zamierzał - plus dixit quam voluit

• Badanie relacji między wykładnią językowa a wykładnią intencjonalną (tj. wykładnią przepisu zgodną z wolą i intencjami prawodawcy).

• Zasady stosowania w/w rodzajów wykładni:

• Wszystkie przepisy prawa powinny być interpretowane literalnie, chyba że istnieją ważne racje, by nadać im interpretację zawężającą lub rozszerzającą

• Nakaz wykładni literalnej prawa karnego

• Nakaz wykładni literalnej przepisów prawa podatkowego

• Zakaz stosowania wykładni rozszerzającej przepisów prawa karnego, jeżeli wykładnia taka miałaby prowadzić do rozszerzenia odpowiedzialności karnej oskarżonego, a to ze względu na zasadę nullum crimen, nulla poena sine lege

• Zakaz stosowania wykładni rozszerzającej w prawie podatkowym, jeżeli wykładnia taka miałaby prowadzić do rozszerzenia zakresu należności podatkowej, a to ze względu na zasadę nullum tributum sine lege

• Zakaz wykładni rozszerzającej wyjątków (exceptiones non sunt extendendae)

• Zakaz wykładni rozszerzającej przepisów prawnych, które stanowią lex specialis

• Zakaz wykładni rozszerzającej przepisów upoważniających

• Wolności i uprawnienia mogą być interpretowane rozszerzająco

• Zasadniczo dopuszczalną jest zarówno wykładnia rozszerzająca, jak i zawężająca przepisów prawa procesowego

• PODZIAŁ WYKŁADNI ZE WZGLĘDU NA JEJ STOSUNEK DO OBOWIĄZUJĄCEGO PRAWA:

1. Wykładnia secundum legem - wykładnia zgodna z kanonami wykładni prawa

2. Wykładnia praerter legem - wykładnia wykraczająca poza kanony wykładni prawa

3. Wykładnia contra legem - wykładnia sprzeczna z kanonami wykładni prawa

• Zasady stosowania w/w typów wykładni:

• Generalny nakaz stosowania wykładni secundum legem

• Generalny zakaz stosowania wykładni contra legem

• Wykładnia prawotwórcza - (contra legem) wykładnia, która zmienia zakres czynów nakazanych, zakazanych lub dozwolonych w stosunku do tego, który wynika z dotychczas obowiązujących norm prawnych, a tym samym tworzy nowe normy. Interpretator nie może tworzyć prawa (zakaz wykładni prawotwórczej w krajach civil law).

3. DYREKTYWY WYKŁADNI I ICH RODZAJE

• Należy pamiętać, że większość dyrektyw wykładni to wytwór wielowiekowej tradycji i kultury prawniczej, sięgającej czasów prawa rzymskiego, stąd uniwersalny charakter tego typu reguł

• Cechy charakterystyczne dyrektyw wykładni:

• Dyrektywy wykładni (wzięte z izolacji) rzadko stanowią niepodważalny argument, że norma (jej fragment) ma określone znaczenie.

• Dyrektywy wykładni jedynie z większą lub mniejszą mocą przemawiają za przyjęciem lub odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej.

• Dyrektywy wykładni mają często strukturę antytetyczną tzn. dyrektywie, która przemawia za przypisaniem normie określonego znaczenia z zasady można przeciwstawić dyrektywę, która będzie przemawiać przeciwko przypisaniu tego znaczenia.

• Od większości dyrektyw wykładni istnieją wyjątki.

• Efekt uzasadniający dyrektyw wykładni to z zasady rezultat kumulatywnej oceny argumentów pro i contra, a zatem oceny, czy istnieją lepsze (mocniejsze) racje, przemawiające za przyjęciem czy też odrzuceniem określonej decyzji interpretacyjnej.

• TOPOSY ARGUMENTACYJNE - reguły o opisanych wyżej cechach, klasycznym ich przykładem są dyrektywy wykładni [stąd rzadkość tzw. sylogizmu interpretacyjnego, tj. formy subsumcji określonego ustalenia pod dyrektywę wykładni i wyprowadzenia stąd wniosku]

• Podstawowe typy wykładni wg prof. J. wróblewskiego:

1. wykładnia językowa

2. wyładnia systemowa

3. wykładnia funkcjonalna

• WYKŁADNIA JEZYKOWA [gramatyczna, lingwistyczna]

• te wszystkie dyrektywy, które charakteryzują znaczenie normy ze względu na jej właściwości językowe

• normie należy przypisać takie znaczenie, jakie ma ona w języku potocznym, chyba że ważne względy przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia (dyrektywa języka potocznego) - ponieważ j. prawny jest konkretyzacją j. potocznego

• jeżeli na gruncie języka potocznego można przypisać normie kilka różnych znaczeń, to należy wybrać to z nich, które jest najbardziej oczywiste

• jeżeli prawodawca nadał określonym wyrażeniom znaczenie swoiste, to należy je rozumieć właśnie w takim znaczeniu (dyrektywa języka prawnego) - w przypadku zdefiniowania terminu wyraźnie (definicja legalna) lub kontekstowo

• jeżeli określony termin należy do terminów specyficznych w określonej dziedzinie wiedzy lub praktyki społecznej, to należy przyjąć, iż termin ma takie znaczenie, jak w tych dziedzinach (dyrektywa znaczenia specjalnego)

• kolejność stosowania w/w dyrektyw:

1. dyrektywa języka prawnego

2. dyrektywa języka prawniczego

3. dyrektywa języka specjalnego

4. dyrektywa języka potocznego

• Znaczeniem literalnym normy lub jej fragmentu jest jej znaczenie potoczne, a jeśli odstąpiono od tego znaczenia nadając normie znaczenie prawne lub specjalne, to znaczeniem literalnym jest właśnie to znaczenie

• Zasada pierwszeństwa wykładni językowej i zasadzie pomocniczości wykładni systemowej i funkcjonalnej w krajach naszego kręgu cywilizacyjnego.

• Można odstąpić od znaczenia językowego tylko wtedy gdy uzasadnimy powołaniem się na jakieś ważne racje prawne, społeczne, ekonomiczne i moralne.

• Okoliczności, które pozwalają interpretatorowi, w szczególnie ważnych okolicznościach, odstąpić od sensu językowego przepisu:

• wykładnia językowa prowadzi do ad absurdum

• wykładnia prowadzi do rozstrzygnięcia, które w świetle powszechnie akceptowanych wartości musi być uznane za rażąco niesłuszne lub niesprawiedliwe;

• sens językowy jest ewidentnie sprzeczny z fundamentalnymi wartościami konstytucyjnymi;

• oczywisty błąd legislacyjny

• Wszystkie w/w przypadki to tzw. argument konsekwecjonalistyczny - argument pozwalający odrzucić pewne tezy czy decyzje ze względu na wynikające z nich konsekwencje. [tylko rażąca kolizja pozwala odstąpić od znaczenia językowego]

• Ustalając znaczenie językowe przepisu należy brać pod uwagę inne przepisy prawne, wolę prawodawcy oraz cel regulacji prawnej (reguła harmonizowania kontekstów) - zakaz ustalania znaczenia literalnego z pominięciem kontekstu systemowego i funkcjonalnego.

• Wykładnia powinna zasadniczo pozostawać w ramach możliwego znaczenia słownikowego - wykładnia nie powinna mieć charakteru prawotwórczego

• Różnym zwrotom nie należy nadawać tego samego znaczenia - zakaz interpretacji synonimicznej

• Tym samym zwrotom nie należy nadawać różnych znaczeń - zakaz interpretacji homonimicznej

• Nie wolno interpretować przepisów prawnych tak by pewne ich fragmenty okazały się zbędne - zakaz wykładni per non est.

• Lege non distinguente nec rostrum est distinguere - tam gdzie rozróżnień nie wprowadza sam prawodawca, tam nie jest wolno ich wprowadzać interpretatorowi.

