Paweł WÓJTOWICZ

Marcin WOLUNTARSKI

CHARAKTERYSTYKA CHEŁMSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO

Nazwa parku pochodzi od miasta Chełm, w którego sąsiedztwie położony jest omawiany park. Park ma pow. 14000 ha i położony jest na terenie gmin : Chełm, Dorohusk, Sawin, Ruda Huta. Jego strefę otulinową (ponad 9000 ha) stanowi środkowa część Chełmskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Chełmski Park Krajobrazowy położony jest pd-wsch. części krainy Mazursko-Podlaskiej, w obrębie Dzielnicy Wyżyny Wschodniolubelskiej oraz mezoregionu Polesia Wołyńskiego, który stanowi obszar pośredni między nizinami na pn i wyżynami na pd. Celem utworzenia była ochrona dużych kompleksów leśnych w pobliżu Żulina, Czułczyc i Sawina oraz łąk i torfowisk. Położenie parku na przygraniczu dwóch jednostek fizjograficznych - Pagórów Chełmskich i Obniżenia Dubeńskiego wiąże się ze zróżnicowaniem krajobrazu. Pn-zach. część obejmująca Pagóry Chełmskie jest bardziej urozmaicona, charakteryzuje się ostańcowym wzniesieniem o wysokości względnej 50 m. W pd. części parku przeważają płaskie, rozległe zagłębienia wypełnione torfami.

Chełmski Park krajobrazowy powstał w 1983 r. jako jeden z 4 parków wchodzących w skład Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych woj. Chełmskiego. ChPK został ustanowiony na terenie woj. Chełmskiego uchwałą nr XVIII/89/83 Wojewódzkiej Rady Narodowej w Chełmie z dnia 28.03.1983 r. Jest to jeden z pięciu parków, które znajdują się w Ekologicznym Systemie Obszarów Chronionych (ESOCh) woj. Chełmskiego.

Lasy zajmują 44% pow. parku. Lasy tego terenu charakteryzuje wysoka potencjalna produktywność, ponieważ stosunkowo duży jest udział żywych siedlisk bagiennych i średnio żyznych siedlisk wilgotnych. Ogólna zasobność drzewostanów mezoregionu jest jednak dosyć mała (ok. 119 m³/ha). Potencjalną roślinność naturalną mezoregionu stanowią subkontynentalne lasy lipowo-dębowo-grabowe w odmianie „środkowopolskiej” bez buka, jodły i świerka, świetliste lasy dębowe i sosnowo-dębowe w typie lasu mieszanego świeżego z bogatym runem obfitującym w gatunki sucho i ciepłolubne oraz zabagnione lasy łęgowe jesionowo-olszowe oraz bagienne lasy olszowe i brzozowe. W zdecydowanej większości lasy w ChPK są to lasy państwowe będące w zarządzie Nadleśnictwa Chełm.

Przestrzennie tworzą dwa dosyć duże i oddalone od siebie kompleksy leśne : lasy Czułczyckie (5000 ha, 74% powierzchni leśnej), Kompleks Lasów Żalińskich (nieco ponad 1700 ha).

ChPK leży w zlewni Bugu, jego dopływami są kanał świerżowski, odprowadzający nadmiar wód z rezerwatu „Rozkosz” i niewielka rzeczka Uherka. Do niej uchodzą silnie przekształcone w wyniku prac melioracyjnych rzeczki Gdola i Lepietucha. Na terenie Parku brak jest typowych źródeł. Strefy źródliskowe cieków stanowią torfowiska, które zajmują rozległe obrzeża w pd-wsch. części Parku. Zbiornikami wód stojących są zalew w Stańkowie i Jezioro Słone. Zalew o powierzchni 40,30 ha został sztucznie utworzony na terenie bagnisk i nieużytków w pd-wsch. części Parku. Jest on zasilany przez rzeczkę Słyszówkę. Jezioro Słone o powierzchni 4,60 ha jest płytkim zbiornikiem eutroficznym. Jego brzegi porośnięte są zwartą roślinnością szuwarową, przez co są dosyć trudno dostępne.

