TRENING ZASTĘPOWANIA
AGRESJI (ART.)
SPIS TREŚCI
1. Pojęcie agresji i przemocy
1.1 Agresja i przemoc jako zjawiska występujące w szkole
2 . Trening Zastępowania Agresji ART.
2.1 Trening Zastępowania Agresji ART. na świecie
2.2 Trening Zastępowania Agresji TZA. w Polsce
3. Komponenty Treningu Zastępowania Agresji (ART)
3.1 Pierwszy Komponent ART : Trening umiejętności prospołecznych
3.2 Drugi komponent ART : Trening kontroli złości
3.3 Trzeci komponent ART : Trening wnioskowania moralnego
4. Cele treningu ART
4.1 Adresaci treningu
5. Ewaluacja Treningu Zastępowania Agresji ART
5.1 Ewaluacja programów profilaktycznych
5.2 Badanie efektywności ART.
5.3 Badania w szkołach
5.4 Ewaluacja ART w Polskich szkołach
6. Trener ART i jego kwalifikacje
7. Organizacja treningu ART
8. Zalety Treningu ART
Bibliografia
1. Pojęcie agresji i przemocy.
Szybkie przemiany społeczne zachodzące w Polsce w ostatnich latach przyczyniają się do brutalizacji życia codziennego. Media są pełne informacji o konfliktach, rabunkach, morderstwach czy przestępstwach. Człowiek odnosi wrażenie, że ze wszystkich stron otacza go agresja, przed która nie da się uchronić, zjawisko, które pojawia się nie tylko na ulicy, ale i w sklepach, bankach, w pracy i przede wszystkim w szkołach i rodzinach. Świadczy to o tym, że wielu ludzi nie jest w stanie bądź nie potrafi poradzić sobie z takimi uczuciami jak : złość, wściekłość, gniew i rozładowuje je w formie ataku. Napastliwość, cynizm, ciągła krytyka i upokarzanie innych staje się codziennością w kontaktach międzyludzkich. Dzieci i młodzież są doskonałymi obserwatorami i takie wzorce często też powielają.
Autorzy opracowań pedagogicznych i psychologicznych podają różne definicje agresji. Już dwadzieścia lat temu w literaturze psychologicznej występowało ponad 250 różnych definicji agresji. Według E. Aronsona ,,agresja jest to zamierzone działanie mające na celu wyrządzanie krzywdy lub spowodowanie przykrości. Działanie to może być fizyczne lub słowne. Jest ono agresją niezależnie od tego, czy osiąga swój cel, czy nie”.
Pojęcie agresji nie jest łatwe do zdefiniowania, można się spotkac z wieloma różnymi wyjaśnieniami tej definicji :
Według Szymczaka agresja ,,jest to zachowanie zmierzające do wyładowania niezadowolenia lub gniewu na osobach lub rzeczach”.
Cale zło kumulowane w sobie wyrzucamy na zewnątrz, na innych ludzi.
Zdaniem Dunaja agresja to ,, wroga, napastliwa postawa lub zachowanie się względem kogoś lub czegoś”.
Kierowanie negatywnych zachowań w stosunku do otaczających nas osób.
Większość psychologów przez agresję rozumie działanie w formie otwartej czy symbolicznej, mające na celu wyrządzanie komuś lub czemuś szkody, bólu fizycznego lub cierpienia moralnego.
Przemoc podobnie jak agresja jest problemem, z którym we współczesnym świecie trudno się nie zetknąć. Wszyscy znają to zjawisko, jednak różnica polega na tym, iż niektórzy tylko z obserwacji, a inni z własnego doświadczenia. Środki masowego przekazu codziennie donoszą o aktach przemocy, niektóre z informacji są alarmujące-mówią o narastaniu przemocy między ludźmi. Stwierdza się, że ,,z orientacji międzyludzkich znika bliźni, a pozostaje przeciwnik, rywal, którego należy pokonać''.
Taka sytuacja zmusza do podejmowania działań mających na celu zapobieganie i przeciwdziałanie temu zjawisku. Coraz częściej niepokoi fakt, iż w wielu sytuacjach przemoc jest tolerowana. Są organizowane różnego rodzaju marsze, manifestacje czy pochody milczenia, jednak zdarza się, że często nikt nie reaguje na krzywdzenie osób z najbliższego otoczenia.
Pojęcie przemocy jest używane w języku potocznym, publicystyce i opracowaniach naukowych. Nie zawsze jednak jest ono precyzyjnie definiowane. Potocznie zastępuje się je takimi terminami jak : brutalność, okrucieństwo, opresyjność, przestępczość, agresja.
W literaturze pedagogicznej i psychologicznej można spotkać bardzo różnorodne definicje terminu. Przemocą nazywane bywa postępowanie czynne, spontaniczne lub z premedytacją, zagrażające drugiej osobie i czyniące jej krzywdę, szkodę i cierpienie moralne lub fizyczne, użycie siły w celu wymuszenia określonych zachowań lub postaw.
