Strelau J., Doliński D.(2008). Psychologia. Podręcznik akademicki. Tu: r. 19.3.1 - 19.3.4

Psychologiczne koncepcje stresu - zagadnienia do dyskusji

1. Jak ujmowany jest stres we współczesnej psychologii? Wyjaśnij specyfikę ujęcia transakcyjnego (relacyjnego), na tle wcześniejszych - bodźcowego i reakcyjnego.

Sres jako interakcja miedzy człowiekiem a środowiskiem (współcześnie) nie szukamy przyczyn stresu ani w człowieku ani na zewnątrz. Bodźcowa - coś zew stresor wywołuje reakcje stresową. Reakcyjne - wew przeżycia stanowią składową i nazywane są stanem stresu.

2. Jak (w latach 80-tych) zdefiniowali stres Lazarus i Folkman? Jaka jest rola oceny poznawczej w transakcji stresowej?

Transakcja człowieka z otoczeniem podlega ocenie poznawczej . ocenie podlegają elementy otoczenia które sa ważne aby wykryć te zagrażające. Mogą być ocenione jako : niemające znaczenia, sprzyjająco -pozytywne, stresujące.

Stres- relacja między osobą a otoczeniem, która oceniana jest przez osobę jako obciązająca lub przekraczająca jej zasoby i zagrażająca dobrostanowi.

3. Co oznacza i jakie emocje generuje ocena pierwotna transakcji stresowej określana przez Lazarusa jako:

a) krzywda/strata - zastniała szkoda, strata np. samooceny, bliskiej osoby
( emocje: złość, żal , smutek)

b) zagrożenie - odnosi się do takich samych strat ale w przyszłosci, teraz są antycypowane.
(emocje: strach, lęk, martwienie się)

c) wyzwanie- antycypacyjne, ale sytuacje w których możliwe są zarówno straty jak i kożyści.
(emocje: negatywne i pozytywne np. nadzieja, podniecenie)

Czym jest ocena wtórna, jaka jest jej funkcja?

Jeżeli ocena pierwotna - sytuacja stresowa, to następuje ocena wtórna. Ocana ta dotyczy możliwości podjęcia działania usuwającego przyczyny stresu lub łagodzącego jego skutki lub w wypadku wyzwania prowadząca do korzyści. Ocena wtórna odnosi się zarówno do źródeł stresu jak i do zasobów.

4. Wyjaśnij pojęcie radzenia sobie ze stresem i podaj trzy przykłady tej aktywności. Jakie funkcje radzenia sobie wyróżniają Lazarus i Folkman?

Radzenie sobie- stale zmieniające się poznawcze i behawioralne wysiłki mające na celu opanowanie określonych zew i wew wymagań, ocenianych przez osobę jako obciązające lub przekraczające jej zasoby.

Reframing - znajdowanie pozytywnych stron

Stawienie czoła problemowi - więcej nauki np.

Funkcje:

- instrumentalna (poprawa niekorzystnych relacji)

-samoregulowanie emocji(obniżenie napięci a, łagodzenie negatywnych emocji)

5. Czym są „zasoby” w koncepcji stresu Hobfolla? Jakie reguły dostrzega on w gospodarowaniu przez człowieka zasobami? Podaj pięć przykładów zjawisk ujmowanych w tej koncepcji( i narzędziach pomiaru) jako zasoby.

Zasoby definiowane są jako przedmioty, warunki, cechy osobowości , pokłady energii które cenione SA same w sobie jako potrzebne do przetwania albo służą do zdobywania owych umiejętności. Koncentracja na gromadzeniu zasobów. Spirala zysków i strat .

COR-evaluation - bycie samodzielnym, szacunek ze strony innych, umiejętność wyrażania uczuć, kierownicze stanowisko, dobry kontakt z dziećmi, zabezpieczenie materialne na starość.

6. Jak Hobfoll definiuje stres? Wyjaśnij, dlaczego jego ujęcie określane jest jako kolektywistyczne i środowiskowe?

Stres jednostki zanurzonej w rodzinie, grupie społeczności Stres jako stan wewnętrzny , powstający w wyniku percepcji okoliczności niekorzystnych z punktu widzenia dażeń jednostki.

7. Na czym polega, akcentowana przez Susan Folkman, adaptacyjna rola emocji pozytywnych w przebiegu stresu i radzenia sobie?

Adaptacyjna rola tych emocji , polegająca na podtrzymywaniu wysiłków zaradczych, dostarczaniu momentów wytchnienia, odbudowywaniu zasobów. Emocje pozytywne towarzysza korzystnej ocenie rozwiązywania transaacji stresowej.

8. Wyjaśnij mechanizm generowania pozytywnych emocji w następujących strategiach radzenia sobie:

a) pozytywne przewartościowanie

przekształcenie sytuacji stresowej aby ukazała się w lepszym swietle. Np. jako sytuacji osobistego rozwoju. Powoduje to pozytywne emocje.

b) radzenie sobie skoncentrowane na problemie

np. podczas nieuleczalnej choroby. Kiedy źródło stresu nie daje się opanować, szukamy obszaru który się da. Np. zmieniejszenie ciepienia, zniesienie bólu.

c) kreowanie pozytywnych zdarzeń , nasycanie zwykłych zdarzeń pozytywnym afektem

tworzenie sytuacji wywołujących pozytywne emocje w celu oderwania się od obszaru wywołującego stres.

Np. rozrywki, spotkanie z przyjaciółmi, ale także coś miłego w obszarze stresu.

e)radzenie sobie skoncentrowane na znaczeniu

przewartościowanie znaczenia. Szukanie pozytywnego znaczenia. Znaczenie globalne i sytuacyjne.

Podaj przykłady takich strategii w odniesieniu do wybranych sytuacji trudnych.

Strelau J., Doliński D. (2008). Psychologia. Podręcznik akademicki. Tu: Stres a zdrowie

Zagadnienia do dyskusji:

1. Wymień właściwości stresorów, stanowiące czynniki ryzyka dla zaburzeń somatycznych.

• Siła stresorów

• Czas trwania stresorów

• Liczba stresorów w krótkim czasie (ich kumulacja)

2. Zdefiniuj pojęcia:

a) ładunki allostatyczne: są to biologiczne koszty stresu, które powstają w wyniku niewydolności procesów adaptacji do wymagań. Są to podwyższone ciśnienie, szkodliwe działanie hormonów stresu, utrata minerałów, otłuszczenia, zmiany immunokompetencji

b) wzór zachowania A: polega na zaangażowaniu jednostki w permanentną walkę w zdobywaniu jak największej liczby celów (często niejasno sprecyzowanych) w jak najkrótszym czasie, a także często pokonywanie oporu stawianego przez innych ludzi, rzeczy i okoliczności. Ten wzór zachowania lub niektóre jego elementy zwiększają prawdopodobieństwo zachorowania na chorobę niedokrwienną serca.

c) osobowość typu C: warunkuje reakcję na stres nacechowaną poczuciem bezradności i beznadziejności, skłonność do depresji i wyparcia reakcji emocjonalnych na stresowe doświadczenia życiowe. Seligman- w rozwoju choroby nowotworowej człowiek może reagować na działanie patogenów i sytuacji trudnych za pośrednictwem pesymistycznego stylu oceny i wyjaśniania zdarzeń i niepowodzeń. Z tym wiąże się nastrój depresyjny i poczucie beznadziejności. To skutkuje m.in. zmienionym działaniem neuroprzekaźników, zmniejsza się liczba katecholamin, a zwiększa liczba endorfin mózgowych. A te wpływają na osłabienie systemu immunologicznego, co powoduje brak zwalczania komórek nerwowych.

d) resilience: zespół umiejętności skutecznego radzenia sobie ze stresem o dużym nasileniu, polegającego na giętkim (elastycznym), twórczym radzeniu sobie z przeciwnościami, wśród których centralną rolę odgrywa zdolność do oderwania się od negatywnych doświadczeń i zdolność do wzbudzania pozytywnych emocji. Na skutek takich emocji osoby ciężko doświadczone wydarzeniami życiowymi znajdują inny sposób patrzenia na te doświadczenia, nowe rozwiązania, a to zwiększa nadzieję i pozytywną spiralę korzystnych dla zdrowia procesów.

e) bilans choroby i wtórne zyski z choroby: wtórne zyski z choroby są to pomyślne konsekwencje (np. zainteresowanie otoczenia, ulgi tj. zwolnienie z nielubianych obowiązków). Bilans choroby to suma wszystkich następstw choroby, niepomyślnych i pomyślnych. Bilans ten na ogół jest ujemny, bo zazwyczaj przeważają powszechnie występujące, niepomyślne konsekwencje choroby.

f) paradoksalny efekt stresu: polega na poprawie poziomu funkcjonowania w warunkach stresowych w porównaniu z sytuacją neutralną

3. Scharakteryzuj następujące formy opanowania emocji negatywnych w poważnej chorobie somatycznej:

a) reakcja zaprzeczania chorobie: chory nie przyjmuje do wiadomości faktu zachorowania lub konsekwencji choroby mimo dostępnych inf oraz intelektualnych możliwości ich wykorzystania. Odrzucenie inf związanych z chorobą ma charakter nieświadomy, pełni funkcję obrony przed zagrożeniem; u podstaw tkwi lęk.

b) adaptacja poznawcza do zagrażających wydarzeń: przystosowanie do zagrożenia następuje w 3 fazach: poszukiwanie znaczenia zaistniałego wydarzenia (atrybucja przyczyn) i przewartościowanie dotychczasowego życia; uzyskanie przynajmniej częściowej kontroli nad sytuacją zagrażającą, co często przybiera formę kontroli nad jej domniemaną przyczyną; wysiłki zmierzające do odzyskania poczucia własnej wartości- „porównanie w dół” z osobami będącymi w gorszej sytuacji lub radzącymi sobie gorzej.

c) ekspresja emocji negatywnych: ekspresja emocji w formie niewerbalnej. Czynności emocjonalne: celowo zorganizowane czynności, ukierunkowane na kształtowanie własnego stanu emocjonalnego. Przykłady: niekontrolowane wybuchy, napady paniki, wybuchy złości przeciw personelowi medycznemu, opowiadanie o przeżyciach związanych z chorobą.