• WYKŁADNIA SYSTEMOWA [systematyczna]

• Pełni rolę subsydiarną wobec wykładni językowej - nie może stanowić samodzielnej podstawy do przypisania normie określonego znaczenia, ale może zadecydować o tym, które z możliwych znaczeń normy wybierzemy, a w skrajnych sytuacjach może stanowić argument za odstąpieniem od znaczenia potocznego.

• Reguły wykładni systemowej:

• Wszystkie normy prawne powinny być interpretowane w sposób zgodny z zasadami prawa

• Interpretując normy prawne należy mieć na względzie przede wszystkim zasady konstytucyjne

• Trybunał nie może stwierdzić niekonstytucyjność przepisu prawnego, gdy można podać taką interpretację tego przepisu, przy której jest on zgodny z konstytucją.

• W orzecznictwie Trybunału rolę szczególną w interpretacji przepisów prawa odgrywają m.in. zasady: państwa prawnego, sprawiedliwości społecznej, demokracji, równości, podziału władz, prawa do sądu, uczciwego procesu, wolności gospodarowania i ochrony własności, ochrony praw słusznie nabytych

• Interpretacja norm prawa polskiego powinna być zgodna z normami prawa międzynarodowego publicznego

• Normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane w zgodzie z normami prawa europejskiego

• Nie należy interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do ich sprzeczności z innymi przepisami

• Normy sprzeczne analitycznie - normy, które przy niezgodnych lub częściowo niezgodnych hipotezach mają sprzeczne dyspozycje lub niezgodne sankcje, a zatem takie, z których jedna coś nakazuje (zakazuje), a druga na to samo zezwala lub jedna coś nakazuje, a druga to samo zakazuje.

• Normy konfliktowe - normy, które nie są sprzeczne analitycznie, ale których w pewnych okolicznościach łącznie zrealizować się nie da np. norma nakazująca mówienie prawdy i norma zakazująca zadawania cierpień - nie da się ich zrealizować w sytuacji lekarza, który ma poinformować śmiertelnie chorego pacjenta o jego schorzeniu

• Normy prakseologicznie niezgodne - normy, w przypadku, których realizacja jednej normy unicestwia skutki realizacji drugiej normy (zamknij drzwi otwarte i otwórz drzwi zamknięte)

• Nie wolno interpretować przepisów prawa w sposób prowadzący do luk [rzeczywistych]

• Luki rzeczywiste = luki techniczne + luki swoiste

- luki techniczne - taka proceduralna niekompletność regulacji, która utrudnia lub uniemożliwia podjecie decyzji

- luki swoiste - brak przepisów, które zgodnie z innymi przepisami powinny być wydane, a których brak uniemożliwia podjęcie decyzji.

• Luki pozorne - luki o charakterze ocennym (aksjologicznym); nie chodzi o brak regulacji prawnej, a jedynie o czyjąś ocenę, że jakieś przepisy powinny być wprowadzone, uchylone lub sprecyzowane.

- extra legem - ujemna ocena faktu, że pewne sprawy nie są uregulowane,

- contra legem - ujemna ocena tego, iż pewne są uregulowane, a zdaniem oceniającego nie powinny być,

- intra legem - ocena, iż sformułowanie danego przepisu jest zbyt nie precyzyjne, kauczukowe i powinno być uściślone,

• Przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce wewnętrznej i zewnętrznej aktu normatywnego” (argumentum a rubica).

• WYKŁADNIA FUNKCJONALNA

• Obejmuje najmniej jednorodny i spójny zbiór dyrektyw, do których należą reguły, które w taki lub inny sposób nakazują uwzględnianie przy interpretacji przepisów szeroko rozumianego kontekstu społecznego, ekonomicznego oraz aksjologicznego.

• Pełni rolę subsydiarną w stosunku do wykładni językowej.

• Zalecana ostrożność w stosowaniu tej wykładni.

• Reguły wykładni funkcjonalnej stają się często drogowskazem, sugerującym kierunek interpretacji we współczesnych tekstach prawnych różnego typu pojęć niedookreślonych, terminów wartościujących i klauzul generalnych.

• Przy interpretacji przepisów prawnych należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne, zasady sprawiedliwości i słuszności

• Interpretując normę należy brać pod uwagę konsekwencje społeczne i ekonomiczne do jakich będzie prowadzić określona interpretacja i wybrać taką interpretację, która prowadzi do konsekwencji najbardziej korzystnych - odmiana argumenty konsekwencjonalistycznego

• Interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę cel regulacji prawnej (ratio legis) - wykładnia celowościowa/teleologiczna - zakładając, że działalność prawodawcza jest działalnością celową, że służy realizacji określonych celów, to cele te musi uwzględniać interpretator

• Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z wolą historycznego prawodawcy - wykładnia historyczna, genetyczna, subiektywna

• Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z wolą aktualnego (współczesnego) prawodawcy - wykładnia obiektywna

• Przepisy prawne należy interpretować zgodnie z zasadami interpretacji podobnych przepisów w innych krajach - wykładnia prawno-porównawcza/komparatystyczna

4. DOMNIEMANIA INTERPRETACYJNE

• DOMNIEMANIE INTERPRETACYJNE zmienia ciężar argumentacji, spoczywający nie na tym, kto się na domniemanie powołuje, ale na tym, kto te domniemanie kwestionuje.

• Rodzaje domniemań interpretacyjnych:

• Języka potocznego

• Języka prawnego

• Języka specjalnego

• Inne domniemania interpretacyjne:

• Domniemanie zgodności normy z konstytucją

• Domniemanie zgodności normy niższego rzędu z normą hierarchicznie wyższą

• Domniemanie racjonalności prawodawcy:

1. Domniemanie, że prawodawca nie stanowi norm sprzecznych

2. Domniemanie, że prawodawca nie stanowi norm zbędnych

3. Domniemanie, że prawodawca dąży do społecznie aprobowanych celów

4. Domniemanie, że prawodawca liczy się z konsekwencjami empirycznymi podejmowanych decyzji

5. Domniemanie, że prawodawca dysponuje najlepszą wiedzą empiryczną

5. DYREKTYWY PREFERENCJI

• DYREKTYWY PREFERENCJI - reguły wskazujące jak rozwiązać konflikt różnych dyrektyw wykładni

• Wróblewski nazwał je dyrektywami wykładni II stopnia, ponieważ wskazują jaką decyzję interpretacyjną należy podjąć w sytuacji, gdy zastosowanie dyrektyw wykładni I stopnia (dyrektyw wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej) prowadzi do rozbieżnych ustaleń interpretacyjnych.

• Trzy podstawowe strategie rozwiązywania konfliktów interpretacyjnych (teorie wykładni):

1. Teorie subiektywne i obiektywne

2. Teorie intencjonalne i tekstualne

3. Teorie statyczne i dynamiczne

• TEORIE SUBIEKTYWNE I OBIEKTYWNE - czy w toku wykładni interpretator powinien się orientować na wolę i intencje historycznego (subiektywne), czy też aktualnego prawodawcy (obiektywne

• Teorie subiektywne - norma prawna ma jedno, stałe, nie ulegające zmianom znaczenie i jest to zgodne z wolą historycznego prawodawcy.

• Teorie obiektywne - norma prawna, rozumiana jako wyraz woli suwerena, musi być zgodna z wolą aktualnego suwerena, bo norma ta obowiązuje z jego woli. Teorie obiektywne nie wykluczają, iż sens przepisu, w razie zmian celów i zadań, które stawia sobie aktualny prawodawca, może ulec zmianie.

• TEORIE INTENCJONALNE I TEKSTUALNE

• Teoria intencjonalna - celem wykładni odtworzenie woli i intencji prawodawcy, tekst prawny jest traktowany jako mniej lub bardziej doskonały instrument przekazu tych intencji.