Jako przemoc określa się także intencjonalne, negatywnie ocenione użycie siły, naruszające normy moralne i wtrącające jednostkę lub grupę w niepożądaną sytuację. Przy czym częściej myśli się o presji fizycznej niż o nacisku psychologicznym. Andrzej Olubiński stwierdza, że najczęściej przemoc jest rozumiana jako ,,akt godzący w osobistą wolność jednostki, zmuszanie jej do zachowań niezgodnych z jej własną wolą”.
1.1 Agresja i przemoc jako zjawiska występujące w szkole
W procesie socjalizacji dzieci i młodzieży szkoła pełni bardzo ważną role. Za jeden z podstawowych kierunków jej oddziaływania uważane jest kształtowanie społecznych postaw sprzyjających prawidłowemu współżyciu z innymi osobami ma ona bardzo duży wpływ na kształtowanie się różnego rodzaju form życia społecznego. W instytucji tej dzieci uczą się zasad współpracy i współżycia z innymi członkami społeczeństwa. Socjalizacja młodych ludzi w szkole nie zawsze jednak podąża w pożądanym kierunku.
Realizacja zadań oświaty jest w istotnym stopniu zakłócona przez towarzyszące jej niekorzystne zjawiska uboczne. Do takich należy w pierwszym rzędzie właśnie agresja i przemoc. Zjawiska te w zatrważającym tempie rozszerzają się po placówkach szkolnych. Dla ponad połowy zbiorowości uczniowskiej szkoła jest źródłem negatywnych przeżyć. W traktowaniu wychowanków dominuje naruszanie godności połączone z agresja fizyczną, słowną, presją dydaktyczną czy demonstrowaniem władzy. Wielu uczniów pada ofiarą agresji od tej werbalnej przez wymuszenie haraczu, odbieranie rzeczy i prześladowanie fizyczne.
Najczęściej spotykanymi formami przemocy w szkole są :
Agresja słowna wobec uczniów i nauczycieli
Demonstrowanie pogardy wobec młodszych
Stosowanie kar fizycznych przez nauczycieli
Znęcanie się fizyczne jednych uczniów nad innymi
Zachowania agresywne dzieci i młodzieży na terenie szkoły spowodowane są wieloma różnymi czynnikami wśród których można wymienić skupienie dużej liczby młodzieży na małej przestrzeni, system ocen i rywalizacja, używanie substancji psychoaktywnych, brak wiary w możliwość zapobiegania i brak umiejętności postępowania w występujących przypadkach agresji (w szczególności małych form agresji, takich jak przemoc słowna, śmiecenie, naruszenia dyscypliny szkolnej).
2. Trening Zastępowania Agresji- ART.
Odpowiedzią na narastającą bezradność nauczycieli i wychowawców wobec nasilającego się zjawiska agresji w relacjach rówieśniczych może być wprowadzenie na szeroką skalę do szkół wielostronnych programów interwencyjnych zorientowanych na zmianę zachowania. Jednym z takich programów jest opracowany przez A.P Goldsteina Agression Replacement Training (ART), czyli Trening Zastępowania Agresji (TZA). Metoda została stworzona w Instytucie Badań nad Agresją Uniwersytetu w Syracuse, w USA i od 1987 roku jest skutecznie stosowana. Trening opiera się na założeniu, że każde agresywne zachowanie jest uwarunkowane zarówno czynnikami zewnętrznymi, jak i wewnętrznymi. Wśród najważniejszych czynników zewnętrznych wymienia się wpływy rodziny, rówieśników oraz mediów, natomiast do czynników wewnętrznych zaliczane są następujące deficyty :
brak lub niedostatek wielu umiejętności osobistych, interpersonalnych i społeczno-poznawczych
impulsywność w zaspokajaniu codziennych potrzeb i realizacji długoterminowych celów
egocentryczny, konkretny i prymitywny sposób podejmowania decyzji moralnych
Zgodnie z takim rozumowaniem ,,Trening Zastępowania Agresji” jest poznawczo-behawioralnym programem interwencyjnym, który odnosi się do każdego z powyższych deficytów w trzech komplementarnych komponentach : treningu umiejętności prospołecznych, treningu kontroli złości i treningu wnioskowania moralnego.
Trening Zastępowania Agresji (ART.) wywodzi się z nurtu tzw. skillstreamingu, czyli profilowania, kształtowania umiejętności. Skillstreaming jest interwencją psychoedukacyjną, której korzenie wywodzą się z psychologii i pedagogiki. Po raz pierwszy wprowadzony został w 1976 roku. Pierwotnie ART został zaprojektowany dla resocjalizacji trudnej młodzieży i był stosowany jako podstawowy program wychowawczy. Obecnie, w różnych odmianach, często pod innymi nazwami, prowadzony jest zarówno w resocjalizacji, jak i jako trening rozwoju osobistego z dziećmi od 4 roku życia, młodzieżą i dorosłymi. W praktyce, jako "treningi zastępowania agresji" (TZA) prowadzone bywają rozmaite działania . W ostatnich latach adoptuje się nowe wersje treningu, rozwijając programy dla szkół powszechnych, publicznych i prywatnych wszystkich szczebli, a także przedszkoli.