Umysł a odporność - zagadnienia do dyskusji

1. Na czym polega związek między katastrofą w elektrowni atomowej a funkcjonowaniem układu odpornościowego okolicznych mieszkańców? W jaki sposób i dlaczego to zdarzenie wpływa na zachorowalność?

Czynność układu odpronościowego okolicznych mieszkańców była upośledzona (w związku z katastrofą nuklearną). Ludzie tacy mieli małą liczbę swobodnie krążących limfocytów B, naturalnych niszczycieli, supresorowych/ cytotoksycznych limfocytów T, a także upośledzoną kontrolę nad uśpionymi wirusami opryszczki. Wskazuje to na fakt, że psychologiczny stres, jaki towarzyszy awariom nuklearnym, może wywierać istotny wpływ na zdrowie psychiczne i fizyczne, zwłaszcza na układ odpornościowy.

Ponadto układ immunologiczny nie zawsze przystosowuje się do długotrwałego stresu. Przedłużający się stres może wywołać przewlekłe pogorszenie odporności, a nawet doprowadzić do nieznacznych przesunięć w modelu zachorowań. Awaria nuklearna spowodowała również wysoki wskaźnik zachorowań na raka.

Początkowo częstość występowania nowotworów była o 50% wyższa od normy, później spadła poniżej przeciętnej. Wynikało to z faktu, iż mieszkańcy zaczęli bardziej lękać się o swoje zdrowie, a więc zaczęli zwracać uwagę na stan zdrowia, szukali pomocy lekarza, co tłumaczyłoby spadek wskaźnika zachorowalności poniżej przeciętnej.

Z drugiej strony awaria nuklearna mogła bardziej bezpośrednio wpłynąć na zachorowalność. Długotrwały stres (zamartwiania się zagrożeniem spowodowanym przez reaktor) mógł upośledzić czynność układu immunologicznego, tym samym zwiększając podatność na raka lub przyczyniając się do rozrostu istniejących, znajdujących się we wczesnej fazie rozwoju nowotworów.

2. Jak wygląda aktywnośćukładu immunologicznego studentów w czasie sesji egzaminacyjnej? Dlaczego ich zdrowie statystycznie pogarsza się bardziej niż u pracowników platform wiertniczych poddanych ekstremalnemu treningowi?

W czasie sesji egzaminacyjnej odporność komórkowa i humoralna studentów zmniejsza się, m.in. zmniejsza się liczba i aktywność naturalnych niszczycieli, a także upośledzeniu ulega immunologiczna kontrola nad szczepami uśpionych wirusów opryszczki. Ponadto występuje dyskomfort i więcej dolegliwości (lekkie zakażenie dróg oddechowych) niż w innych okresach roku akademickiego. Upośledzenie funkcji układu immunologicznego następuje już w trakcie przygotowań do egzaminu, co można wiązać ze stresującym uczuciem wyczekiwania, a także z presją czasu.

Pracownicy platform wiertniczych mieli za zadanie wspiąć się na 20m wieżę i wsiąść do szalupy ratunkowej, którą zamykano i zrzucano do morza, powtarzano to przez 4 dni z rzędu. We krwi pracowników stwierdzono wzrost poziomu kortyzolu i prolaktyny i dwóch wskaźników immunologicznych. Natomiast przy 4 skoku z wieży pracownicy byli już przyzwyczajeni do nowej sytuacji, a ich reakcje biologiczne były mniej nasilone niż w pierwszych trzech dniach.

Wniosek: studenci z powodu braku możliwości przewidywania egzaminu (jak będzie wyglądał, jakie pytania itd.) będą wykazywali pogorszenie się zdrowia w porównaniu z pracownikami platform wiertniczych, którzy przyzwyczaili się do nowej sytuacji i nie powodowało to u nich reakcji stresowej, a tym samym zmniejszenia aktywności układu odpornościowego.

3. Jak typowa infekcja wirusowa wpływa na stan psychiczny? Jakie są konsekwencje psychologiczne takich chorób jak AIDS i toczeń rumieniowaty?

Sam fakt bycia chorym zmienia stan psychiczny i zachowanie człowieka. Przeziębieniu lub grypie towarzyszą zmiany procesów pamięciowych i aspektów sprawności umysłowej, ciężkie zakażenia powodują senność, przygnębienie, utratę apetytu i ogólne rozbicie. Dochodzi do tego następująco: reakcja odpornościowa, do której dochodzi podczas zakażenia, prowadzi do uwalniania chemicznych przekaźników (cytokin), które działając na ośrodkowy układ nerwowy, wywołują uczucie rozbicia, senności, znużenia oraz indukują sen wolnofalowy i hamują apetyt.

Konsekwencje psychologiczne tocznia rumieniowatego: zaburzenia psychiczne tj. pogorszenie pamięci, upośledzenia sprawności umysłowej i problemy emocjonalne.

Konsekwencje psychologiczne AIDS: otępienie i towarzyszące mu zaburzenia myślenia i kontroli mięśniowej, problemy psychiatryczne, psychoza paranoidalna, dyskomfort psychiczny (ze względu na świadomość, a nawet podejrzenie zakażenia), wysoki poziom lęku i depresji.

4. Jaki jest związek między zdrowiem fizycznym i depresją czynnościową? Jakimi mechanizmami można to wytłumaczyć?

Ciężka depresja wiąże się z wyższym prawdopodobieństwem zachorowania lub przedwczesnej śmierci. Depresji towarzyszy wiele zmian w układzie immunologicznym, m.in. obniżenie aktywności naturalnych niszczycieli, reaktywności limfocytów, kontroli immunologicznej nad uśpionymi wirusami opryszczki. Depresji towarzyszy zmiana poziomu hormonów- podwyższony poziom kortyzolu, adrenaliny i noradrenaliny.

Zmiany te można wyjaśnić zmianami wzorców zachowań: chorzy na depresję nie wysypiają się, mało ćwiczą, dość dużo palą i piją, zażywają stosunkowo dużo leków. Jednak największą rolę odgrywa mechanizm obniżenia poczucia własnej skuteczności: poczucie beznadziejności, przekonanie, że nie ma się kompetencji do wykonania jakiegoś zadanie, przekonanie, że nie będzie lepiej i nieumiejętność radzenia sobie z tymi myślami powoduje, że człowiek uważa się za nieskutecznego, a to powoduje u niego apatię, smutek,melancholię, przygnębienie, a w konsekwencji rozwój depresji.

5. Na czym polegało odkrycia Adera i Cohena? Jaki to ma związek z pogarszaniem się samoopczucia chorych na nowotwory po wejściu na oddział onkologiczny?

Ader i Cohen prowadzili badania nad wyuczoną awersją do smaku. Dawali szczurom do picia płyn o nowym dla nich smaku (wodę z sacharyną), po czym wstrzykiwano im cyklofosfamid wywołujący nudności. Szczury nauczyły się unikać słodzonej wody, bo czuły się po niej źle. W pewnym momencie szczury zaczęły zdychać. Badacze wiedzieli, że cyklofosfamid nie tylko prowokuje nudności, ale i zmniejsza odporność. Wysunęli przypuszczenie, że mają do czynienia z odruchem warunkowym: dotychczas neutralny bodziec (słodki smak) wyowływał tę samą reakcję biologiczną co lek, tzn. tłumienie funkcji układu odpornościowego.

Sprawdzili swoją hipotezę. Wytworzyli u pewnej liczby szczurów odruch warunkowy, podając im wodę z sacharyną i wstrzykując cyklofosfamid. Po 3 dniach dawali szczurom ponownie słodzoną wodę, ale tym razem nie podawali leku. Wstrzykiwali zwierzętom czerwone krwinki pobrane od owiec; obce krwinki są silnymi antygenami, prowokującymi produkcję przeciwciał. Wyniki: szczury poddane warunkowaniu immunologicznemu wytwarzały mniej przeciwciał, sam słodki smak wody spowodował zmniejszenie produkcji przeciwciał o ¼.