• Teoria tekstualna - z chwilą ustanowienia aktu tekst prawny niejako odrywa się od osoby legislatora, zaczynając żyć własnym życiem. Adresaci norm mają kontakt z tekstem i z tego powodu w sytuacjach wątpliwych powinno rozstrzygać znaczenie tekstu a nie rzeczywiste intencje prawodawcy.

• TEORIE STATYCZNE I DYNAMICZNE (J. Wróblewski)

• Teorie statyczne - w razie konfliktu wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej należy preferować wynik wykładni językowej i systemowej. Opowiadają się za literą prawa. Służą pewności, niezmienności i przewidywalności prawa. Styl statyczny interpretacji dominuje w okresach stabilizacji. Formaliści - zwolennicy teorii statycznych.

• Teorie dynamiczne - w razie konfliktu wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej preferują wynik wykładni funkcjonalnej. Opowiadają się za duchem prawa. Interpretacja powinna służyć przystosowaniu prawa do zmieniających się sytuacji społecznych, ekonomicznych i politycznych. Podstawowe wartości - adekwatność prawa i życia. Styl dynamiczny dominuje okresie przemian i refom. Nieformaliści -zwolennicy teorii dynamicznych.

• W krajach kultury zachodniej praktyka interpretacyjna opiera się na zasadzie pierwszeństwa wykładni językowej i zasadzie pomocniczości wykładni systemowej i funkcjonalnej - odpowiada to „złotej regule” (The Golden Rule), którą sformułowały sądy angielskie pod koniec XIX wieku, podobnej do „reguły jasnego znaczenia” (Plain Meaning Rule) autorstwa O. Holmesa, do której odwołują się sądy w USA. Na tej zasadzie opiera się wykładnia prawa europejskiego i międzynarodowego

• Interpretator powinien się opierać na rezultatach wykładni językowej i dopiero gdy ta prowadzi do nie dających się usunąć wątpliwości korzystać z wykładni systemowej, jeśli natomiast również wykładnia systemowa nie doprowadziła do wątpliwości interpretacyjnych, to wolno jest posłużyć się wykładnią funkcjonalną.

• Od jasnego (nie budzącego wątpliwości) rezultatu wykładni językowej wolno odstąpić i oprzeć się na wykładni systemowej tylko wtedy, gdy przemawiają za tym ważne racje; od jasnego rezultatu wykładni językowej i systemowej wolno odstąpić i oprzeć się na wykładni funkcjonalnej tylko wtedy, gdy przemawiają za tym ważne racje.

• Reguły wykładni sensu stricto - dyrektywy wykładni językowej, systemowej i funkcjonalnej oraz domniemania interpretacyjne

• Dyrektywy wykładni sensu largo - reguły kolizyjne oraz reguły wnioskowań prawniczych.

• Zasada pierwszeństwa wykładni sensu stricto - interpretator może się odwołać do wnioskowań prawniczych (np. analogii) lub reguł kolizyjnych tylko wtedy gdy nie rozstrzygnie problemu interpretacyjnego przy pomocy dyrektyw wykładni sensu stricto

6. MATERIAŁY INTERPRETACYJNE

• Interpretatorowi wolno jest korzystać z wszelkich materiałów, które są relewantne dla ustalenia sensu interpretowanego przepisu prawnego.

• MATERIAŁY INTERPRETACYJNE:

• Akt normatywny, w którym znajduje się interpretowany przepis prawny

• Orzecznictwo sądowe

• Doktryny prawnicze (literatura naukowa, komentarze, glosy, podręczniki etc.)

• Materiały przygotowawcze (sprawozdania komisji legislacyjnych, materiały z obrad parlamentu, komisji parlamentarnych, rządowych itd.)

• Projekty ustaw i innych aktów normatywnych, teksty uchylonych aktów normatywnych oraz związane z nimi orzecznictwo i doktrynę

• Materiały komparatystyczne (obce teksty prawne, orzecznictwo i doktrynę)

• Wyniki ekspertyz naukowych i opinie biegłych

• Wiedza specjalistyczna, nieprawnicza,, która jest relewantna dla ustalenia sensu określonych wyrażeń (literatura naukowa, podręczniki, słowniki, encyklopedie etc.)

ROZDZIAŁ X: ELEMENTY TEORII ARGUMENTACJI

• Dwa typy uzasadnienia twierdzeń, norm i ocen w postępowaniu przed organami stosującymi prawo:

1. model subsumpcyjny (sylogistyczny)

2. model argumentacyjny (dyskursywny)

• Subsumcyjny (sylogistyczny) - uzasadnienie przyjmuje postać wyprowadzenia określonych następstw z przyjętych przesłanek na podstawie założonych reguł interferencyjnych (reguł wnioskowania); przykładem zastosowania tego modelu jest sylogizm prawniczy - wyprowadzanie następstw prawnych z normy prawnej i ustalonego stanu faktycznego (czasem stanowi element modelu argumentacyjnego).

• Argumentacyjny (dyskursywny) - uzasadnianie przyjmuje postać wymiany argumentów wspierających daną tezę (argumenty pro) i argumentów ją kwestionujących (argumenty contra). Model ten zakłada dokonywanie szeregu ocen, co do wartości poszczególnych argumentów („ważenie” argumentów), a w konsekwencji podjęcie decyzji, które argumenty okazały się lepsze.

• Najważniejsze i najczęściej używane argumenty w uzasadnieniach prawniczych:

• Normy prawne

• Orzecznictwo sądowe

• Poglądy doktryny prawniczej

• Reguły egzegezy:

• Reguły interpretacyjne

• Reguły kolizyjne

• Reguły wnioskowań prawniczych

• Reguły i zasady pozaprawne

• Opinie ekspertów i twierdzenia naukowe

• Uniwersalne toposy prawnicze (topos = argument): reguły wnioskowań prawniczych oraz pozostałe argumenty prawnicze

1. REGUŁY WNIOSKOWAŃ PRAWNICZYCH

• REGUŁY LOGIKI PRAWNICZEJ

• specyficzne reguły wnioskowania

• należą do tzw. wykładni sensu largo (obok reguł kolizyjnych)

• pozwalają wnioskować w oparciu o to, że w systemie obowiązuje określona norma, o tym, że obowiązuje w nim również inna norma (niewyrażona jednak expressis verbis)

• argumentum a simile

• argumentum a contrario

• argumentum a fortiori

• dyrektywy instrumentalnego nakazu i zakazu

1. ARGUMENTUM A SIMILE - wnioskowanie z podobieństwa lub analogi; dwie formy:

• analogia z ustawy (analogia legis)

• analogia z prawa (analogia iuris)

• analogia z ustawy (analogia legis) - podstawą jest zawsze jakiś konkretny przepis prawny, który musi zostać wskazany we wnioskowaniu organu stosującego prawo; trzy podstawowe etapy wnioskowania:

• ustalenie, iż określony fakt nie został unormowany przez przepisy prawne

• ustalenie, że istnieje przepis prawny, który reguluje sytuacje pod istotnymi względami podobne do faktu nienormowanego

• powiązanie z faktem prawnym nieunormowanym podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych, co z faktem bezpośrednio uregulowanym przez przepisy prawne

• Istotne podobieństwo faktów, które decyduje o zastosowaniu analogii, może wynikać zarówno z fizycznego podobieństwa faktów, jak i porównania celów regulacji, w myśl zasady Ubi eaden legis ratio, ibi eadem legis dispositio - gdzie taki sam cel tam taka sama dyspozycja ustawy

• analogia z prawa (analogia iuris) - podstawa analogii nie jest ściśle wskazany przepis prawa, ale bardzo ogólne określone zasady czy idee, na których opiera się prawo; daje dużą swobodę wnioskującemu.