W granicach ChPK i jego otuliny znajdują się cztery rezerwaty przyrody.

W granicach parku położone są trzy :

• rezerwat leśny „Bachus” (utworzony w 1958 r.) o powierzchni 83,74 ha, położony w gminie Sawin. Obszar rezerwatu zajęty jest przez las liściasty z dębem bezszypułkowym i rzadkimi gatunkami runa : gnieznik leśny, żywiec cebulkowy,

• rezerwat torfowiskowy „Bagno Serebryskie” (utworzony w 1991 r.) o powierzchni 372,62 ha, położony w gminach Chełm i Ruda Huta. W jego skład wchodzi kompleks torfowisk węglanowych. Występują także rzadkie gatunki roślin i zwierząt,

• rezerwat torfowiskowy „Brzeźno” (utworzony w 1973 r.) o powierzchni 165,8 ha, położony w gminach Dorohusk i Chełm. Spotkamy tam torfowiska węglanowe z licznymi rzadkimi gatunkami roślin : kłoć wierzbowata, pełnik europejski, oman wąskolistny, storczyk szerokolistny.

W otulinie parku położony jest rezerwat leśny Sereniawy (utworzony w 1965 r.) o powierzchni 38,0 ha. Znajduje się on w gminie Sawin i można w nim wyróżnić takie zespoły leśne jak łęg olszowo-jesionowaty i grąd niski (200 letnie dęby szypułkowe, bluszcz oraz ptaki - bocian czarny i orlik krzykliwy).

Można także wyróżnić rezerwaty roślinności kserotermicznej :

• rezerwat Stawska Góra (utworzony w 1956 r.) o powierzchni 4 ha - jeden z najstarszych i najbardziej znanych na Lubelszczyźnie (między innymi dzięki występowaniu dziewięćsiła popłocholistnego),

• rezerwat stepowy Wolwinów (utworzony w 1972 r.) o powierzchni 1,12 ha.

Wśród ciekawych roślin występujących na terenie ChPK można wymienić : na torfowiskach - kłoć wiechowatą, tarzynę Baxbauma, turzycę Davalla, marzycę rudą, w murawach kserotermicznych - oman wąskolistny, zawilec wielkokwiatowy, len złocisty, głowienka wielkokwiatowa, ostrożeń pannoński. W świetlistych dąbrowach - obuwik pospolity, tojad dzióbaty, pluskwica europejska, naparstnica zwyczajna, orlik pospolity. W grądach barwinek, buławnik czerwony i wielkokwiatowy, groszek wschodniokarpacki, parzydło leśne. Na torfowiskach w tysiącach sztuk - kosaciec syberyjski, kruszczyk błotny, gnidosz królewski, kosatka kielichowata, storczyk krwisty, listera jajowata, zerwa kulista, goździk pyszny.

Ogółem w rezerwatach przyrody na obszarze ChPK znalazło ostoje 550 gatunków roślin naczyniowych z czego 43 podlegają ochronie prawnej a 22 są zagrożone.

W świecie zwierząt na uwagę zasługują szczególnie ptaki (152 gatunki) - bocian czarny, kilka par żurawi, orliki krzykliwe, dzięcioły : duży, średni, czarny, dzięciołek, białogrzbiety (rzadki). Inne gatunki to muchówka białoszyja, droździk, wodniczka (jeden z najbardziej zagrożonych gatunków ptaków w Europie), kulik wielki, dublet, krwawodiób, sowa błotna, błotniaki łąkowy i stawowy, bączek, bąk. W świecie gadów na uwagę zasługuje żółw błotny (kilkadziesiąt osobników). Na torfowiskach żyje ponad 800 gatunków motyli (38% występujących w Polsce).

Na terenie Parku i w jego sąsiedztwie są 53 pomniki przyrody.