Chorzy na nowotwory: silne leki niszczące komórki rakowe często wywołują nudności. U chorych na raka, którym w trakcie chemioterapii regularnie zbiera się na mdłości może powstać behawioralny odruch warunkowy: zaczynają odczuwać dolegliwości, gdy zbliża się kolejny cykl leczeń. Bodźce psychologiczne skojarzone z chemioterapią prowokują dolegliwości („nudności z wyprzedzeniem”).

6. Jakie procesy immunologiczne można poddaćwarunkowaniu? Jakie bodźce immunosupresyjne i jakie bodźce neutralne były ze sobą kojarzone w badaniach nad tym zjawiskiem?

Procesy immunologiczne: reaktywność limfocytów, aktywność naturalnych niszczycieli, wytwarzanie cytokin, poziom przeciwciał, liczna krwinek białych, produkcja histaminy i reakcja immunologiczna na przeszczepy obcych narządów.

Bodźce immunosupresyjne: cykofosfamid, Poly I:C

Bodźce neutralne: woda osładzana sacharyną, zapach kamfory, smak wanilii

7. Jak można wykorzystać warunkowanie immunologiczne w terapii chorób autoimmmunologicznych? Jak działa ono w reakcji alergicznej?

Choroby autoimmunologiczne (np. toczeń rumieniowaty, zapalenie stawów) powstają wtedy, gdy układ odpornościowy zaczyna walczyć z komórkami własnego organizmu. Dlatego zaburzenia autoimmunologiczne leczy się za pomocą leków hamujących czynność systemu odpornościowego (leki immunosupresyjne).

Ader i Cohen zbadali, czy dzięki warunkowej immunosupresji można spowolnić rozwój tocznia rumieniowatego u myszy. Wytwarzali u zwierząt odruch warunkowy, kojarząc obojętny bodziec (woda z sacharyną) z lekiem immunosupresyjnym (cyklofosfamid). Następnie co drugą iniekcję zasąpiono pojeniem osłodzoną wodą. U zwierząt, u którch wytworzono odpowiedni odruch warukowy, osłodzona woda wiwierała prawie identyczny wpływ jak cyklofosfamid- w znacznym stopniu hamowała rozwój choroby.

Dzięki warunkowej immunosupresji można zwolnić postęp nie tylko tocznia rumieniowatego, ale i zapalenia stawów oraz opóźnić odrzucenie przeszczepów skóry lub innych narządów.

Reakcja alergiczna: bodźce czysto psychiczne, takie jak widok róży (nawet sztucznej) mogły wywołać u osób nadwrażliwych warunkową reakcję immunologiczną (w przypadku róży- atak astmy). A więc czysto symboliczne (tj. niealergiczne) bodźce, np. wzrokowe, nieodmiennie wyzwalają reakcje astmatyczne lub uczuleniowe u osób, którym kojarzą się one z prawdziwymi alergenami. Przykład gorączki siennej: bodźcem wyzwalającym atak choroby mógł być nawet obraz przedstawiający łany zboża!!!

8. Jakie są neurologiczne mechanizmy leworęczności? Jakie związki stwierdzono między leworęcznością i zdrowiem?

Wiadomo, że osoby praworęczne są lewomózgowcami, natomiast osoby leworęczne prawomózgowcami. Uszkodzenie lewej pólkuli mózgu (odpowiedzialnej za praworęczność) we wczesnym etapie życia może powodować, że rolę półkuli dominującej przejmuje półkula prawa- i w ten sposób powstaje leworęczność.

Hipoteza Geschwinda- Behana: wysoki poziom testoseronu może wybiórczo opóźniać wzrost lewj półkuli mózgowej, co prowadzi do leworęczności i językowych zaburzeń poznawczych tj. dysleksja i jąkanie się.

Związki międy leworęcznością i zdrowiem:

• częściej cierpią z powodu problemów psychologicznych i zaburzeń układu odpornościowego/ immunologicznych zwłaszcza jelit (zapalne choroby jelit- np. choroba Leśniewskiego-Crohna) i tarczycy

• dość liczna grupa wśród osób hospitalizowanych z powodu chorób autoimmunologicznych lub ciężkiej migreny

• rozwojowe zaburzenia poznawcze (np. dysleksja, jąkanie się)

• 
  szczególna podatność na alergeny (kurz, sierść zwierzęca) alergie, astma

• u leworęcznych schizofreników- patologiczne autoprzeciwciała

większe narażenie na alkoholizm, nałogowy nikotynizm, choroby psychiczne i komplikacje

9. Jakie mechanizmy są odpowiedzialne za pojawienie się opryszczki na twarzy lub genitaliach? Jaki jest związek między stresem i tą dolegliwością?

Mechanizmy odpowiedzialne za pojawienie się opryszczki:

• czynniki psychologiczne: uczucie zestresowania, przemęczenia i wyczerpania

• czynniki fizyczne: promienie ultrafioletowe, choroby, miesiączka, drobne urazy nerwów, a nawet znieczulenie nadoponowe

Związek stresu z opryszczką:

• rozmaite formy stresu psychicznego (np. ważny egzamin, samotność, opiekowanie się chorym na Alzheimera) powoduje upośledzenie zdolności układu odpornościowego do panowania nad uśpionymi wirusami opryszczki (spadek odporności- obniżenie poziomu supresorowych/cyttoksycznych limfocytów T, łączy się w większości przypadków z okresem stresu lub obniżonego nastroju)

• badania uczniów szkół pielęgniarskich: osoby, które wiecznie czuły się nieszczęśliwe/ niezadowolone, częściej doznawały nawrotów opryszczki; długotrwałe niezadowolenie i brak wsparcia społecznego sprzyjały reaktywacji uśpionych wirusów opryszczki.

10. Dlaczego hipnoża lub medytacja mogą wywołać zmiany w stanie fizycznym osoby? Podaj przykłady badań.

Poprzez wprowadzenie się w stan hipnozy lub medytacji i skoncentrowaniu się na psychicznych aspektach własnej osobowości można wpłynąć na stan fizyczny własnej osoby. Decydujący wpływ, ma tu sugestia dotycząca własnej osoby, która będzie wpływać na stan psychiczny (np. w czasie medytacji, skupienie się na tym, że wkrótce na twarzy pojawi sie opryszczka). W stanach hipnozy lub medytacji, hipnotyzer bądź my sami podczas medytacji możemy modyfikować własną reakcję immunologiczną.

Przykład:

• pewną chorą psychicznie kobietę zahipnotyzowano i zasugerowano jej, że jest ledwie żywa i poważnie chora. W ciągu 24h na twarzy kobiety pojawiłą się opryszczka. Prawdopodobnie spowodowało to u niej reakcję stresową, co przyczyniło się do obniżenia odporności, a w konsekwencji pojawienia się opryszczki.

Biologia i fizjologia stresu - zagadnienia do zajęć

1) Jaki jest biologiczny (ewolucyjny) cel reakcji stresowej? Jak pobudzanie jednych układów a hamowanie innych realizuje ten cel (podaj przykłady)? Jaka jest specyfika reakcji stresowej u człowieka, w porównaniu ze stresujacą się zebrą?

Celem reakcji stresowej jest umożliwienie żywym organizmom szybkiego i efektywnego radzenia sobie w groźnych dla życia sytuacjach. Reakcja stresowa przygotowuje nas do podjęcia natychmiastowego działania, dlatego organizm potrzebuje dodatkowej porcji energii. Natomiast krótkoterminowa reakcja stresowa (reakcja walki lub ucieczki) polega na szybkiej zmianie długookresowych priorytetów na przedsięwzięcia doraźne, nastawione na przeżycie.

W czasie reakcji stresowej zostają uruchomione rezerwy energetyczne przekształcone do takiej postaci, by mogły być bezpośrednio wykorzystane; następuje przetransportowanie paliwa wraz z dodatkową ilością tlenu pozwalającego je (rezerwy energetyczne) spalić, do narządów, które mogą ich potrzebować- zwłaszcza do mózgu i dużych mięśni. Dzięki temu organizm otrzymuje zwiększoną porcję energii. Dzieję sie to jednak kosztem innych procesów; elementy układu wydzielania wewnętrznego odpowiedzialne za wzrost i reprodukcję biorą udział w reakcji stresowej i działają zależnie od jej przebiegu, np. przedłużający się stres hamuje wydzielanie hormonu wzrostu i hormonów płciowych. Przykład: w czasie walki z tygrysem szablastozębnym zgrabna, imponująca sylwetka nie będzie potrzebna, natomiast zastrzyk energii na pewno tak.

Specyfika reakcji stresowej u człowieka i stresującej zebry nie różni się niczym.

2) Jakie objawy stresu możemy odczuwać lub zarejestrować aparaturą w ciele i jakie jest ich znaczenie z punktu widzenia celu reakcji stresowej? Jak działa „chiński poligraf”?

Za pomocą aparatury można zarejestrować objawy fizjologiczne, jakie zachodzą w ciele. Objawy: przyspieszone tętno i oddech, wzrost ciśnienia krwi (dostarczenie dodatkowej porcji energii), szybsze bicie serca (pompowanie większej ilości krwi), rozszerzenie się oskrzeli (więcej powietrza z każdym oddechem), rozszerzenie naczyń krwionośnych, pocenie się dłoni i podeszwy stóp (wilgotne powierzchnie zapewniają lepsze oparcie), rozszerzenie się źrenic (więcej światła, poprawienie widzenia), suchość w ustach, skurcze żołądka, burczenie w brzuchu.