2.1 Trening Zastępowania Agresji (ART) na świecie
,,Trening Zastępowania Agresji” upowszechniany jest w ponad 20 krajach i znajduje coraz więcej zastosowań w edukacji, wychowaniu, szkolnictwie specjalnym, resocjalizacji, terapii psychiatrycznej, terapii uzależnień, przeciwdziałaniu przemocy domowej, pomocy społecznej a także w wielu innych dziedzinach. ART jest programem rekomendowanym przez Departament Edukacji USA, stanowe władze edukacyjne, amerykański Departament Sprawiedliwości i Amerykańskie Towarzystwo Penitencjarne, jest też programem akredytowanym przez brytyjskie Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (Home Office Probation Unit). Utworzona została również organizacja: Międzynarodowe Centrum ART (ICART), mająca na celu promowanie kompetentnych zastosowań i naukowej ewaluacji ART.
Metoda ART została pozytywnie zweryfikowany w szeregu projektów, gdzie wykazała się wysoką skutecznością. Stosowana jest jako podstawowy program wychowawczy w licznych tzw. ,,Szkołach Alternatywnych” w USA, przeznaczonych dla uczniów trudnych i agresywnych.
W Szwecji ART stosowany jest w terapii rodzin, w których występuje przemoc wobec dzieci, oraz w resocjalizacji młodocianych przestępców. Trening ten jest również praktykowany w szkolnictwie w Kanadzie, Europie, Wielkiej Brytanii i znajduje coraz więcej zastosowań w edukacji.
2.2 Trening Zastępowania Agresji (TZA) w Polsce
Trening Zastępowania Agresji (TZA) jest upowszechniany w Polsce od 1999 roku i zyskuje sobie wśród metod profilaktycznych w naszym kraju coraz więcej zwolenników. Od 1998 r. Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu wspomaga adaptację i wdrożenie TZA w polskim systemie oświaty. Od kilku lat treningi TZA dla młodzieży i dorosłych prowadzą Szkoła Profilaktyki Uzależnień, Instytut "Amity" w Warszawie oraz Świętokrzyskie Centrum Profilaktyki i Edukacji w Kielcach. Program ten jest już skutecznie realizowany w szkołach podstawowych, gimnazjach i liceach, placówkach opiekuńczo- wychowawczych oraz ośrodkach szkolno - wychowawczych.
ART stosowany jest także w readaptacji młodzieży używającej substancji psychoaktywnych i w terapii rodzinnej w Stowarzyszeniu KARAN. Powstało Stowarzyszenie Profilaktyki Agresji, skupiające nauczycieli i pedagogów, oraz inne osoby które są zainteresowane zapobieganiem agresji i przemocy w różnych środowiskach. Program znalazł także uznanie Centrum Metodycznego Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MENiS, jako spełniający kryteria dobrych programów profilaktycznych w szkole. Istotnym czynnikiem zapewnienia wysokiej jakości wdrożenia i upowszechniania TZA jest system certyfikacji trenerów, licencjonowania działalności trenerskiej w określonych obszarach zastosowań i akredytacji placówek szkolących.
Dotychczas w Polsce odbyło się pięć Międzynarodowych Konferencji TZA - ART.: I Międzynarodowa Konferencja „Stop Przemocy - o godność człowieka” - odbyła się we wrześniu 2001 roku i zgromadziła ponad dwa tysiące uczestników, II Międzynarodowa Konferencja TZA - ART pod nazwą „Stop przemocy w szkole i na ulicy” - odbyła się w dniach 24-26 listopada 2003 roku i uczestniczyły w niej głównie osoby pracujące z młodzieżą tą metodą bądź zainteresowane poszukiwaniem metod pracy zapobiegania agresji i przemocy wśród dzieci i młodzieży. III Międzynarodowa Konferencja TZA -ART odbyła się w dniach 26-27 Września 2005 w Warszawie i przebiegła pod haslem ,, Stop przemocy w rodzinie, szkole i na ulicy. Praktyczny trening niwelowania agresji i kształtowania umiejętności społecznych”. IV i V konferencja odbyła się w październiku kolejno w latach 2007 i 2009.