Pomniki w Chełmie :

• wzgórze widokowe „Grodzisko” (pow. 1,46 ha) - Góra Chełmska,

• jesion wyniosły odmiana jednolistna (obwód 186 cm) - Góra Chełmska,

• miłorząb dwuklapowy (obwód 205 cm) - ul. Reformacka,

• 2 wiązy szypułkowe (obwody 278 i 296 cm) - ul. Lubelska,

• ajlant gruczołowaty (obwód 170 cm) - Pl. Łuczkowskiego,

• iglicznia trójcierniowa (obwód 85 cm) - ul. Hrubieszowska,

• jesion wyniosły (obwód 275 cm) - ul. Hrubieszowska,

• 7 modrzewi europejskich (obwód 225 - 260 cm) Uroczysko Borek,

• płat roślinności kserototermicznej „Borek” (pow. 0,10 ha) - Las Borek,

Pomniki w gminie Chełm :

• brzoza brodawkowata (obwód 289 cm) - Ludwinów,

• 2 lipy drobnolistne (obwód 462, 591 cm) - Staw,

• 3 modrzewie europejskie (obwód 228, 240, 242 cm) - Stańków,

• nisza źródłowa (pow. 0,04 ha) - Kol. Nowosiółki,

• wzgórze widokowe „Góra Dziewicza” (pow. 1,54 ha) - Kol. Horodyszcze,

Pomniki w gminie Dorohusk :

• topola biała (obwód 435 cm) - Husynne,

• 2 dęby szypułkowe (obwód 435, 435 cm) - Husynne,

• 7 dębów szypułkowych (obwód 320 - 420 cm) - Świerże,

• jesion wyniosły (obwód 280 cm) - Świerże,

• aleja lipowa (dł. 150 m, szer. 5,5 m) - Turka,

• klon zwyczajny (obwód 305 cm) - Turka,

• głaz narzutowy - Puszki,

Pomniki w gminie Ruda Huta :

• dąb szypułkowy „Bolko” (obwód 860 cm) - Hniszów,

• 6 dębów szypułkowych (obwód 320 - 365 cm) - Hniszów,

• 2 jesiony wyniosłe (obwód 320, 350 cm) - Hniszów,

• klon zwyczajny (obwód 301 cm) - Hniszów,

• brzoza brodawkowata (obwód 225 cm) - Hniszów,

• iglicznia trójcierniowa (obwód 144 cm) - Hniszów,

• wiąz polny (obwód 335 cm) - Ruda Wieś,

Pomniki w gminie Sawin :

• sosna pospolita (obwód 264 cm) - Sawin,

• 4 dęby szypułkowe (obwód 407, 412, 420, 447 cm) - Sawin,

• głaz narzutowy - Sawin,

• 3 głazy narzutowe - Wólka Petryłowska,

• głaz narzutowy „Kamień Powstańców” - Malinówka,

Pomniki w gminie Wola Uhruska :

• 3 lipy drobnolistne (obwód 315, 480, 508 cm) - Uhrusk,

• klon zwyczajny (obwód 350 cm) - Uhrusk,

Pomniki w gminie Wierzbica :

• topola biała (obwód 470 cm) - Chylin Wielki,

• klon zwyczajny (obwód 290 cm) - Chylin Wielki,

Wiele pomnikowych drzew zlokalizowanych jest na terenie parków zabytkowych. Do najlepiej zachowanych należą parki : w Chylinie (XVII w.), Serebryszczu (XVIII w.), Stawie (XVIII w.), Świerżach (XIX w.), Hniszowie (XIX w.) i Husynnem (XIX w.).

Turystyka i obsługa ruchu międzynarodowego.

Stan zagospodarowania turystycznego i standard istniejącej bazy turystycznej jest niezadowalający. Koncentracja bazy noclegowej na miejsce głównie w Chełmie (600 miejsc noclegowych) - 1 hotel, 2 całoroczne domy wycieczkowe, całodobowe schronisko młodzieżowe oraz 4 hotele przy zakładach pracy. Poza Chełmem - Ruda Huta (schronisko młodzieżowe - 25 miejsc noclegowych), Wola Uhruska - 2 ośrodki wypoczynkowe sezonowe (73 miejsca noclegowe).