• Analogia ≠ wykładnia

• Analogia = wykracza poza leksykalne znaczenie zwrotu

• Wykładnia = musi mieścić się w ramach leksykalnego znaczenia zwrotu

2. ARGUMENTUM A CONTRARIO - wnioskowanie z przeciwieństwa.

• Przeciwieństwo wnioskowania z analogii (prowadzą do przeciwstawnych rezultatów) - zabronione jest zastosowanie podobnych lub takich samych konsekwencji prawnych do sytuacji podobnych.

• Jeżeli norma prawna wiąże konsekwencje prawne k z faktem f i dany fakt nie jest identyczny z faktem f, to nie wolno do niego zastosować konsekwencji k i to nawet wtedy gdyby był on pod istotnymi względami do faktu f.

• wnioskowanie z przeciwieństwa stosujemy, gdy w kontekście danego przepisu występują zwroty „wyłącznie”, „jedynie”, „tylko”

• W przypadku gałęzi prawa podobnych do prawa cywilnego należy stosować analogię, a w przypadku gałęzi prawa podobnych do prawa karnego i finansowego podstawą wnioskowania powinno być argumentum a contrario.

• W myśl zasady in dubio pro libertate - w odniesieniu do przepisów przyznających obywatelom uprawnienia i korzyści należy stosować analogię, natomiast w odniesieniu do przepisów nakładających na nie obowiązki i obciążenia należy opierać się na argumentum a contrario (analogia jest nie dopuszczalna).

• W prawie procesowym obie reguły wnioskowań są dopuszczalne

3. ARGUMENTUM A FORTIORI - przebiega według schematu „jeżeli A to tym bardziej B” występuje 2 odmianach:

• Argumentum a maiori ad minus - wnioskowanie z większego na mniejsze

• Argumentum a minori ad maius - wnioskowanie z mniejszego na większe

• Argumentum a maiori ad minus - wnioskowanie z większego na mniejsze; podstawą wnioskowania jest przepis uprawniający o strukturze „komu wolno jest więcej, temu tym bardziej wolno jest mniej”

• Argumentum a minori ad maius - wnioskowanie z mniejszego na większe; podstawą wnioskowania jest przepis zakazujący o schemacie „jeżeli zakazane jest mniej to tym bardziej zakazane jest więcej”;

4. DYREKTYWY INSTRUMENTALNEGO NAKAZU I ZAKAZU - odwołują się do wiedzy o związkach przyczynowych, od których zależy (nie)spełnienie danej normy.

• Reguła instrumentalnego nakazu - jeżeli obejmuje określona norma to tym samym nakazane jest czynienie tego wszystkiego co jest przyczynowo konieczne do realizacji tej normy.

• Reguła instrumentalnego zakazu - jeżeli obejmuje określona norma to tym samym zakazane jest czynienie tego wszystkiego co przyczynowo wykluczałoby realizację tej normy.

2. POZOSTAŁE TOPOSY PRAWNICZE

• Zwykle nie mają niepodważalnego charakteru, a jedynie z mniejszą lub większa siłą wzmacniają lub podważają określone argumenty

• Toposy w wielu sytuacjach mają antytetyczną strukturę tj., że toposowi powołanemu jako argument pro można przeciwstawić topos funkcjonujący jako argument contra.

• Argumentum a coherentia - każdą argumentację można zakwestionować wskazując, iż prowadzi ona do sprzeczności.

• Res iudicata pro veritate habetur - rzecz osądzona powinna być uważana za prawdziwą, rzecz osądzona ma pierwszeństwo przed prawdą.

• Ne ultra petita partium - sądy i inne organy stosujące prawo są związane żądaniami stron, nie mogą orzekać ponad te żądania [stanowi konsekwencję zasady dyspozycyjności, według której strony, a nie sąd są dysponemtami postępowania cywilnego]

• De minimis no curat praetor - argument usprawiedliwiający odmowę wszczęcia jakiegoś postępowania powołaniem się na błahość sprawy.

• Nemo plus Iuris transfere potest quam ipse habet - nikt nie może przenieść więcej praw niż sam posiada.

• Imposibilium nulla obligatio est - świadczenia i obowiązki, które nakłada na nas prawo muszą być możliwe do spełnienia (nie jesteśmy zobowiązani do świadczeń niemożliwych)

• Favor legitimatis - prawo sprzyja temu co legalne; nie można czynić zarzutu z tego, że ktoś działał zgodnie z przepisem prawa

• Ex iniuria Ius non oritur - z działań bezprawnych nie może powstać prawo.

• Zasada proporcjonalności - środki naszych działań muszą być dostosowane do celów, które przy ich pomocy staramy się realizować.

• Zakaz nadużywania prawa - wykonując swoje prawa należy stosować środki jak najmniej szkodliwe dla innych.

• Ignorantia Iris nocet, non excusat - nieznajomość prawa szkodzi i nie stanowi usprawiedliwienia.

• Iura scripta vigilantibus - ustawy napisano dla ludzi wykazujących się należytą starannością. Niedbalstwo, lekkomyślność nie stanowi okoliczności usprawiedliwiających.

• Nullum crimen, nulla poena sine lege - przestępstwem może być wyłącznie czyn wyraźnie zabroniony przez prawo karne i przestępcy może być wymierzona wyłącznie kara przewidziana przez przepisy prawa karnego.

• Zasada prawa do sądu - prawo dochodzenia swoich roszczeń przed sądem. Wiąże się z zasada fair trial - uczciwego i rzetelnego procesu.

• Zasada niezawisłości sądów - sędziowie podlegają tylko konstytucji i ustawom, jeśli akt podustawowy jest sprzeczny z ustawą, to sąd może odmówić jego zastosowania.

• Nemo iudex In causa sua - nikt nie może być sędzią we własnej sprawie, sędzia powinien być bezstronny

• Audiatur et altera pars - wysłuchaj również i drugiej strony.

• Praesumptio boni viri - w prawie domniemywuje się zawsze dobrą, a nie złą wiarę. Dobrej wiary nie trzeba dowodzić, dowodu wymaga przyjęcie złej wiary [Nemo se ipsum acusare tenetur - nikt nie może zostać zmuszony do samo oskarżenia się, wynikające z domniemania niewinności]

• In dubio pro reo - wszelkie wątpliwości należy rozstrzygać na korzyść strony nie obciążonej ciężarem dowodu (na korzyść oskarżonego). [W prawie podatkowym zasada ta głosi - In dubio pro tributario - w razie wątpliwości na korzyść podatnika]

• In dubio pro libertate - w razie wątpliwości na korzyść wolności. Jeżeli jest wątpliwe czy dany czyn jest dozwolony czy nie to należy przyjąć, iż jest dozwolony; należy przyjąć taką interpretacje przepisu, która poszerza, a nie ogranicza zakres naszej wolności.

• Lex retro non agit - zakaz nadawania przepisom mocy retroaktywnej. Nie wolno stosować przepisów do kwalifikacji zdarzeń, które miały miejsce zanim te przepisy weszły w życie.

• Lex iniusta non est lex - prawo niesłuszne nie jest prawem, a właściwie prawo rażąco niesłuszne nie jest prawem (Lex iniustisima non est lex)

ROZDZIAŁ XI: DOWODY PRAWNICZE I NIEKTÓRE ELEMENTY NAUKI PRAWA PROCESOWEGO

1. PRZEDMIOT DOWODU

• Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie (art. 227 k.p.c.).

• Fakty się ustala (!), zatem dowodzić można wyłącznie twierdzenia o faktach sprawy, bowiem tylko twierdzeniom, a nie faktom, można przypisać wartość logiczną prawdy lub fałszu

• prawnicy w zasadzie nie dowodzą twierdzeń ogólnych, a jedynie twierdzenia jednostkowe odnoszące się do konkretnych zdarzeń czy okoliczności

• Twierdzenia te mają strukturę: „w miejscu M czasie T miało miejsce zdarzenie Z”.