„Chiński poligraf”: metoda oceny stanu psychicznego na podstawie reakcji fizjologicznej na stres. Jak wiadomo stres powoduje wysychanie śluzówek i dzięki temu chińscy śledczy tak identyfikowali przestępców, czyli podejrzanym napełniano usta suchym, gotowanym ryżem; brak śliny jako efekt stresu nie pozwalał winnym przełknąć ryżu.

3) Jakie są psychologiczne objawy reakcji stresowej i jakie jest ich znaczenie z punktu widzenia celu reakcji stresowej? Jakie zachowania podejmują ludzie odczuwający stres i jaki jest ich cel?

Objawy psychologiczne: napięcie, mobilizacja, zwiększa sie czujność umysłu, skróceniu ulega czas reakcji (lepsze i szybsze działanie w sytuacji stresowej), zmienia się widzenie świata: zmysły, pamięć, rozumowanie i zachowanie, zmniejsza się wrażliwość zmysłowa (zdolność odbioru najsłabszych bodźców) pod wpływem wysokego poziomu kortyzolu, zwiększa się zdolność rozróżniania odręnych bodźców np. nie słyszymy bardzo cichego szelestu, ale rozróżnimy dwa różne dźwięki. Przestrojenie zmysłów ma biologiczny sens: kiedy zmysły nastawione są na uporanie się z bezpośrednim zagrożeniem, a ignorują wszystko to, co nieistotne, człowiek czy zwierzę ma więcej szans na uporanie się ze stresującą sytuacją.

Zachowania podejmowane przez ludzi odczuwających stres:

• Reframing: umiejętność ujrzenia stresora w nowym, korzystnym świetle; próba innego spojrzenia na daną sytuację, skoncentrowanie się na jej pozytywnych, modyfikowalnych aspektach i szukanie ich praktycznych rozwiązań, a jeśli to niemożliwe pogodzenie się z nieuniknionym. Cel: niepowodzenia przeobrażają się w stymulujące wyzwania, a nieszczęścia stają sie okazją do osobistego rozwoju.

• Wyeliminowanie źródła stresora: np. martwienie się egazminem- przyłożenie się do nauki

• Zmiana sposobu spostrzegania stresora

• Odwrócenie uwagi od nieprzyjemnych spraw: psychologiczna obrona wytłumia nieprzyjemne emocje i niepokój związny ze stresującą sytuacją, np. podróż w zatłoczonych środkach komunikacji i niezdolność do zmiany przykrego otoczenia - dystansowanie się od rzeczywistości, snucie marzeń, znieczulanie się za pomocą muzyki bądź książki; oddawanie sie przyjemności

• Śmiech (badania: we krwi osób, które obejrzały zabawny film, znacznie obniża sie poziom kortyzolu i adrenaliny)

4) Wyjaśnij przebieg krótkotermnowej reakcji stresowej i zaangażowane tu procesy fizjologiczne. Czym jest eustres?

Krótkotrwała reakcja na stres polega na mobilizacji i pobudzeniu organizmu do zwiększonego wysiłku fizycznego i aktywności umysłowej. Krótkoterminową reakcją stresową steruje przede wszystkim współczulny układ nerwowy, część systemu nerwowego pełniącą w normalnych funkcje gospodarcze, i z tego powodu doskonale nadająca się do szybkiego modyfikowania priorytetów. Funkcją układu współczulnego jest podnoszenie ogólnej aktywności organizmu w celu poradzenia sobie z zagrożeniem. Układ współczulny zostaje aktywowany już w pierwszych chwilach po zadziałaniu stresora i odpowiada za tzw. reakcję walki lub ucieczki. Pobudza on nadnercza do wydzielania adrenaliny i noradrenaliny i wywołuje takie skutki jak przyspieszenie tętna, podwyższenie ciśnienia krwi, zwiększenie ukrwienia mięsni, przyspieszenie oddechu, zwiększenie poziomu cukru we krwi co powoduje, że organizm sięga do swych rezerw energetycznych. Pobudzenie ukłądu współczulnego powoduje wzrost napięcia, aktywności, gotowości do reagowania i działania. Równocześnie obniża się aktywność przewodu pokarmowego i jego gruczołów. Ponadto długoterminowe rezerwy energetyczne np. tłuszcz są rozkładane ne kwasy tłuszczowe i glicerol, nadające się do natychmiastowego wykorzystania. Węglowodany są mobilizowane i przekształcane w glukozę w celu uzyskania substancji będących dobrym źródłem swobodnej energii. Ustają również energochłonne procesy trawienne. Gdy sprawy przybierają niekorzystny obrót, dołącza się układ przywspółczulny, co powoduje mimowolne oddanie moczu lub kału.

A więc układy współczulny i przyswpółczulny (którego pobudzenie przejawia się stanem uspokojenia, rozluźnienia i regeneracji) znajdują się w ciągłej interakcji i dostosowują nasz organizm do potrzeb chwili- aktywacji jak w przypadku stresu (współczulny) albo odprężenia (przywspółczulny).

Eustres: dobry stres, stan zadowolenia, motywuje człowieka do podejmowania wysiłku i dążenia do osiągnięć życiowych. Wzmożone wydzielanie adrenaliny może spowodować pożyteczną i pozytywną reakcję na sytuacje niebezpieczne. Jest siłą umożliwiającą człowiekowi skuteczne działanie w chwili kryzysu, mobilizowanie maksymalnych sił i potencjału w celu odwrócenia grożącej katastrofy. Człowiek sięga do swoich rezerw psychofizycznych, dzięki którym przekracza granice przeciętności. Pozytywnie mobilizuje do działania, daje poczucie kontroli nad sytuacją

5) Jak i kiedy działa oś: podwzgórze - przysadka - nadnercza? Na czym polegają różnice indywidualne reaktywności na tej osi?

Oś ppn zostaje aktywowana dopiero po minutach lub godzinach od zadziałania stresora, zaczyna działąć wolniej niż układ współczulny, ale efekty utrzymują się dniami lub tygodniami. Kiedy mózg zdecyduje, że coś jest nie w porządku dochodzi do pobudzenia podwzgórza źródła sygnałów elektrycznych i chemicznych, które to wyzwalają pełną reakcję stresową w pozostałych narządach ciała. Pobudzenie osi powoduje, że podwzgórze wysyła sygnały elektryczne i chemiczne w postaci kortykoliberyny (CRH) do przysadki mózgowej. Pod wpływem CRH przedni płat przysadki wyzwala kortykotropinę (hormon adrenokortykotropowy, ACTH). Kortykotropina zostaje przetransportowana przez krew do nadnerczy i pobudza zewnętrzną część gruczołów (tzw. korę nadnerczy) do uwalniania glukokortykoidów (m.in. kortyzolu), które z kolei działają na różne narządy, modyfikujące ich działanie. Caly proces sterowany jest na zasadzie sprzężenia zwrotnego (ujemnego i dodatniego), dzięki czemu reakcja w normalnych warunkach nie wymyka się spod kontroli.

Indywidualna reaktywność osi: niektórzy ludzie nawet przy krótkotrwałej reakcji stresowej „wydzielają” kortyzol, który jest charakterystyczny dla długookresowej reakcji stresowej. U ludzi szczególnie podatnych na działanie krótkotrwałych stresorów, zauważamy zwiększoną reaktywność osi, wskutek czego krótko działające stresory powodują wzrost stężenia kortyzolu. Osoby wysoko reaktywne charakteryzują się wysoką wrażliwością na bodźce i niską wydolnością, a więc są mniej odporne na stres. Osoby nadwrażliwe na stresory są bardziej skłonne do uzależnienia się od leków, od substacji modyfikujących nastrój (np. alkoholu).

Jaka jest reaktywność tej osi zależy nie tylko od stresora, ale również od oceny tego stresora przez organizm (jeśli osoba ma jakąś władzę nad stresorem wydzielana jest duża ilość noradrenaliny, natomiast lęk w większym stopniu pobudza wydzielanie adrenaliny).

6) Jaka jest rola glukokortykoidów (głównie kortyzolu) w organizmie i co to ma wspólnego z działaniem maści przeciwzapalnych? Jakie to ma znaczenie z punktu widzenia głównego celu reakcji stresowej?

Hormony glikokortikoidowe silnie oddziałują na układ odpornościowy. Glikokortykoidy działają przeciwzapalnie i hamują różne aspekty funkcji immunologicznych (immunosupresyjnie),pobudzając usuwanie leukocytów z krwi, powodują, że mniej ich krąży po organizmie i kumuluje się w ogniskach zapalnych, zmniejszają ilość komórek zapalnych, kortyzol tłumi aktywność zapalną. Są szeroko stosowane w leczeniu chorób o podłożu immunologicznym: astma, reumatoidalne zapalenie stawów.

Kortyzol powoduje zwiększenie stężenia glukozy we krwi, co jest wskazane w rekacji stresowej, ponieważ dostarcza to organizmowi dodatkową porcję energii, przyspiesza glukoneogenezę, czyli przekształcanie niecukrowych związków(aminokwasów, glicerolu) w glukozę i hamuje tempo zużywania glukozy przez mięśnie szkieletowe. Co ważne, dzięki temu, że kortyzol hamuje działanie układu odponościowego organizm w czasie reakcji stresowej oszczędza energię.