3. Komponenty Treningu Zastępowania Agresji (ART)
Trening Zastępowania Agresji jest szansą na rozwój osobisty. Możliwość taką stwarzają trzy komponenty ART, wskazujące, jak osiągać swoje cele w harmonii z innymi, opanowywać emocje i nabywać mądrości. Dzięki temu człowiek postępuje słusznie i jest szczęśliwy. Podstawą ART jest opanowanie stosowania trzech procedur:
- umiejętności prospołecznych (komponent behawioralny)
- kontroli złości (komponent emocjonalny)
- wnioskowania moralnego (komponent poznawczy)
3.1 Pierwszy komponent ART : Trening umiejętności prospołecznych
Trening umiejętności prospołecznych został opracowany z myślą o młodzieży agresywnej, jednak z powodzeniem jest również stosowany wobec osób, które są nieśmiałe, zamknięte w sobie, niedojrzałe lub przejawiają inne, niezwiązane z agresją, deficyty umiejętności interpersonalnych. Jego głównym celem jest nauczanie młodych ludzi co ,,powinni robić” w trudnych sytuacjach.
Metoda ma za zadanie „wszczepienie” pozytywnych zmian w strukturę osobowości jednostki. Nowo nabyte umiejętności mają umożliwić uczestnikom radzenie sobie z problemowymi zdarzeniami w sposób efektywny, gdziekolwiek i kiedykolwiek miałyby miejsce.
Trening obejmuje 50 umiejętności, ważnych w życiu społecznym. Umiejętności te można ująć w sześciu grupach:
Wstępne umiejętności społeczne np. umiejętność słuchania, prowadzenie rozmowy, dziękowanie, przedstawianie się, zadawanie pytań, przedstawianie innych osób, mówienie komplementów.
Zaawansowane umiejętności społeczne np. proszenie o pomoc, przekonywanie innych , udzielanie instrukcji, wykonywanie poleceń, przepraszanie,
Umiejętności kontrolowania emocji np. znajomość własnych uczuć, wyrażanie swoich uczuć, radzenie sobie z czyjąś złością, wyrażanie sympatii i miłości, radzenie sobie ze strachem, nagradzanie samego siebie.
Alternatywne umiejętności wobec agresji np. proszenie o pozwolenie, dzielenie się czymś, pomaganie innym, negocjowanie, reagowanie na zaczepki, stosowanie samokontroli, obrona własnych praw, reagowanie na zaczepki, unikanie kłopotów z innymi, unikanie bójek.
Umiejętności radzenia sobie ze stresem np. składanie skargi, odpowiadanie na skargę, radzenie sobie z zakłopotaniem (wstydem). radzenie sobie z pominięciem (odrzuceniem), stawanie w obronie przyjaciela, reagowanie na namawianie, reagowanie na niepowodzenia, radzenie sobie ze sprzecznymi komunikatami, radzenie sobie z oskarżeniem, przygotowanie do trudnej rozmowy, radzenie sobie z presją grupy.
Umiejętności planowania np. decydowanie o podjęciu działań, ustalanie przyczyn problemu, wyznaczanie celu, określanie swoich możliwości, zbieranie informacji, szeregowanie problemu według ich znaczenia, podejmowanie decyzji, koncentrowanie się na zadaniu.
Każda z tych umiejętności została podzielona na kroki behawioralne. Kolejne kroki są modelowane w scenkach przez trenerów i odgrywane przez każdego trenującego podczas sesji. Osoby odgrywające role otrzymują informacje zwrotne od członków grupy i są chwalone (pozytywnie wzmacniane) za zachowanie jak najbardziej zbliżone do wzorcowego. Elementem transferu są zadania domowe polegające na praktykowaniu ćwiczonych umiejętności w życiu codziennym-przebieg wykonania tej pracy jest omawiany na kolejnej sesji treningowej.
3.2 Drugi komponent ART- Trening Kontrolowania złości
Trening kontrolowania złości został opracowany przez E.L Fendler i współpracowników, na podstawie wcześniejszych prac R.W Novaco i D.H Meichenbauma dotyczących kontroli gniewu i zaszczepienia stresu.
Ten komponent ART ma w założeniu realizować dwa powiązane ze sobą cele- zmniejszać wzbudzanie złości u osób chronicznie agresywnych oraz dostarczać środków samokontroli w momencie wybuchu gniewu. Jego głównie zadanie polega na nauczaniu młodych ludzi, ,,czego nie powinni robić” w sytuacjach trudnych.
Trening rozpoczyna się od zidentyfikowania przez uczestników zewnętrznych i wewnętrznych czynników wyzwalających ich złość (wyzwalacze) oraz osobistych oznak i symptomów fizjologicznych towarzyszących pojawieniu się gniewu (sygnały). Następnie wprowadzane są tzw. reduktory czyli techniki zmniejszania pobudzenia (np. liczenie wstecz, głębokie oddychanie) oraz monity -wypowiedzi autoinstrukcyjne, mające na celu reinterpretację i rozładowanie wyzwalaczy wewnętrznych. Ostatnimi elementami cyklu treningowego są : samoocena, czyli nagrodzenie się za opanowanie złości i użycie odpowiedniej umiejętności prospołecznej, alternatywnej dla gniewu i agresji. W ramach zadania domowego trenujący wypełniają raporty kontroli złości, gdzie odnotowują, jakie sytuacje pomiędzy sesjami wywołały ich złość i jak sobie z nimi poradzili.