• W sensie metodologicznym prawnicy nie dowodzą, ale uzasadniają twierdzenia o faktach sprawy (dowodzenie prawnicze ≠ dowodzenie matematyczne/logiczne)

• Dowodzenie wszystkich faktów byłoby stratą czasu, dlatego nie wymagają dowodu:

• fakty powszechnie znane (tzw. fakty notoryjne), np. wydarzenia historyczne, niekontrowersyjne fakty geograficzne, polityczne ale także okoliczności znane wszystkim rozsądnym ludziom itd.

• fakty znane z urzędu (kiedy wszczęto postępowanie, kiedy je zawieszono itd.)

• fakty przyznane przez jedną ze stron, o ile przyznanie to nie budzi wątpliwości

• Zgodnie z zasadą iura novit curia - sąd zna prawo, przedmiotem dowodu nie może być prawo (treść norm prawnych, jak je należy interpretować i czy obowiązują).

• Wyjątki od w/w zasady: przedmiotem dowodu może być treść obcego (zagranicznego) prawa oraz ustalenie praktyki jego stosowania. Sąd może skorzystać z opinii biegłego, jeśli chce ustalić treść wysoce specjalistycznych dziedzin prawa wewnętrznego (np. budowlanego, medycznego, wynalazczego itd.)

2. CIĘŻAR DOWODU (ONUS PROBANCI)

• Ciężar dowodu określa 2 kwestie:

• ciężar dowodu w sensie subiektywnym/formalnym - kto powinien przedstawić dowody

• ciężar dowodu w sensie obiektywnym/materialnym - kto poniesie ryzyko nieudowodnienia (non liquet) określonych twierdzeń

• Wg art. 6 k.c. ciężar udowodnienia faktu spoczywa na osobie, która z faktu tego wywodzi skutki prawne

• Jeśli strona wywodzi określone skutki prawne (np. roszczenia) z określonej normy prawnej, to powinna udowodnić fakty od których ta norma uzależnia nastąpienie tych skutków prawnych.

• Jeśli fakty nie zostaną ustalone lub będą budzić wątpliwości (non liquet), to jego roszczenie zostanie oddalone.

• Strona niezwiązana ciężarem dowodu nie musi nic dowodzić, bowiem wszystkie wątpliwości związane z twierdzeniami o faktach sprawy rozstrzyga się na jej korzyść (In dubio pro reo).

• DOMNIEMANIA PRAWNE:

• Kwestionujący domniemania prawne musi wykluczyć ich istnienie, nie może ograniczyć się do wykazania, że budzą one wątpliwości (non liquet), czyli do przeprowadzenia tzw. dowodu przeciwnego.

• Popularne przykłady domniemań prawnych:

• domniemanie, że dziecko urodziło się żywe

• domniemanie, że posiadanie jest zgodne z prawem

• domniemanie, że osoba, która uzyskała stwierdzenie nabycia spadku jest spadkobiercą

• domniemanie, że osoba, która obcowała z matką dziecka w okresie koncepcyjnym jest jego ojcem

• Wszystkie domniemania są zbudowane wg schematu „jeżeli zaszedł fakt A, to domniemywa się zajście faktu B”.

• Fakt A - poprzednik/podstawa domniemania

• Fakt B - następnik/wniosek domniemania

• Wśród domniemań wyróżnia się:

• Domniemania faktyczne (presumptiones hominis) - zostały przyjęte przez sąd lub inny organ stosujący prawo w oparciu o zasady doświadczenia

• Domniemania prawne (praesumptiones iuris) - ustanowione przez normę prawną

• Domniemania zruszane (presumtiones iuris tantum) - mogą być obalone dowodem przeciwieństwa; zmieniają ciężar dowodu;

• Domniemania niewzruszalne (presumntiones iuris ace de iure) - obalić ich nie można; są rzadkie;

• Domniemania materialne - podstawa wymaga udowodnienia;

• Domniemania formalne - akceptacja podstawy domniemania, a w konsekwencji i jego wniosku; nie wymaga podjęcia żadnych czynności dowodowych

• Wiele wspólnego z domniemaniami faktycznymi mają tzw. reguły dowodu prima facie - reguły ustanowione przez sąd, które pozwalają wnioskować z faktu, iż nastąpiła szkoda o tym, że szkoda ta nastąpiła z winy tego, kto ją wyrządził dla tego, iż wniosek nasuwa się z oczywistością już na pierwszy rzut oka (prima facie); przerzucają one ciężar dowodów

• Zagadnienie dowodu w postępowaniu karnym:

• Zasada domniemania niewinności oskarżonego - oskarżonego poczytuje się za niewinnego tak długo, jak długo nie zostanie mu udowodniona wina. Ciężar dowodu winy oskarżonego spoczywa na oskarżycielu i nie może być przerzucone na oskarżonego. Zgodnie z zasadą In dubio pro reo wszelkie wątpliwości co do winy należy rozstrzygnąć na korzyść oskarżonego.

3. POJĘCIE DOWODU I RODZAJE DOWODÓW

• Dwa podstawowe rozumienia terminu DOWÓD PRAWNICZY:

• Dowód jako uzasadnienie twierdzenia - zespół twierdzeń dowodowych, z których przy pomocy określonych reguł dowodowych wyprowadza się twierdzenie o fakcie sprawy (tezę dowodu);

• Dowód w sensie czynnościowym - zespół czynności, który przeprowadza organ procesowy po to, by uzyskać informacje o faktach sprawy;

• W toku postępowania dowodowego sędzia przeprowadza szereg dowodów w sensie czynnościowym (słucha świadków, biegłych, przesłuchuje strony, dokonuje oględzin etc.), gdy jednak przystępuje do sporządzania uzasadnienia wyroku to musi podać stwierdzenia, z których wynika prawdziwość określonych twierdzeń o faktach sprawy (przeprowadza dowód w sensie podania uzasadnienia dla tezy dowodu).

• DOWÓD W SENSIE UZASADNIENIA

• Dowód bezpośredni - dowód, w którym sędzia lub inny organ procesowy wnioskuje o prawdziwości twierdzeń o faktach sprawy opierając się bezpośrednio na tym, że informator sądu będący obserwatorem danego zdarzenia czy rzeczy (świadek, strona, w przypadku oględzin sędzia), okazał się wiarygodny.

• Dowód pośredni - do uzasadnienia tezy dowodu konieczne są jakieś inne twierdzenia dowodowe, z których w oparciu o określone reguły dowodowe można tę tezę wywnioskować.

• Dowód poszlakowy - dowód, którym poszczególne fakty dowodowe wzięte z izolacji nie stanowią dostatecznej podstawy do ustalenia faktu sprawy (w tym sensie są one poszlakami); uważa się go za przeprowadzony dopiero, gdy istnieje zespół zgodnych, potwierdzających się poszlak, a zarazem, gdy wykluczono, iż przebieg zdarzenia mógł być inny niż sugerują to poszlaki.

• Dowód ze słyszenia (hearsay) - dowód wtórny; brak naocznego świadka, ale istnieją świadkowie, którym świadek naoczny przekazał informacje o danym zdarzeniu; takim dowodem jest również dowód, w którym brak jest oryginału dokumentu (dowód pierwotny), ale są świadkowie lub notatki, czy nieautoryzowane jego odpisy (dowody pochodne), na podstawie których można ustalić jego treść (niedopuszczalny w prawie anglosaskim)

• DOWÓD W SENSIE CZYNNOŚCIOWYM

• Zeznania świadków

• Przesłuchanie stron

• Opinia biegłych

• Dokumenty

• Oględziny

• Dowód osobowy - źródłem informacji jest osoba (świadkowie, strony)

• Dowód rzeczowy - źródłem informacji jest rzecz (dokumenty, oględziny)

• Jako dowód można wykorzystać w zasadzie każda osobę, rzecz lub inny środek dowodowy na podstawie której uzyskać można wiarygodną informację.