7) Jakie jest znaczenie endogennych opiatów uruchamianych w ramach reakcji stresowej? Jakie konsekwencje może to mieć dla zdrowia?

Endogenne opiaty (peptydy) mają strukturę podobną do leków pochodnych opium: morfiny i heroiny. Dzielimy je na endorfiny i enkefaliny (tłumią odczuwanie drętwienia i bólu). Endogenne opiaty mają zdolność do zmiejszania percepcji bólu. Silny stres (np. przy ciężkich urazach, rany na polu bitwy) uwalnia endogenne opiaty, które działają przeciwbólowo tak, jak morfina w wysokich dawkach. Zjawisko to zwane jest stresopochodną analgezją: zniesienie czucia bólu pod wpływem stresu.

Konsekwncje dla zdrowia: pod wpływem stresu może dochodzić do samookaleczeń, później następuje euforia, taki stan kojarzony jest z przyjemnością i być może będzie powtarzany, co powoduje utrwalanie się zachowań.

8) W jaki sposób organizm pod wpływem stresu uruchamia rezerwy energetyczne? Jakie to może mieć konsekwencje dla naszego zdrowia?

W czasie stresu długoterminowe rezerwy energetyczne, np. odkładany zawczasu tłuszcz, są rozkładane na kwasy tłuszczowe i glicerol. Podczas mobilizacja rezerw energetycznych do krwi szybko wyrzucane są wolne kwasy tłuszczowe. Substancje te przyczyniają się do tworzenia tłuszczowych złogów w ścianie tętnic, co może prowadzić do rozwoju choroby niedokrwiennej serca, miażdżycy, zawału; w naczyniach krwionośych powstają tłuszczowe złogi, co powoduje ich kurczenie się, a to niesie za sobą wolniejszy dopływ krwi do rąk i stóp, przez co dłonie i stopy stają się zimne.

9) Jakie ogólne cechy stresorów decydują o intensywności reakcji na nie? Podaj przykłady badań ilustrujących omawiane tendencje.

• Intensywność: silne stresory powodują większe zmiany w stężeniu hormonów i funkcjonowaniu układu immunologicznego niż słabsze stresory tego samego rodzaju.

• Okres oddziaływania stresora (czas trwania): długotrwałe stresory na ogół wywołują większe zmiany niż krótkotrwałe, krótkie i łagodne stresory często wywołują przejściową poprawę niektórych funkcji układu immunologicznego, np. zwiększają liczbę swobodnie krążących limfocytów T, stresory przewlekłe prawie zawsze działają immunosupresyjnie. Przykład: obserwacje osób opiekujących się krewnymi, cierpiącymi z powodu postępującego otępienia, wykazały, że opiekunowie byli w stresie jeszcze długo po śmierci swych podopiecznych; objawy depresji utzymywały się nawet prze półtora roku; ochotnicy poddani działaniu krótkotrwałego stresora- rozwiązywanie zadań arytmetycznych w hałaśliwym otoczeniu- powoduje zwiększenie liczby supresorowych limfocytów T i wzmożenia aktywności naturalnych niszczycieli.

• Umiejscowienie w czasie (związek z innymi wydarzeniami): kiedy stresor działa tuż przed narażeniem na patogeny, może pobudzać czynność układu immunologicznego i zwiększać odporność na choroby, natomiast jeśli stresor zadziała po ekspozycji na patogeny lub w czasie jej trwania, może zmniejszyć aktywność immunologiczną i wzmóc podatność na choroby. Przykład: myszy z I grupy były poddawane działaniu hałasu, po czym zaszczepiano je wirusem, natomiast myszy z II grupy najpierw były zarażane, a stresowane potem. Okazało się, że gdy stresor poprzedzał zzakażenie, odporność myszy zwiększała się i na odwrót.

• Przewidywalność: stresory wywołują mniejsze skutki, gdy dają się przewidzieć; stresory przewidywalne mają mniejszy wpływ na odporność. Przykład: gryzonie mające możliwość wyboru, preferują wstrząs elektryczny poprzedzony sygnałem ostrzegawczym niż bodziec 3 razy słabszy i 9 razy krótszy, ale niespodziewany.

• Poddawanie się kontroli: stresory, które poddają sie kontroli, a więc można je zmienić, usunąć bądź od nich uciec działają słabiej; niekontrolowane stresory działają silniej na układ odpornościowy Przykład: ochotników poddawano działaniu hałasu o zmiennym nasileniu. W każdej parze jedna osoba mogła wyłączyć dźwięk, naciskając przyciski; drugi z badanych słyszał ten sam hałas w tym samym czasie, ale wciskanie guzików nie przynosiło żadnych skutków. Różnica między badanymi: poczucie kontroli. Stresor niekontrolowany wywoływał większą reakcję stresową; hałas, nad którym nie można zapanować powodował bezradność, smutek, napięcie, niepokój, przygnębienie, a także wzmożenie wydzielania hormonów stresowych.

10) Jakie - potwierdzone badaniami - właściwości reakcji stresowej ilustrowały w tekście postaci: Pollyanny, Henry'ego Fleminga -bohatera książki St. Crane'a „Szkarłatne godło odwagi”, Tommy'ego Wilhelma, bohatera książki S. Bellowa: „Korzystaj z dnia” oraz Jamesa Bonda?

• Polyanna: reframing- znajdowanie w każdej, nawet najtrudniejszej i najbardziej przygnębiającej sytuacji powód do zadowolenia

• Henry Fleming: doświadczenia wyniesione z sytuacji niebezpiecznych wywierają istotny wpływ na to, jak nasze ciało i umysł zareagują, gdy okoliczności się powtórzą

• Tommy Wilhelm: stres zmienia widzenia świata, długotrwały stres ma swoje konsekwencje psychologiczne i behawioralne, np. ucisk w gardle, trudności z oddychaniem, autodestrukcyjne zachowania, uzależnienie od narkotyków.

• James Bond: eustres- Wzmożone wydzielanie adrenaliny może spowodować pożyteczną i pozytywną reakcję na sytuacje niebezpieczne. Jest siłą umożliwiającą człowiekowi skuteczne działanie w chwili kryzysu, mobilizowanie maksymalnych sił i potencjału w celu odwrócenia grożącej katastrofy

Radzenie sobie ze stresem - zagadnienia do dyskusji

Strelau J., Doliński D. (2008). Psychologia. Podręcznik akademicki. Tu: r. 19.3. 5. Radzenie sobie we współczesnych koncepcjach stresu
Hobfoll St. (2006). Stres, kultura i społeczność. Tu: r.6

Wyjaśnij , w jakiej koncepcji teoretycznej wskazano na podaną strategię radzenia sobie. Wymyśl dwa przykłady zachowania konkretnej (wymyślonej, realnej?) osoby w konkretnej sytuacji trudnej, ilustrujące tę strategię. W pierwszym przykładzie pokaż efektywne zastosowanie tej strategii, w drugim - nieefektywne (ze względu na koszty emocjonalne, instrumentalne lub zdrowotne)

1. „Poszukiwanie informacji” - koncentrowanie uwagi na stresorze i/lub własnej reakcji na niego. Poszukiwanie, gromadzenie, przetwarzanie i wykorzystywanie informacji dotyczących wydarzenia stresowego, konfrontacji z nim.

• Koncepcja dwóch poznawczo-bahawioralnych stylów radzenia sobie Suzanne Miller

• Efektywne zastosowanie strategii: rozmowa kwalifikacyjna

• Nieefektywne zastosowanie strategii: nieuleczalna choroba - sytuacja bez rozwiązania

2. „Wytłumianie ostrzeżeń” - odwracanie uwagi od stresora i własnych reakcji, pomijanie, odrzucanie, wypieranie i zaprzeczanie informacjom o wydarzeniu stresowym, chronienie się przed takim i informacjami przez angażowanie się w „bezstresowe” formy aktywności.

• Koncepcja dwóch poznawczo-bahawioralnych stylów radzenia sobie Suzanne Miller

• Efektywne zastosowanie strategii:

• Nieefektywne zastosowanie strategii: nadużywanie alkoholu w celu „odcięcia się” od jakiś wydarzeń/sytuacji trudnych bądź stresujących

3. „Reaktywne radzenie sobie” - odnoszące się do minionej lub aktualnej sytuacji stresowej działanie, którego celem jest skompensowanie zaistniałej straty lub złagodzneie doznanej krzywdy

• Koncepcja Schwarzer i Knoll (opanowanie i poszukiwanie znaczenia)

• Efektywne zastosowanie strategii: odnalezienie sensu w zmienionej sytuacji życiowej, np. w chorobie

• Nieefektywne zastosowanie strategii: nieprzepracowana żałoba

4. „Antycypacyjne radzenie sobie” - działanie zaradcze, zapobiegawcze, ukierunkowane na nieuchronne wydarzenie, mające z pewnością nastąpić w niedalekiej przyszłości, związane z ryzykiem krzywdy lub straty.