3.3 Trzeci komponent ART- Trening Wnioskowania Moralnego
Ostatni komponent ART został opracowany na podstawie analizy badań L. Kohlberga, które wykazały, że dyskutowanie serii dylematów moralnych przez młodzież znajdującą się na różnych poziomach rozwoju moralnego wywołuje dysonans poznawczy, podnoszący wnioskowanie moralne do najwyższego poziomu prezentowanego przez rówieśników w grupie.
Tak więc Trening Wnioskowania Moralnego polega na korekcji niedojrzałego wnioskowania moralnego poprzez przedstawianie sytuacji w których mogą uwzględniać punkt widzenia innych. Są to zazwyczaj dyskusje grupowe nad odpowiednimi dylematami społeczno-moralnymi lub sytuacjami problemowymi, stymulujące uwzględnianie perspektywy społecznej.
Prowadzona w trakcie treningu wnioskowania moralnego dyskusja obejmuje:
przedstawienie sytuacji, która stwarza problem moralny, i poszukiwanie wspólnie z uczestnikami możliwych sposobów zachowania się w tej sytuacji wraz z ich uzasadnieniem
analizę konsekwencji różnych sposobów zachowania się w sytuacji problemowej
analizę uczuć wszystkich osób zaangażowanych w problem
Dokonując określonych wyborów, grupa nie tylko rozwija bardziej dojrzałe sposoby wnioskowania moralnego, lecz także identyfikuje wspólne wartości, leżące u podstaw podejmowanych przez nią decyzji. W trakcie kolejnych sesji wielu uczestników odkrywa, że dojrzała moralność jest postawą większości i że oni sami oraz inni ludzie posiadają pozytywny potencjał moralny. Prawdopodobnie z tego powodu młodzież uczestnicząca w treningu, pytana o wrażenia dotyczące programu, często wskazuje trening wnioskowania moralnego jako komponent cieszący się największą popularnością. Jednoczenie ostatni element ART. w największym stopniu odpowiada za to, czy nabyte w trakcie treningu umiejętności prospołeczne i zwiększona kontrola złości będą stosowane przez uczestników w codziennym życiu.
4. Cele treningu ART
Przez pryzmat edukacji na Trening Zastępowania Agresji (ART) można patrzeć jako na:
metodę kształtowania umiejętności, tak jak to ujmują podstawy programowe. W szczególności wymienimy tu umiejętności skutecznego porozumiewania się w różnych sytuacjach, efektywnego współdziałania w zespole i pracy w grupie, rozwiązywania konfliktów i problemów, umiejętności interpersonalne, umiejętności życiowe, life skills. Komponentem TZA mającym tu najbliższe odniesienie jest trening umiejętności prospołecznych. Może być on realizowany w całych klasach.
zestaw metod wspomagających wychowanie, poprzez wspieranie rozwoju osobowego uczniów w wymiarze społecznym i moralnym, rozwijanie odpowiedzialności, przygotowanie do rozpoznawania wartości moralnych, dokonywania wyborów i hierarchizacji wartości. Komponentem TZA jest tu trening wnioskowania moralnego, metoda znajdująca pełne zastosowanie w programie wychowawczym szkoły, na lekcjach wychowawczych, lekcjach etyki, itp.
program profilaktyczny, profilaktyki drugorzędowej, nakierowany na uczniów trudnych, nadpobudliwych, sprawiających kłopoty wychowawcze, realizowany w formie ścieżki edukacyjnej lub w postaci odrębnych zajęć grupowych w placówce, szkole lub poza szkołą. Wymaga to kompleksowej realizacji wszystkich trzech modułów programu w małych grupach uczniowskich, z reguły poza zajęciami dydaktycznymi.
Tak więc celem szkolenia jest przygotowanie profesjonalistów do używania sprawdzonych i praktycznych metod, uczących umiejętności prospołecznych. TZA jest cenną pomocą w wychowaniu, profilaktyce, socjoterapii i resocjalizacji. Jest to jeden z bardziej skutecznych behawioralnych programów zmiany zachowań agresywnych i przemocowych dzieci, młodzieży i osób dorosłych na zachowania pożądane, prospołeczne.
4.1 Adresaci treningu
Trening Zastępowania Agresji skierowany jest do dzieci, młodzieży i dorosłych, zarówno tych, którzy przejawiają różne trudności (zachowania agresywne, nieśmiałość itp.), jak również tych, którzy z powodzeniem radzą sobie w codziennym życiu. Trenowanie objętych programem umiejętności daje możliwość zmiany agresywnego zachowania na takie, które ma cechy prospołecznego, jak również uzyskanie większej radości i satysfakcji z życia.