4. ZASADY OCENY DOWODÓW

• ZASADY OCENY DOWODÓW - wszystkie zasady, które określają kryteria, jakie muszą być spełnione, by organ stosujący prawo mógł uznać dane twierdzenie z udowodnione. Historycznie wyróżniamy dwie podstawowe zasady oceny dowodów:

1. Zasada legalnej oceny dowodów

2. Zasada swobodnej oceny dowodów - obecnie dominuje

• Proces rzymski - zasada swobodnej oceny dowodów, potem legalna ocena dowodów

• Średniowiecze - zasada legalnej oceny dowodów

• Wielka Rewolucja Francuska - ocena dowodów wg wewnętrznego przekonania sędziego (conviction intime)

• XIX wiek - zasada swobodnej oceny dowodów w krajach europejskich

• ZASADA LEGALNEJ OCENY DOWODÓW - istnieją normy prawne, określające w sposób wiążący, warunki, które muszą być spełnione, by dowód mógł zostać uznany za przeprowadzony (tzw. legalne dyrektywy dowodowe)

• Początkowo tzw. ordalia (sądy boże), przyznanie się królowa dowodów (stąd wzrost znaczenia tortur), w XVIII wieku tzw. dowody arytmetyczne (zasada testis unus testis nullus)

• ZASADA SWOBODNEJ OCENY DOWODÓW

• współcześnie funkcjonuje w dwóch wariantach:

1. zasada swobodnej i niekontrolowanej oceny dowodów

2. zasada swobodnej i kontrolowanej oceny dowodów

• zasada swobodnej i niekontrolowanej oceny dowodów - występowanie:

• System kasacyjny - ustalenia faktyczne sądu I instancji nie podlegają kontroli przez sąd odwoławczy

• System ławy przysięgłych - werdykt w kwestii faktów jest zastrzeżony dla ławy przysięgłych i jest uważany za ostateczny (ława przysięgłych nie musi uzasadniać swojej decyzji)

• zasada swobodnej i kontrolowanej oceny dowodów - systemy prawne, które przewidują kontrolę ustaleń faktycznych przez sądy wyższe oraz nakładają na sąd obowiązek uzasadnienia swojej decyzji w kwestiach faktycznych (swobodna ocena dowodów ≠ dowolna oceny dowodów); swobodna ocena powinna respektować następujące kryteria:

• zasady logiki

• zasady nauki i techniki

• zasady doświadczenia życiowego

• Ocena dowodów naruszająca wymienione wyżej zasady nie mieści się w ramach swobodnej oceny dowodów i nie podlega ochronie przez prawo.

• Współczesne systemy prawne opierają się na zasadzie swobodnej oceny dowodów, to jednak zachowały one pewne elementy legalnej oceny dowodów.

5. PROBLEM USTALENIA PRAWDY W PROCESIE

• Reguły, zasady i instytucje ograniczające poznanie prawdy w postępowaniu:

• Domniemania prawne

• Zasada res iudicata pro veritate habetur - z chwilą, gdy od orzeczenia nie przysługuje środek odwoławczy staje się ono prawomocne formalnie i niepodważalne, nawet gdyby okazało się, iż jest oparte na błędnych ustaleniach faktycznych (powaga rzeczy osądzonej).

• Zasada formalizmu procesowego - czynności procesowe muszą być dokonywane w określonej formie, np. środki odwoławcze muszą być składane w przewidzianym terminie, bo po ich upływie strona traci prawo do ich wniesienia, nawet gdyby ustalenia sądu I instancji były błędne.

• Zakaz reformationis in peius - jeżeli środka odwoławczego nie wniesiono na niekorzyść oskarżonego to zasadniczo nie można zmienić wyroku na jego niekorzyść, nawet gdyby okazało się, iż zasługuje on na surowszą karę.

• Zakazy dowodowe - służą przede wszystkim ochronie podstawowych praw i wolności obywatelskich (idea uczciwego procesu - fair trial); trzy podstawowe kategorie zakazów dowodowych:

1. Zakazy dowodu określonych faktów np. związane z tajemnicą narady sędziowskiej, tajnością wyborów do ciał przedstawicielskich.

2. Zakazy stosowania określonych środków dowodowych np. „nie wolno przesłuchiwać jako świadków: 1. Obrońcy co do faktów, o których dowiedział się udzielając porady prawnej lub prowadząc sprawę; 2. Duchownego co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi”,

3. Zakazy stosowania określonych metod dowodowych np. wyjaśnienia, zeznania lub oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę wypowiedzi nie mogą stanowić dowodu; podobnie informacje uzyskano stosując przymus fizyczny lub psychiczny (tortury, groźby, a nawet podstęp) oraz określone środki chemiczne lub techniczne.

• Przywileje dowodowe - prawo do nie udzielania informacji (np. prawo odmowy zeznań), skorzystanie z przywileju skutkuje powstaniem zakazu dowodowego

6. FORMY PROCESU

• W każdym procesie - sąd + strony

• Strony w postępowaniu cywilnym to powód - ten, który wystąpił lub na rzecz którego wystąpiono ze skargą, powództwem oraz pozwany - ten przeciwko ta skarga została skierowana.

• Strony w postępowaniu karnym to oskarżony i oskarżyciel.

• Dwie formy postępowania procesowego:

1. Forma kontradyktoryjna

2. Forma inkwizycyjna

• FORMA KONTRADYKTORYJNA - proces jest zorganizowany w formie sporu stron przed bezstronnym sądem; strony są wyłącznymi dysponentami całego proces, a rola sądu jest całkowicie bierna i ogranicza się do wydania wyroku oraz pieczy nad tym, by przestrzegano przepisów prawa. Strony decydują o tym czy:

• Wszcząć proces czy też nie - zasada skargowości; proces nie może być wszczęty z urzędu: ani przez sąd, ani przez innego przedstawiciela władzy publicznej.

• Sąd nie może z urzędu uwzględnić żadnych roszczeń, z którymi nie wystąpiły strony, nie może orzekać ponad te żądania i jest związany wnioskami stron co do cofnięcia, uznania, zmiany powództwa czy też aktu oskarżenia - zasada dyspozycyjności

• Sąd jest związany wnioskami dowodowymi stron, nie może uwzględniać żadnych faktów ani dowodów na które nie powołały się strony oraz nie może prowadzić postępowania dowodowego z urzędu.

• FORMA INKWIZYCYJNA - stanowi przeciwieństwo formy kontradyktorycznej - proces nie jest zorganizowany w formie sporu stron, a postępowanie jest prowadzone z urzędu przez sąd; rola stron ogranicza się do przekazywania sądowi informacji, które uznaje on za niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy, w szczególności :

• Postępowanie jest wszczynane przez sąd lub organ władzy publicznej (np. prokuratora)

• Sąd może uwzględniać roszczenia czy żądania nie zgłoszone przez strony i nie jest w tym zakresie związany ich wnioskami

• Sąd nie jest związany wnioskami dowodowymi stron, może uwzględniać fakty i dowody niezawnioskowane przez strony i zasadniczo prowadzi postępowanie dowodowe z urzędu.

• Współcześnie nie spotyka się z czystymi formami kontradyktoryjnymi czy inkwizycyjnymi, proces ma zwykle strukturę mieszaną (w państwach demokratycznych przewaga elementów kontradyktoryjnych, ale przy wzroście znaczenia sędziego)

• Proces anglosaski jest bliższy ideałowi formy kontradyktoryjnej niż proces kontynentalny. Funkcję sędziego określa powiedzenie, że przed rozpoczęciem procesu sędzia powinien nabrać do ust święconej wody, a wypuścić ją dopiero przy ogłaszaniu wyroku. To strony powołują i przesłuchują świadków oraz prowadzą inne dowody. Duże znaczenie ma instytucja „krzyżowego ognia pytań” (cross-examination)

• Więcej elementów inkwizycyjnych występuje w procesie karnym niż w cywilnym, to że względu na znacznie silniejszą obecność pierwiastka publicznego w tym pierwszym.