• Koncepcja Schwarzer i Knoll (opanowanie i poszukiwanie znaczenia)

• Efektywne zastosowanie strategii: podjęcie przygotowań do zliżającego się egzaminu, aby zapobiec jego niezdaniu, przygotowanie się do macierzyństwa/ojcostwa, przygotowanie się do operacji/leczenia

• Nieefektywne zastosowanie strategii: robienie z igły widły- wyolbrzymianie jakiejś sytuacji, a w rzeczywistości nie jest ona aż tak poważna; osoby, które do końca nie chcą zaangażować się w związek, bo boją się porażki/odrzucenia

5. „Prewencyjne radzenie sobie” - działania zapobiegawcze, odnoszące się do przyszłych zdarzeń, które nie są pewne, lecz mogą nastąpić z pewnym prawdopodobieństwem; często polega na gromadzeniu ogólnych zasobów , mogących zmniejszyć ich skutki.

• Koncepcja Schwarzer i Knoll (opanowanie i poszukiwanie znaczenia)

• Efektywne zastosowanie strategii: zdobywanie umiejętności językowych, zmieszając w ten sposób obciążenie wynikające z wymagań pojawiajacych się w toku studiów, nauka obsługi komputera lub jazdy samochodem w sytuacji, gdy wiadomo, jaki chce się zawód wykonywać

• Nieefektywne zastosowanie strategii: udział w szkoleniach, które nie przydadzą się, bo np. nie ma szans na awans

6. „Proaktywne radzenie sobie” - działanie ogólne, związane z przyszłymi zdarzeniami interpretowanymi jako wyzwania. Gromadzenie zasobów, które umożliwią wykorzystanie przyszłych szans

• Koncepcja Schwarzer i Knoll (opanowanie i poszukiwanie znaczenia)

• Efektywne zastosowanie strategii: zapewnienie sobie dobrego wykształcenia z myślą o wyzwaniach przyszłej kariery zawodowej

• Nieefektywne zastosowanie strategii:

7. „Poszukiwanie znaczenia” - reinterpretacja wydarzeń stresowych, próba nadania im sensu przy wykorzystaniu już posiadanej filozofii życia lub przekształcenia tej filozofii. Także - znajdowanie korzyści poprzez dostrzeganie pozytywnych konsekwencji negatywnych zdarzeń.

• Koncepcja Schwarzer i Knoll (opanowanie i poszukiwanie znaczenia)

• Efektywne zastosowanie strategii: wszystkie

• Nieefektywne zastosowanie strategii:

8. „Aktywne, rozważne, prospołeczne radzenie sobie” - skłonność do radzenia sobie w sytuacji trudnej poprzez elastyczne wykorzystanie następujących strategii: ostrożnego badania sytuacji i zbierania informacji o ludziach i rzeczach, współpracy z innymi - radzenia się ich, wrażliwości na ich potrzeby i okazywania im dobrej woli, poszukiwania ich wsparcia i (niekiedy) asertywnego określania i obrony swoich interesów

• Wieloosiowy Model Radzenia Sobie (Hobfoll, Dunahoo, Ben-Porath, Monnier)

• Efektywne zastosowanie strategii:

• Nieefektywne zastosowanie strategii: w przypadku rywalizacji

9. „Aktywne, agresywne lub antyspołeczne radzenie sobie” - skłonność do radzenia sobie poprzez bezwzględne, jawne realizowanie własnych interesów, często z agresywnym dążeniem do dominacji nad innymi lub manipulatywnego, niejawnego wykorzystywania innych, a nawet szkodzenia im. Działanie to jest raczej instynktowne, impulsywne niż oparte na refleksji.

• Wieloosiowy Model Radzenia Sobie (Hobfoll, Dunahoo, Ben-Porath, Monnier)

• Efektywne zastosowanie strategii: rozmowa kwalifikacyjna?

• Nieefektywne zastosowanie strategii: sytuacje wymagające współpracy

10. „Aspołeczne, aktywne lub pasywne (w zależności od sytuacji) radzenie sobie” - skłonność do radzenia sobie ze stresem w pojedynkę. Aktywne realizowanie własnych planów bez szkodzenia innym, ale także bez uwzględniania ich korzyści lub odwracnie uwagi od stresora i przeczekiwanie sytuacji trudnej bez szukania wsparcia w otoczeniu czy wykorzystywania go.

• Wieloosiowy Model Radzenia Sobie (Hobfoll, Dunahoo, Ben-Porath, Monnier)

• Efektywne zastosowanie strategii:

• Nieefektywne zastosowanie strategii: sytuacje wymagające współpracy.

Sapolsky R.M. (2010). Dlaczego zebry nie mają wrzodów?. Tu: Skuteczne radzenie sobie ze stresem.

Zagadnienia do dyskusji:

1. Wymień trzy czynniki odpowiedzialne za pozytywne starzenie się.

• Ciepły związek małżeński, osoby bez depresji

• Dojrzałe, elastycze style radzenia sobie, oparte na ekstrawersji, tworzeniu więzi społecznych i z niskim poziomem neurotyczności

• Niepalące osoby, z niskim spożyciem alkoholu, duża ilość ruchu, prawidłowa masa ciała

2. Jakie trzy zmienne decydowały o, występujących u rodziców, niskich kosztach fizjologicznych radzenia sobie z ciężką chorobą dziecka?

• Zdolność rodziców do zmiany głównego powodu zmartwień na coś mniej zagrażającego: np zamiana lęku na coś, z czym łatwiej sobie poradzić (ok, martwię się tylko, że bedzie beze mnie czula sie samotna, ze pielegniarki nie beda miały czasu, by czytac jej ulubione bajki), niższy poziom glikokortykoidów

• Zaprzeczanie: w okresie remisji rodzice zaprzeczający, że wznowa i śmierć są prawdopodobne, i zamiast tego koncentrujący się na pozornie zdrowych chwilach, mieli niższe poziomy glikokortykoidów

• Rodzice, którzy mają zbudowaną na religijnych racjonalizacjach strukturę, pomagającą im wyjaśnić chorobę: rodzice są wyraźnie przerażeni, że dziecko ma raka, a jednocześnie są głęboko religijni i postrzegają raka jako próbę, na która Bóg wystawił ich rodzinę (Bóg nie wybiera kogokolwiek do takiej próby; On wybrał nas, ponieważ wiedział, że jesteśmy szczególni i sobie z tym poradzimy)

3. Cztery warunki skuteczności ćwiczeń fizycznych jako czynników wspomagających efektywne radzenie sobie ze stresem.

• Ćw fiz poprawiają nastrój i tłumią reakcję stresową tylko przez kilka godzin do jednego dnia po ćwiczeniu.

• Ćw fiz obniżają stres tak długo, jak długo chcesz cwiczyć. Nikt nie może nas smuszać do ćw, muszą być wykonywane dobrowolnie.

• Ćw aerobowe (tlenowe) są korzystniejsze dla zdowia niż anaerobowe; są długotrwałe, ale nie brakuje czł oddechy aż tak bardzo, by nie mógł rozmawiać (np. spacerowanie, praca w ogródku, pływanie, jazda na biegówkach)

• Ćw fiz muszą być wykonywane regularnie przez dłuższy czas.

4. Jakie ograniczenia mają następujące moderatory stresu i radzenia sobie:

a) poczucie kontroli: osiągnięcie inf o zdarzeniu na kilka sekund wcześniej (brak czasu na wyciągniecie korzyści psychologicznej, wynikającej z umiejętnosci odprężenia się) lub na długi czas przedtem (bo kto by się wtedy martwił).

Inf pozwalajace przewidzieć co się stanie mogą pogorzyć sprawę- jeśli inf niewiele wnosi.

Nadmiar inf jest szkodliwy w sytuacji, kiedy nie możemy nic z tym zrobić, nie mamy kontroli.

Duże poczucie kontroli i związana z tym duża odpowiedzialność może być również wyniszczające.

U pacjentów nowotworowych: każe im się wierzyć, ze możliwa jest większa kontrola nad przyczynami i przebiegiem nowotworów niż w rzeczywistości powstaje u nich przekonanie, że choroba jest ich winą .

Im bardziej katastrofalne skutki stresora, tym bardziej nie powinieneś żywić przekonania o posiadaniu kontroli. Poczucie kontroli jest najlepsze w przypadku stresorów umiarkowanych.

Iluzoryczne poczucie kontroli w niekorzystnych okolicznościach może skutkować patologią.

Zjawisko „John Henryzm”: przekonanie, że wszytsko można przezwycieżyć, wystarczy tylko, że będzie się wystarczajaco cieżko pracować. Nie ma to jednak znaczenia wsród ludzi biednych, którzy mają ograniczona możliwości kształcenia się/kariery zawodowej.

b)wsparcie społeczne: musi być ono otrzymywane od właściwej osoby, właściwych przyjaciół, właściwej społeczności. Np u kobiet, których małżeństwa są złe, wiąza się one z obniżoną odpornością, bliski związek ze złą osobą nie jest sposobem na redukcję stresu.

c) religijność i duchowość: nie ma dowodu na to, że modlitwa w czyjejś intencji rzeczywiscie poprawia zdrowie.