5. Ewaluacja Treningu Zastępowania Agresji ART.
5.1 Ewaluacja programów profilaktycznych
Chociaż większość publikowanych programów profilaktycznych nigdy nie była testowana albo ewaluowana, to dla upowszechniania takich programów niezwykle istotne jest przedstawienie tego, co jest robione, oraz tego, czy w wyniku realizacji programów profilaktycznych osiąga się oczekiwane cele. Obecny wiek można nazwać „erą ewaluacji”: od profesjonalistów w dziedzinie profilaktyki, nauczycieli, wychowawców, pracowników socjalnych, resocjalizacji i terapeutów coraz powszechniej wymaga się wykazania, że ich działalność przynosi oczekiwane efekty.
Z publikacji Jacka Morawskiego (2005) możemy dowiedzieć się, że ewaluacja to oszacowanie, określenie wartości czegoś, teoria ewaluacji stanowi obszerną dziedzinę badań naukowych. Teoria ewaluacji określa, na przykład, jak różne modele badań naukowych (research design) wpływają na pewność i dokładność oceny efektywności (skuteczności) badanej technologii lub badanego programu. Ewaluacja jest działaniem wielostronnym. W literaturze fachowej wymienia się od kilku do kilkunastu składników, albo poziomów ewaluacji.
Jacek Morawski (2005) w swojej publikacji wymienia siedem najczęściej spotykanych poziomów ewaluacji:
Pierwszym z nich jest ewaluacja działań - czyli to, co faktycznie jest robione, czy robi się cokolwiek, co można ocenić.
Drugi poziom to ewaluacja nakładów - koszty i zużywane zasoby (ludzie, lokale, wyposażenie, materiały), zwykle w relacji do liczby odbiorców programu.
Trzecią kategorią jest ewaluacja procesu - jakie szczegółowe czynności podejmowano, kto co robił dla kogo, jak, kiedy i gdzie, czy faktyczny przebieg czynności i treści był zgodny z planowanym, wierność realizacji założeń programu (fidelity).
Następnym szczeblem jest ewaluacja wyników (outcome monitoring) - co jest konkretnym wynikiem (wytworem) programu, czy w wyniku realizacji programu uzyskano oczekiwane zmiany; ewaluacja wyników nie udowadnia czy ewentualne zmiany są spowodowane przez czynniki zewnętrzne (czynniki nie specyficzne albo nie rozpoznane, selekcję odbiorców programu, naturalne procesy biologiczne lub społeczne), czy też przez sam program, natomiast wskazuje na taką możliwość.
Do kolejnego poziomu Morawski (2005), zalicza: badanie efektywności (effectiveness) - badania efektywności dowodzą, że wiele obiecujących programów profilaktycznych nie daje pożądanych wyników; czasami wręcz powoduje wymierne szkody, badanie efektywności wymaga wyboru odpowiedniego schematu badawczego, z przynajmniej jedną grupą eksperymentalną i jedną kontrolną, dobór uczestników do grup musi być przypadkowy (randomization), badania efektywności są trudne technicznie i wymagają nakładów, przekraczających zwykle możliwości autorów i odbiorców programów.
Za szósty poziom autor stawia ewaluację skutków ubocznych - jakie mogą być nieprzewidziane lub niepożądane skutki programu, jaka jest dostępność programu, jakie czynniki zachęcają bądź zniechęcają do uczestnictwa w programie, jakie są możliwości samodzielnej kontynuacji programu.
Ostatnim poziomem wyróżnianym przez Morawskiego (2005) jest ewaluacja wydajności (efficiency) - czyli czy to, co osiągnięto, osiągnięto możliwie najniższym kosztem, czy zainwestowane zasoby przyniosły maksymalnie możliwe korzyści, przy takiej samej efektywności dwóch różnych podejść, ewaluacja wydajności pozwala wybrać działanie bardziej ekonomiczne.
5.2 Badanie efektywności ART
Informacje, które dostarcza nam Instytut Amity pokazują, iż Trening Zastępowania Agresji, od pierwszej ewaluacji w 1987 roku, był wielostronnie oceniany w różnych środowiskach, w zastosowaniu do różnych populacji, i przez różnych badaczy. Ogółem na świecie ukazało się ponad 200 publikacji na ten temat, w tym zawierające wyniki 16 badań efektywności ART, przeprowadzonych z zachowaniem wszystkich rygorów naukowych.