7. POSTĘPOWANIE ODWOŁAWCZE

• Zgodnie z Konstytucją każda ze stron ma prawo do zaskarżenia orzeczeń i decyzji wydanych w I instancji (art.78 konstytucji). Postępowanie odwoławcze jest elementem demokratycznego porządku prawnego. Podstawą tego postępowania może być:

• błąd co do prawa (error iuris) - sąd błędnie zastosował prawo lub dokonał błędnej jej wykładni;

• błąd co do faktu (error facti) - niewyjaśnienie wszystkich okoliczności sprawy bądź błędna ocena materiału dowodowego

• Trzy podstawowe kategorie ŚRODKÓW ODWOŁAWCZYCH:

1. Kasacja

2. Rewizja

3. Apelacja

• KASACJA

• kontroli podlegają wyłącznie ustalenia prawne.

• sąd kasacyjny nie prowadzi postępowania dowodowego i opiera się na ustaleniach sądu niższego

• nie orzeka co do istoty sprawy, a wyłącznie uchyla zaskarżone orzeczenie (orzeczenie kasatoryjne) i przekazuje sprawę sądowi niższemu do ponownego rozpoznania

• REWIZJA

• postępowanie obejmuje ustalenia prawne i faktyczne.

• Sąd rewizyjny z reguły nie prowadzi postępowania dowodowego i opiera się na ustaleniach sądu niższego

• może uchylić zaskarżone orzeczenie i przekazać sprawę sądowi niższemu do ponownego rozpatrzenia lub orzec co do istoty sprawy

• APELACJA

• Postępowanie obejmuje ustalenia faktyczne i prawne

• powtórzenie przed postępowania sądem niższym, obejmuje prowadzenie postępowania dowodowego.

• Sąd apelacyjny orzeka co do istoty sprawy.

• środki odwoławczych od orzeczeń nieprawomocnych - zwykłe środki odwoławcze

• środki odwoławcze od orzeczeń prawomocnych - nadzwyczajne środki odwoławcze, np. wznowienie postępowania

• Sądy powszechne polskim systemie prawa: /system dwuinstancyjny/

1. rejonowe

2. okręgowe - rozpatrują apelacje od wyroku sądu rejonowego

3. apelacyjne - apelacje od wyroku sądu okręgowego jako sądu I instancji

4. SN - sprawuje nadzór judykacyjny przed sądami powszechnymi; rozpatruje kasacje

	SPRAWY CYWILNE	SPRAWY KARNE
Zwykłe środki odwoławcze (od orzeczeń nieprawomocnych)	Apelacja - od orzeczeń sądów I instancji (rozpatruje sąd okręgowy bądź apelacyjny)	Apelacja - od orzeczeń sądów I instancji (rozpatruje sąd okręgowy bądź apelacyjny)
Nadzwyczajne środki odwoławcze (od orzeczeń prawomocnych)	1. Skarga kasacyjna - SN 2. Skarga o stwierdzenie nieważności - SN 3. Skarga o wznowienie postępowania - sąd, który wydał zaskarżone orzeczenie (sąd okręgowy bądź apelacyjny	1. Kasacja - rozpatruje SN 2. Skarga o wznowienie postępowania - sąd, który wydał zaskarżone orzeczenie (sąd okręgowy bądź apelacyjny

XII STOSUNEK PRAWNY

• STOSUNEK PRAWNY - to stosunek społeczny uregulowany przez normy prawne. Może przybrać formę stosunku faktycznego (uświadamianego sobie przez strony) i stosunku czysto normatywnego, tetycznego (nie uświadamianego sobie przez strony). Stosunki prawne mogą mieć charakter:

• dwustronny (małżeństwo)

• wielostronny (spółka)

• Elementy stosunku prawnego:

1. fakty prawne

2. podmioty stosunku prawnego

3. przedmiot stosunku prawnego

4. treść stosunku prawnego

1. FAKTY PRAWNE

• FAKTY PRAWNE - każde zdarzenie powodujące powstanie, ustanie bądź zmianę treści stosunku prawnego, czyli zdarzenie wywołujące jakieś skutki prawne. Odwołuje się do tego szczególnie prawo cywilne.

FAKTY PRAWNE





Zdarzenia prawne Działania




Akty tworzenia prawa


CZYNY AKTY Akty stosowania prawa




PRAWNE

Czynności prawne

Czyny Czyny

zgodne z prawem niezgodne z prawem

• ZDARZENIE PRAWNE - kategoria faktów prawnych niezależnych od woli człowieka np. śmierć, urodzenie, klęska żywiołowa, upływ czasu.

• DZIAŁANIA - kategoria faktów prawnych zależnych od woli człowieka - ludzkie zachowanie: obejmuje zarówno działanie, jak i zaniechanie

• Czyny - działania, które nie zmierzają do wywołania skutków prawnych, ale je z mocy prawa wywołują. Dzielą się na:

• czyny zgodne z prawem (są faktami prawnymi, o ile wywołają jakieś skutki prawne => nie każdy czyn zgodny z prawem jest faktem prawnym)

• czyny niezgodne z prawem - co do zasady czyny niedozwolone

• odpowiedzialność ex delicto czy odpowiedzialność ex contractu w prawie cywilnym, zasada winy lub ryzyka

• wykroczenia i przestępstwa (zbrodnie i występki) w prawie karnym; wyłącznie zasada winy

• Akty prawne - działania, które podejmujemy, by wywołać skutki prawne, np. zawarcie umowy

1. akty tworzenia prawa

2. akty stosowania prawa

• akty konstytutywne - akty tworzące nowy stan prawny; np. wyrok rozwodowy;

• akty deklaratoryjne - akty potwierdzające istniejący stan prawny; np. wyrok ustalający treść umowy

3. czynności prawne - każde oświadczenie woli przynajmniej jednej strony, zmierzające do wywołania skutków prawnych

• jednostronne

• dwustronne/wielostronne

2. PODMIOTY STOSUNKU PRAWNEGO

• PODMIOTY PRAWA - mogą nimi być jednostki, grupy ludzkie, organizacje.

• w prawie konstytucyjnym i administracyjnym - obywatele i organy państwa

• w prawie międzynarodowym publicznym - państwa, organizacje międzynarodowe i częściowo osoby fizyczne.

• w prawie procesowym - sąd i strony procesowe (powód, pozwany, itd.)

• w prawie cywilnym - osoby fizyczne i prawne

• OSOBA FIZYCZNA - każdy człowiek od urodzenia do śmierci; posiada zdolność prawną i zdolność do czynności prawnej

• Zdolność prawna - zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków, nabywa się ją z chwilą urodzenia, a traci z chwilą śmierci. Zdolność prawną ma także dziecko poczęte (nasciturus), jednak prawa i zobowiązania majątkowe nabywa, gdy się urodzi żywe.

• Zdolność do czynności prawnych - zdolność do nabywania praw i obowiązków za pośrednictwem własnych działań, jest zdolnością stopniowalną. Zdolność do czynności prawnej osoby fizycznej zależy od wieku oraz od tego, czy jest ona ubezwłasnowolniona. Rodzaje zdolności do czynności prawnych:

• brak zdolności do czynności prawnych - osoby poniżej 13 roku życia bądź ubezwłasnowolnieni całkowicie (podstawą ubezwłasnowolnienia całkowitego może być choroba psychiczna, niedorozwój umysłowy, zaburzenia psychiczne, pijaństwo, narkomania, jeżeli wykluczają możliwość kierowania swoim postępowaniem, ustanowienie opieki); czynności dokonane przez osoby niemające zdolności do czynności prawnych są nieważne, wyjątek - umowy w drobnych sprawach życia codziennego

• ograniczona zdolności do czynności prawnych - osoby od 13 do 18 roku życia oraz ubezwłasnowolnione częściowo (ubezwłasnowolnić częściowo osobę można z tych samych powodów co całkowicie, jednakże tylko osobę pełnoletnią, której potrzebna jest pomoc do prowadzenia własnych spraw, ustanowienie kurateli)

• pełna zdolności do czynności prawnych - osoby, które ukończyły 18 lat i nie są ubezwłasnowolnione. Mogą samodzielnie dokonywać wszelkich czynności prawnych.