Związek między religijnością a zdrowiem, nie wiemy co było pierwsze. Jeśli jestemy religijni to mozemy sprawic ze bedziemy zdrowi, bycie zdrowym może sprawic ze staniemy się religijni.

Reliijność nie pozwala przewidywać niczego na temat raka i innych chorób.

Religijność sama w sobie poprawa zdrowie, ale efekty są mocno ogrniczone i dot bardziej osób zdrowych, którzy pozostają zdrowi niż chorych, którym udaje się przeżyć lub szybciej wrócic do zdrowia.

5. Na czym polega zasada 80/20 w skutecznym radzeniu sobie ze stresem?

80% redukcji stresu zawdzieczamy pierwszym 20% wysiłku. Samo podjecie wysiłku może zdziałać cuda. Kiedy zdecydujemy się, że chcemy cos zmienić, kiedy naprawde osobiście i bez przymusznia zdecydujemy o tym to jest to jeden krok do sukcesu. A więc szczere pragnienie zmiany ma ogromne znaczenie dla skutecznego radzenia sobie ze stresem.

Np. dobra organizacja pracy: 20% dobrze zorganizowanej pracy daje 80% wyniku wydajności i satysfakcji.

Zasoby osobiste a radzenie sobie ze stresem - zagadnienia

Antonovsky A. (1997). Poczucie koherencji jako determinanta zdrowia. W: Psychologia zdrowia.

1. Wymień różnice, między podejściem patogentetycznym i salutogenetycznym w profilaktyce zdrowotnej

Podejście patogentetyczne		Podejście salutogenetyczne
Normalnym stanem organizmu ludzkogo jest homeostaza i porządek. Ludzi rodzą się zdrowymi i stają się chorymi na skutek swego niewłaściwego zachowania i warunków środowiskowych. Homeostaza ulega okazjonalnym zaburzeniom przez mikrobiologiczne,fizyczne, chemiczne i/lub psychospoіeczne stresory, siły lub czynniki.		Normalnym stanem organizmu ludzkogo jest stan entropii, nieuporządkowania i zaburząnej homeostazy.
Pojęcie „choroby” sugeruje, że istnieją wspólne czynniki zarówno etiologiczne jak i symptomatyczne dla wszystkich specyficznych jednostek, krórych umieszczamy pod daną etykietą. Mówienie o chorobie a nie o braku stanu wygody.		Myślenie o zdrowiu i chorobie według kontinuum, rozciągającym się od „absolutnego zdrowia” do „totalnej” choroby.
Poszukiwanie czynników, które zaburzają homeostazę, jednakże zawsze w kategoriach danej choroby. Główna uwaga skierowana jest na wirusy , a nie na uogуlnione możliwości radzenia sobie z wirusami w ogóle.		Uwolnienie się od ograniczeń związanych z przynależnością do danej konkretnej jednostki chorobowej.
Stresory są złe. Główne zadanie - stworzenie sterylnego otoczenia. „Jak można pozbyć się tego lub innego stresora”		Unikanie histerii wokół stresorów oraz cudownych sztuczek i natychmiastowych kuracji. „Jak możemy nauczyć się żyć i to żyć w zdrowiu, ze stresorami oraz obrócić ich istnienie na naszą korzyść”
Zajmowanie się zapobieganiem chorobie X, Y, lub Z. Przy odpowiedniej ilości czasu i środków choroby te zostaną pokonane.	Zajmowanie się zasobami, które pomagają jednostce w radzeniu sobie z szerokim spektrum stresów i patogenów →antycypowanie pojawienia się nowych patogenów
Patogeneza stworzyła wszechograniczjący priorytet dla indywidualnych przypadków a w zakresie zapobiegania dla grup wysokiego ryzyka. Powoduje ona tendencje do ignorowania tego, co metodologowie nazywają przypadkami odbiegaj№cymi od normy.	Salutogeneza zakłada, iż każdy, przez sam fakt bycia istotą ludzką należy do grupy wysokiego ryzyka. Zatem należy zajmować się ludźmi, znajduj№cymi się w kaїdym punkcie kontinuum.

2. Zdefiniuj poczucie koherencji i jego komponenty

Poczucie koherencji

Poczucie koherencji (SOC) - wewnętrzny, centralny czynnik, który powoduje, że ludzie radzą sobie ze stresem i nie chorują lub szybko wracają do zdrowia. Jest to ogólne nastawienie orientacyjne, odnoszące się do dużej różnorodności bodźców - zarówno w przeszłości, jak i w przyszłości. Wyraża ono trwałe i dynamiczne przekonanie o przewidywalności i racjonalności świata i własnego położenia życiowego.

Komponentami poczucia koherencji są:

• Poczucie zrozumiałości (składnik poznawczy) określa spostrzeganie napływających informacji jako uporządkowane, spójne, dające się zrozumieć. Stąd poczucie, że wydarzenia można zrozumieć.

• Poczucie zaradności - sterowalności (składnik poznawczo-instrumentalny) określa w jakim stopniu jednostka postrzega dostępne zasoby jako wystarczające do sprostania wymogom.

• Poczucie sensowności (składnik motywacyjno-emocjonalny) określa w jakim stopniu jednostka czuje, iż życie ma sens, że wymagania życia warte są zaangażawania i wysiłku.

3. Wymień trzy mechanizmy, decydujące o tym, że osoba z wysokim poczuciem koherencji efektywnie wykorzystuje swoje potencjalne zasoby odpornościowe.

1. Im silniejsze jest SOC, tym łatwiej unikać zagrożeń i niebezpieczeństw. Przekonanie, że życie ma sens, że ma się zasoby pozwalające radzić sobie i że życie jest uporządkowane i przewidywalne dostarcza solidnej podstawy do unikania niekorzystnych dla zdrowia zachowań. /inwestują w zachowania prozdrowotne/

2. Im silniejsze jest SOC, tym większe jest prawdopodobieństwo, że ludzie będą oceniać niezliczone bodźce, których nie da sie uniknąć - nie jako zagrożenia i niebezpieczństwo, lecz jako okazje, które oferują znaczące nagrody, jako wyzwania warte zainteresowania energii i jako sytuacje, którym i można z powodzeniem kierować. /bardziej zdolni do zdefiniowania lub zredefiniowania potencjalnie szkodliwych sytuacji/

3. Im silniejsze jest SOC, tym bardziej wytrwale jednostka szuka potencjalnie dostępnych środków poradzenia sobie. /zasoby odpornościowe, działania, które wspierają nasze radzenie sobie z patogenami powinny być traktowane jako potencjały/

4. Wyjaśnij, jakie doświadczenia decydują o kształtowaniu się poszczególnych komponentów poczucia koherencji.

Doświadczenia życiowe mają 3 charakterystyki: stałość, równowaga przeciążenia/niedociążenia, i udział w podejmowaniu decyzji

• Im większa jest stałość naszych doświadczeń życiowych, tym bardziej nasze życie jest przewidywalne. /wiąże się ze zrozumiałością/

• Równowaga przeciążenia/niedociążenia oznacza zakres, w jakim doświadczenia życiowe, które są naszym udziałem i które zawsze pociągają za sobą jakieś wymagania, są odpowiedni do naszych możliwości . Odpowiednie wymagania z lekka nawet chyląc się ku przeciążeniu, co może doprowadzić nas do odkrycia nieznanych wcześniej zasobów, energii i talentów, nasze SOC ulega wzmocnieniu. /wiąże się z zaradnością/

• Jednostki, zgadzające się na stawienie im zadania, mają znaczącą odpowiedzialność w decydowaniu, jak wykonać te zadania i że to, co zrobią lub nie zrobią ma wpіyw na wynik ich doświadczenia. /Powtarzające się doświadczenia tego rodzaju uczestnictwa dostarczają podstawy dla sensowności w SOC/

Poprawa R. (2001). Zasoby osobiste w radzeniu sobie ze stresem. W: Podstawy psychologii zdrowia.

1. Zdefiniuj pojęcia : zasoby radzenia sobie i osobiste zasoby radzenia sobie

Zasoby radzenia sobie relatywnie stałe czynniki osobowe i społeczne, które wpływają na to, jak jednostki próbują opanować kryzysy życiowe i transakcje.

Osobiste zasoby radzenia sobie złożony układ osobowościowych, dyspozycyjnych i poznawczych czynników, które stanowią część psychologicznego kontekstu radzenia sobie. Zasoby osobiste są relatywnie stałymi dyspozycyjnymi cechami, które wpływają na selektywność procesów oceny poznawczej i radzenia sobie i zwrotnie mogą być zmieniane przez skumulowane rezultaty tych procesów.