Pierwsze badania efektywności dotyczyły zastosowania ART jako wielostronnego programu resocjalizacyjnego dla nieletnich i młodocianych przestępców przebywających w zakładach zamkniętych. Badanie przeprowadzone w Annsville Youth Center w Stanie Nowy Jork wykazało, że młodzież objęta 10-tygodniowym programem ART przyswoiła sobie nowe umiejętności prospołeczne, wykorzystywała te umiejętności w nowych sytuacjach społecznych, lepiej kontrolowała swoją złość. Wyjątkowo ważnym kryterium oceny efektywności programów dla nieletnich przestępców jest wskaźnik recydywy. Badania tego rodzaju wykazywały zgodnie znacznie niższe wskaźniki recydywy młodych ludzi w okresie 4 - 12 miesięcy po 10-tygodniowym programie ART (13 - 15%), niż w grupach kontrolnych (40 - 52%). Najlepsze wyniki osiągano, gdy programem byli objęci jednocześnie młodzi ludzie, ich rówieśnicy i ich rodziny i gdy programem kierowali lub konsultowali go jego autorzy. Wyniki te uzasadniają włączenie ART na stałe do resocjalizacji agresywnych młodych ludzi.
Kolejnym przykładem efektywności Treningu Zastępowania Agresji są badania przeprowadzone w Kanadzie. Badano tam wpływ treningu umiejętności prospołecznych i treningu kontroli złości ART na grupę 37 dorosłych więźniów, z których wszyscy mieli w przeszłości poważne problemy z kontrolowaniem złości. (Kennedy, S.M., 1989. Anger management training with adult prisoners. Unpublished doctoral dissertation, University of Ottawa, Canada). Po zakończeniu projektu porównano efekty działania kombinacji dwóch procedur z efektami stosowania tylko treningu umiejętności prospołecznych lub tylko treningu kontroli złości.
Kennedy pisze:
„Przeprowadzone badanie dowodzi, że zarówno trening kontroli złości jak i ustrukturowane uczenie umiejętności prospołecznych są skutecznymi środkami w terapii, przebywających w zamkniętych ośrodkach, przestępców płci męskiej, mających poważne problemy z kontrolowaniem złości i zachowaniem. U członków wszystkich czterech grup terapeutycznych zaobserwowano następujące zmiany: oceniali, że rzadziej reagują złością na prowokacje typowe dla więzienia, zaobserwowali u siebie zmniejszenie częstotliwości występowania, intensywności i czasu trwania złości, używanie bardziej odpowiednich środków ekspresji, zmniejszenie konsekwencji reakcji związanych ze złością. Obiektywne oceny ich reakcji na zainscenizowane prowokacje wykazały, że były to reakcje właściwe, tak, jak sami je ocenili. Dodatkowo po zakończeniu programu uczestnicy demonstrowali bardziej prospołeczne postawy. Badania przeprowadzone po zakończeniu programu prowadzą do wniosku, że efekty terapii utrzymują się długo. Uczestnicy programu utrzymywali niższy poziom agresji we współczynnikach poznawczych gniewu.
5.3 Badania w szkołach
Poniżej przedstawiono przykłady badania efektywności ART w szkołach:
W Brisbane w Australii badano efektywność programu ART (włączającego wnioskowanie moralne) dla agresywnych uczniów szkoły średniej w porównaniu z grupą kontrolną nie przechodzącą żadnego treningu. Rezultaty tych badań są zwięzłe i optymistyczne:
„W porównaniu z dwiema grupami kontrolnymi, wśród uczniów, którzy przeszli program ART: znacznie spadła liczba zachowań agresywnych, wzrosła liczba przypadków, w których uczniowie radzili sobie z danym problemem, przyswojona została większa liczba umiejętności społecznych. (…) ART wydaje się być skutecznym rozwiązaniem dla agresywnych uczniów szkoły średniej.”
Jedno z nowszych zastosowań ART ma miejsce w jednym z najbiedniejszych okręgów szkolnych w USA, w szkole podstawowej Delaware w Syracuse, w której 75% uczniów znajduje się w grupach ryzyka (DiFlorio, R., 2004. Application in an Inner-city Elementary School. In: New perspectives on aggression replacement training. Practice, research and application. Goldstein, A.P. a. u. (ed), Wiley Series in Forensic Clinical Psychology, pp. 75-85). W pierwszym roku włączenia ART do programu wychowawczego szkoły liczba przypadków dyscyplinarnych zmniejszyła się z 1534 do 821 (53%).
5.4 Ewaluacja Treningu Zastępowania Agresji (ART) w szkołach w Polsce.
Wyniki ewaluacji ART w szkołach w Polsce oparto na dokumentacji programów, prowadzonych przez Instytut Amity lub pod superwizją tego Instytutu.
Systematyczne obserwacje zmian podczas treningu i w krótkim okresie po treningu dowodzą pozytywnych zmian w zachowaniu dzieci i młodzieży, poddanej treningowi ART. Zmiany zachowania uczniów w grupach treningowych i poza salą treningową są na ogół widoczne, szybkie i znaczące. Są też przykłady takich zmian u najbardziej opornych przedtem uczniów, że, zdaniem nauczycieli, graniczy to z cudem.