Na terenie Chełmskiego Parku krajobrazowego, a szczególnie w rejonie torfowisk węglanowych, duże szanse powodzenia ma rozwój turystyki ukierunkowanej na poznawanie przyrody. Należy mieć nadzieję, że taki model aktywnego wypoczynku - popularny w Europie zachodniej, zjedna sobie zwolenników również w Polsce. Torfowiska węglanowe od kilku lat stały się miejscem chętnie odwiedzanym przez liczne grupy miłośników przyrody. Dalszy rozwój takiej formy turystyki wymaga jednak odpowiedniego zagospodarowania terenu. W tym też celu przygotowano projekty szlaków turystycznych, czy też adresowanych do bardziej wytrawnych przyrodników - amatorów - ścieżek dydaktycznych przechodzących przez teren torfowisk. Na torfowiskach wkrótce zostaną również wybudowane wieże obserwacyjne. Trwają prace nad adaptacją budynku w Brzeźnie na ośrodek dydaktyczno-muzealny.

W sąsiedztwie ChPK zwiedzić możemy kilka interesujących zabytków architektonicznych. W krajobrazie Chełma króluje na wysokim wzniesieniu Bazylika Mariacka - XVIII - wieczna barokowa katedra grekokatolicka. Obok wzniesiona jest XIX - wieczna dzwonnica i zabudowania dawnego pałacu biskupów chełmskich oraz klasztor bazylianów. Cały zespół powstał na miejscu obiektów znacznie wcześniejszych, sięgających X wieku. Znajdowało się tutaj grodzisko z okresu wczesnego Średniowiecza. Na uwagę zasługuje również barokowy kościół Rozesłania Apostołów, Zespół Reformacki oraz XIX - wieczna klasycystyczna cerkiew prawosławna św. Jana Teologa, zespół seminarium unickiego (XVIII w.) oraz ruiny kamiennej wieży mieszkalno-obronnej w Chełmie - Bieławinie.

Niewątpliwą atrakcją turystyczną są chełmskie podziemia kredowe powstałe w wyniku wydobywania od co najmniej XVI wieku kredy piszącej. Powstałą sieć wielopiętrowych korytarzy podziemnych liczy łącznie około 15 km długości, z czego odcinek dwukilometrowy udostępniony jest do zwiedzania.

Godnymi uwagi zabytkami w rejonie ChPK są :

• ruiny kamiennej wieży mieszkalno-obronnej w Stołpiu (X-XI w.),

• grodziska wczesnośredniowieczne w Sajczycach, Czułczycach, Busównie i Tarnowie,

• kościół rzymsko-katolicki z XVII w. (prezbiterium - świątynia z XIV w.) w Podgórzu,

• późnobarokowy kościół w Sawinie wraz z dzwonnicą i przytułkiem (XVIII w.),

• XVIII wieczny pałac w Serebryszczu,

• drewniany kościółek w Czułczycach (XVIII w.),

• Pałac Suchodolskich z pozostałością parku w Dorohusku (XVIII w.),

• kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła w Świerżach (początek XIX w.),

• kościół polsko-katolicki w Rudzie Hucie - Zarudnia (XIX w.),

• pałac w Chylinie (początek XX w.),

• neogotycki kościół rzymsko-katolicki w Dorohusku (początek XX w.).

Liczne mogiły partyzanckie i żołnierskie są świadectwem stoczonych na tym terenie walk o odzyskanie niepodległości Polski. Pochodzą one z okresu Powstania Styczniowego oraz I i II Wojny Światowej.

Adres siedziby parku krajobrazowego :

22-100 Chełm, ul. Kamieńskiego 6

nr tel. [phone]

Przy tworzeniu referatu korzystano z :

1. „Chełmski Park Krajobrazowy” - przewodnik.

2. „Założenia do planu ochrony Chełmskiego PK” - praca zbiorowa pod red. Dr Ewy Gackiej - Grzesikiewicz.

3. „Chełmskie - przyroda, zabytki” - przewodnik turystyczny.

Autorzy :

Paweł WÓJTOWICZ

Marcin WOLUNTARSKI

1

1