2. Wyjaśnij mechanizm modyfikowania przebiegu stresu i radzenia sobie przez następujace zasoby osobiste:

a) poczucie kontroli osobistej

2 sposoby ujmowania:

- jako uogólnione przekonanie, dot. stopnia kontrolowanie rzeczywistości (koncepcja Rottera - ludzie z wew lub zew umiejscowieniem kontroli)

- jako sytuacyjną ocenę możliwości kontrolowania specyficznej konfrontacji stresowej (wtórna ocena możliwości radzenia sobie)

WEWNĘTRZNE UMIEJSCOWIENIE KONTROLI	ZEWNĘTRZNE UMIEJSCOWIENIE KONTROLI
Lepiej potrafią opanować wydarzenia stresowe i są efektywniejsze w radzeniu sobie z nimi (lepiej przygotowane do przezwyciężania trudności)	Zaburzenia nastroju wynikające z negatywnych wydarzeń życiowych są bardziej trwałe
Lepiej wykorzystują środki do redukcji stresu ze wparcia społecznego (poszukują informacji do rozwiązania problemu)
Lepsze funkcjonowanie dotyczy tylko zadań wykonywanych pod wpływem większego stresu
Bardziej przejmują się porażkami, bo przypisują je sobie

Wg Averill'a właściwości wzmacniające i redukujące stres zależą od ZNACZENIA reakcji kontrolującej dla jednostki. Znaczenie tej reakcji nadaje kontekst.

Lazarus i Folkman przeważająca rola sytuacyjnej oceny osobistej kontroli nad osobowościową. Potrzeba kontroli zależy m.in. od WAŻNOŚCI zdarzenia (im ważniejsze wydarzenie, tym większe zaangażowanie i tym silniejsza chęć kontroli).

UWAGA: sytuacje, w których posiadanie kontroli wzmaga stres - gdy wysoki jest koszt psychologiczny lub społeczny jej posiadania lub gdy przeczy to preferowanemu stylowi poznawczemu lub radzenia sobie;

Radzenie sobie może modyfikować poczucie kontroli osobistej - głównie radzenie sobie skoncentrowane na emocjach, które nie tylko obniża napięcie, ale i zmienia znaczenie danej konfrontacji (dewaluacja znaczenia, koncentracja na pozytywnych aspektach, porażki przypisujemy czynnikom zewnętrznym).

b) optymizm

c) wsparcie społeczne

Wiąże się ono z tworzeniem sieci społecznej, czyli obecnością jednostki wśród innych ludzi oraz jej powiązaniami z nimi. Wg Sęk jest to rodzaj interakcji społecznej cechującej się tym, że:

- jest podjęta przez jedną lub więcej osób w sytuacji trudnej

- dochodzi w niej do wymiany informacji, wymiany emocjonalnej, wymiany instrumentów działania lub dóbr materialnych

- wymiana może być jednostronna lub dwustronna

- można wyróżnić osobę wspieraną i wspierającą

- dla skuteczności niezbędna jest odpowiedniość między rodzajem wsparcia, a potrzebami

- celem jest zbliżenie się do rozwiązania problemu

4 typy wparcia:

- emocjonalne (wyrażenie opieki, troski itp)

- informacyjne (dostarczenie info, nowych umiejętności, dawanie rad)

- instrumentalne (dostarczenie dóbr materialnych)

-oceniające(wyrażanie akceptacji, zrozumienia)

Wg Junga ochraniające działanie wsparcia jest możliwe dzięki procesom:

- emocjonalnym, które wyzwala wiarę i nadzieję, zwiększa aktywność życiową, zmniejsza destruktywne skupianie się na problemie, podnoszą samoocenę, dostarczają poczucia bycia ważnym, motywują do podjęcia wysiłku, redukują lęk (afiliacja), umożliwiają dokonanie porównań społecznych

- poznawczym, poprzez możliwość zmiany znaczenia (zdarzenie mniej szkodliwe, zagrażające, bolesne) +nadanie sensu

UWAGA: wparcie nie zawsze wpiera! narzucanie wsparcia prowadzi do utraty swobody decydowania; wsparcie udzielane nie w czasie, miejscu, formie;

Badania na kierownikach wyższego i niższego szczebla istotny czynnik pośredniczący w moderowaniu wpływu wsparcia społecznego na związek silnego stresu z podatnością na choroby jest określona właściwość osobowości HARDINESS; doświadczenie wsparcia ze strony przełożonych hamowało wpływ wysokiego stresu, natomiast wsparcie rodziny działało wręcz odwrotnie u kierowników o niskiej odporności.

Tak więc niezbędna jest człowiekowi osobowościowa kompetencja, aby dostrzegł wsparcie i umiał z niego korzystać.

d) „Trzy C” - zaangażowanie, kontrola i wyzwanie w ujęciu S.C. Kobasy

„Trzy C” czyli zaangażowanie, dociekliwość, reakcja na wyzwanie

Teoria Kobasy:

- zaangażowanie (commitment) poczucie sensowności celu własnego działania, zdolność do wierzenia w prawdziwość i ważność wartości, zainteresowanie

- konrola (control) nacisk na własną sprawczość, czucie się zdolnym do efektywnego, samodzielnego myślenia

- wyzwanie (challenge) szkody postrzegane jako sposobność do rozwoju

Jest to układ właściwości ustosunkowania się człowieka do zagrażających wydarzeń. Określa osobowościową odporność (hardiness) Często styl ten określany jest jako pozytywna orientacja życiowa.

Nieodporni na stres	Odporni na stres
- różne dolegliwości somatyczne - niewiara w możliwość wpływania na sytuację życiową - niski stopień zaangażowania w różne formy aktywności - mniejsza gotowość na reagowanie na stresujące konfrontacje jako wyzywające	- łatwo angażują się w to, co robią - nie czują się wyalienowane - czują, że potrafią w dużym stopniu kontrolować wydarzenia życiowe - nie czują się bezsilne - wydarzenia życiowe sprzyjają potwierdzeniu życiowych priorytetów, poszukiwania celów - zdolność do adekwatnego wykorzystania zasobów PRZEKSZTAŁCANIE STRESÓW ŻYCIOWYCH W MOŻLIWOŚCI I OKAZJE DLA ROZWOJU OSOBISTEGO

Człowiek mający właściwie ukształtowany system wartości życiowych, posiadający cele pozaosobiste, którym potrafi całkowicie się oddać, ochrania się przed traumatycznym stresem (dzięki koncentracji na sprawach ważniejszych). Koncentracja przeciwna to koncentracja na „Ja”, co w obliczu zagrożenia wzmaga uczucie lęku i zagrożenia.

Dociekliwość „poszukiwacze wrażeń” są zainteresowani nowymi warunkami jakie niesie każda sytuacja. Osoby, które wykazują dużą dociekliwość w sytuacjach negatywnych, cechują się mniejszym przejawianiem zaburzeń nastroju. Opóźnia również występowanie niektórych symptomów chorobowych np. artretyzmu. Im większy zakres doświadczeń nas interesuje, tym łatwiej możemy oderwać się od negatywnych wydarzeń.

McCrae ocena poznawcza wydarzeń jako wyzwania skłania ludzi do podejmowania strategii tj.

- przemyślanego, rozumnego działania

- wytrwałości w działaniu

- myślenia pozytywnego

-intelektualnego zaprzeczenia

- uspokajania się

- wyrażania samoakceptacji

- wzmożenie wysiłków i napływu nowych sił

e) umiejętność znalezienia sensu w trudnych zdarzeniach życiowych

f) poczucie humoru

g) mozliwość emocjonalnej ekspresji

h) doświadczenia z innymi stresorami

1. poczucie samoskutecznosci

Lis-Turlejska M. (2002) Stres traumatyczny. Występowanie, następstwa, terapia. Warszawa: Żak

Zagadnienia do opracowania:

R. 1 Psychologiczne konsekwencje traumatycznego stresu - niektóre współczesne kierunki badań

• Scharakteryzuj typowe zdarzenia, które można określić jako traumę

Doświadczenie urazowe o szczególnym nasileniu , związane z wpływem przyrody lub powodowane przez ludzi .

• Wymień kategorie symptomów PTSD (wg skróconej wersji DSM-IV) i podaj przykłady symptomow z poszczególnych kategorii.

A

-ekspozycja na doświadczenie zagrożenia zycia

-intensywny subiektywny dystres podczas tej ekspozycji

B - ponowne odtwarzanie traumy

- powracające przykre sny

-intensywny dystres z zetknięciu z sytuacją podobną

C - uporczywe unikanie lub zmniejszenie ogólnej reaktywności

-psychogenna amnezja

-uczucie amnezji

- usiłowanie unikania aktywności

D - utrzymujące się objawy zwiekszonego pobudzenia.

-trudności z zasypianiem, snem

- trudności w koncentracj

-nadmierna czujność

• Jakie zaburzenia zdrowia psychicznego zwiększają ryzyko wystąpienia PTSD a jakie są uznawane za jego wtórne objawy?

• Wymień czynniki wpływające na obraz kliniczny poszczególnych etapów przechodzenia od ostrego stresu do zaburzenia wg McFarlane i Yehudy:

a) na etapie bezpośredniej reakcji na traumę

b) na etapie adaptacji potraumatycznej

c) na etapie adaptacji długoterminowej lub chronicznego zaburzenia

• Wymień grupy zaburzeń (skutków) psychobiologicznych w PTSD według van der Kolka. Podaj trzy przykłady zaburzeń z każdej wymienionej grupy (oprócz immunologicznych)

1. Psychofizjologiczne - nadwrażliwość na bodżce - brak selekcji

2. Neurohormonalne - serotonina, amnezja

3. Neuroanatomiczne- zmniejszony hipokamp

R. 7 Terapia potraumatyczna

• Scharakteryzuj główne strategie stosowane w terapii PTSD

21

---