• OSOBA PRAWNA - każda jednostka organizacyjna z przyznaną zdolnością prawną, może nabywać prawa i obowiązki we własnym imieniu, niezależnie od osób fizycznych, które wchodzą w jej skład. Może mieć niezależny od osób fizycznych majątek, którym odpowiada za swoje zobowiązania. Osoba prawna nie może być podmiotem praw i obowiązków specyficznych dla osób fizycznych. Realizuje zdolność prawną za pośrednictwem swoich organów.

• Organ osoby prawnej - osoba lub osoby mogące działać w imieniu osoby prawnej (zaciągać zobowiązania i nabywać uprawnienia).

• Kategorie osób prawnych:

• Skarb Państwa - państwo występujące jako podmiot stosunków cywilnoprawnych

• państwowe osoby prawne - np. przedsiębiorstwa państwowe, szkoły wyższe, banki, itd.

• inne osoby prawne - jednostki samorządu terytorialnego, spółki handlowe, fundacje, partie polityczne, banki, stowarzyszenia

• Inny podział:

• korporacje - substratem korporacji są ludzie związani przez członkostwo, decydują oni o jej działalności i przez składki czy udziały tworzą majątek korporacji, korporacje mogą realizować cele gospodarcze (spółdzielnie, spółki handlowe) i pozagospodarcze (partie polityczne, stowarzyszenia);

• fundacje - substratem fundacji jest majątek, fundator - osoba, która wyposaża fundację w majątek i określa sposób i cele jej działania, zalicza się tu również przedsiębiorstwa, banki, muzea, itd

3. PRZEDMIOT STOSUNKU PRAWNEGO

• RZECZY - tylko przedmioty materialne

• ruchome

• nieruchome (nieruchomości) = grunty, budynki, części budynków, zasada superficies solo cedit - to co znajduje się na gruncie stanowi jego część składową i nie może stanowić odrębnego przedmiotu własności; umowa zobowiązująca do przeniesienia własności nieruchomości oraz umowa przenosząca własność nieruchomości powinna być zawarta w formie aktu notarialnego (co odróżnia je od ruchomości)

• INNE PRZEDMIOTY MATERIALNE - ciecze, gazy i kopaliny

• PRZEDMIOTY NIEMATERIALNE - zalicza się dobra o charakterze intelektualnym (utwory artystyczne, naukowe) dobra osobiste (godność człowieka, dobre imię) pieniądze jako miernik wartości, papiery wartościowe

• ZACHOWANIA SIĘ

4. TREŚĆ STOSUNKU PRAWNEGO

• TREŚĆ STOSUNKU PRAWNEGO - uprawnienia i obowiązki stron tego stosunku, tworzą one między stronami więź prawną (vinculum iuris)

• Więź prawna polega na tym, że jedna ze stron może czegoś żądać, a druga jest zobowiązana do czegoś.

• Z analitycznego punktu widzenia uprawnienia i obowiązki scharakteryzować można jako dwa odrębne rodzaje modalności normatywnej.

• UPRAWNIENIE - rozszerza sferę wolności, stwarza dla adresata normy prawnej określoną możliwość wyboru

• Wyróżniamy uprawnienia proste i uprawnienia złożone (tj. kompleksy uprawnień prostych)

• Prawa podmiotowe - szczególnie istotne kompleksy uprawnień prostych, np. prawo własności, do prywatności, do obrony

• Roszczenie - uprawnienie, które wiąże się z możliwością domagania się od określonej osoby, by zachowała się w określony sposób - by spełniła swój obowiązek.

• OBOWIĄZKI - ograniczają sferę wolności adresata normy prawnej.

• Dzieli się je na obowiązki pozytywne (nakazy) i negatywne (zakazy)

• Jeżeli zakazane jest P, to tym samym nakazane jest nie P - reguła logiczna

• Obowiązkami doskonałymi = obowiązki sprzężone z sankcjami

• Obowiązkami niedoskonałymi = obowiązki, które nie są sprzężone z sankcjami; z reguły te, które są ustanawiane w interesie jednostki, którą wiążą, stąd nie trzeba ich sankcjonować = ciężary (prawo procesowe, prawa socjalne)

• Kategorie uprawnień korelatywnie sprzężonych z obowiązkami:

• Uprawnienia pozytywne - korelatywnie sprzężone z nakazem, by podmiot podjął określone działanie (obowiązek pozytywny), uprawnienie do cudzych zachowań, prawo

• Uprawnienia negatywne - korelatywnie sprzężony z zakazem po stronie jednego pomiotów (obowiązek negatywny), uprawnienie do cudzych zachowań [prawo rzeczowe]

• Zezwolenia (dozwolenia) - nie są sprzężone z obowiązkami innych osób. Stwierdzenie, że jakiś czyn nie jest zakazany i nakazany (kategoria deskryptywna); uprawnieniami do własnych zachowań.

• Inny podział uprawnień:

• uprawnienia in personam - uprawnienie wobec konkretnej osoby; skuteczne tylko miedzy stronami (inter partes) określonego stosunku prawnego [prawo zobowiązań]

• uprawnienia in rem - uprawnienia skuteczne wobec każdej osoby (erga omnes), która narusza dane uprawnienia [prawo rzeczowe]

• uprawnienia in rem publicam - uprawnienia przysługujące adresatowi normy prawnej wyłącznie wobec państwa [prawa socjalne]

• Klasyfikacja uprawnień według W. Hohfelda (Fundamental Legal Conceptions):

• Roszczenia - odpowiednik roszczenia

• Wolności - odpowiedniki zezwoleń

• Kompetencje - uprawnienia do tworzenia uprawnień lub obowiązków na rzecz innych osób.

• Immunitety - uprawnienia sprowadzające się do tego, ze jakiś podmiot jest wyłączony spod kompetencji określonego organu. Jest to forma przywileju dla wyróżnionej grupy osób.

• Kategorie doniosłych uprawnień nazywa się prawami i wolnościami człowieka i obywatela.

1. Prawa I generacji - prawa wolnościowe

• Istota praw wolnościowych polega na ochronie pewnych sfer ludzkiego życia i aktywności przed ingerencją państwa i osób trzecich.

• Nazywa się je również prawami negatywnymi, ponieważ z ich istnieniem wiąże się zakaz ingerencji osób trzecich w sferę chronioną przez prawo.

• Tutaj zalicza się: prawo do życia, prawo własności, wolność słowa i wolność zrzeszania się oraz związane z tymi wolnościami wolności polityczne i religijne, a zwłaszcza wolność przekonań, sumienia i wolność wyznania

2. Prawa II generacji - prawa socjalne, ekonomiczne, kulturalne

• prawo do pracy, prawo do opieki socjalnej i zdrowotnej, do nauki, prawo do wypoczynku i mieszkania.

• Prawa socjalne mają charakter pozytywny, bo zobowiązują organy i służby państwowe do zapewnienia obywatelom określonych usługi świadczeń (jednak w wielu wypadkach nie implikują żadnych roszczeń)

1. Prawa III generacji - prawa całych grup - narody, mniejszości etniczne, religijne, językowe, a nawet cała społeczność międzynarodowa.

• Należą tutaj prawa: prawo do samostanowienia, do pokoju, do czystego środowiska, prawa do zachowania wspólnego dziedzictwa biologicznego i kulturowego, prawo do pomocy humanitarnej.




LECH MORAWSKI WSTĘP DO PRAWOZNAWSTWA - SKRYPT

5

AUTOR: ANITA SZKURŁAT

---