Ocena efektywności zajęć, w formie obserwacji zmian zachowania trenujących uczniów, jest obowiązkową częścią praktyki ART. Drugim obowiązkowym komponentem ewaluacji jest samoocena umiejętności społecznych przez trenujących na początku i na zakończenie 30-godzinnego programu. W trakcie praktyki chodzi głównie o opanowanie przez trenerów technik obserwacji i ewaluacji, natomiast rzeczywista poprawa zachowania trenujących jest celem dodatkowym praktyki, inaczej niż już podczas treningu prowadzonego przez certyfikowanych trenerów. Obserwację zachowań prowadzi każdy zespół trenerski.
W każdym przypadku wyniki obserwacji były pozytywne, liczba obserwowanych zachowań agresywnych uczniów zmniejszała się, czasem o 50 i więcej procent. W najlepszych realizacjach zmniejszenie liczby zachowań agresywnych osiąga 85%. Nie zaobserwowano nigdzie nasilenia zachowań agresywnych po treningu. Najlepsze wyniki osiągano w przedszkolach.
Charakterystyczne wyniki pokazuje poniższa tabela, ujmująca zmiany częstości zachowań agresywnych uczniów po treningu ART w niektórych szkołach i placówkach oświatowych, w 2003 roku.
Badana próba |
Liczba zachowań agresywnych przed ART |
Liczba zachowań agresywnych po ART |
Procent poprawy |
Gimnazjum, trening sportowy, 3 godziny |
107 |
61 |
43% |
SP, 6 chłopców, kl. III-V, długa przerwa |
51 |
29 |
43% |
SOSW dla Dzieci Niesłyszących, Internat, chłopcy trenujący ART |
12 |
6 |
50% |
Przedszkole, plac zabaw, 15 minut, dzieci 5-6 lat, trenujące ART |
41 |
11 |
73% |
Gimnazjum, klasa II, 20 osób, korytarz szkolny, długa przerwa |
76 |
55 |
28% |
Zbierane dane pozwalają także na analizę jakościową, bardzo przydatną do planowania kontynuacji treningów ART. Przykładowo, pokażemy strukturę zmian w gimnazjum, z pierwszego wiersza tabeli powyżej:
Rodzaj zachowania agresywnego |
Przed ART |
Po ART |
ataki kompetencyjne |
30 |
17 |
złorzeczenie, narzekanie |
7 |
0 |
złośliwości, odsuwanie krzesła |
12 |
0 |
przekleństwa |
3 |
0 |
kuksanie w bok |
34 |
27 |
przewrócenie, podstawienie nogi |
0 |
3 |
kopanie w kostkę |
17 |
10 |
trzaskanie drzwiami |
4 |
4 |
razem |
107 |
61 |
Należy wspomnieć, iż oprócz ewaluacji zewnętrznej duży nacisk kładzie się na autoewaluację- ewaluację własnego programu. Służą temu umiejętności ewaluacyjne, które powinien opanować każdy trener. Kroki umiejętności autoewaluacji ART opracował Bengt Daleflod.
Polscy trenerzy wyposażani są w trakcie szkolenia w wiedzę i umiejętności niezbędne do autoewaluacji, oraz w odpowiednie narzędzia do tego celu.
W miarę upowszechniania w Polsce realizacji ART przez kompetentnych trenerów, przestrzegających procedur i standardów jakości, zwiększać się będzie efektywność ograniczania zachowań agresywnych i ich następstw. Coraz lepiej będziemy także potrafili identyfikować czynniki zakłócające i czynniki sprzyjające efektywności. Eliminowanie tych pierwszych i wzmacnianie drugich pozwoli na lepsze dopasowywanie treningu do szczególnych potrzeb jego uczestników
6. Trener ART i jego kwalifikacje
Instytut Amity prowadzi certyfikujące licencjonowane kursy trenerskie Treningu Zastępowania Agresji (ART). Instytut oferuje szkolenie najwyższej jakości, potwierdzonej amerykańską licencją współtwórcy ART, dr B. Glicka i akredytacją jako - Profesjonalne Centrum Szkoleniowe Treningu Zastępowania Agresji (ART). Instytut jest wyłącznym przedstawicielem dr B. Glicka na Polskę.
Poniżej została przedstawiona ogólna charakterystyka trenera ART, a także podstawowy opis jego kwalifikacji.
Stosowanie ART wymaga opanowania pewnego zasobu wiedzy i umiejętności oraz przyswojenia sobie postaw, wymaganych dla trenera tej metody. Od czasu wprowadzenia ART trenerami zostało wiele osób z różną pozycją społeczną, różnej płci, różnym wieku i wykształceniu. Jednak w pierwszym okresie wdrażania programu trenerami stają się najczęściej, zależnie od placówki: nauczyciele, pedagodzy, psycholodzy szkolni, pracownicy socjalni i resocjalizacji.
Skutecznych trenerów charakteryzuje łatwość pracy z młodzieżą, zarówno indywidualnej, jak i grupowej, odnoszenie się do młodzieży z szacunkiem i, z drugiej strony, cieszenie się szacunkiem młodzieży. Skuteczny trener potrafi właściwie reagować w trudnych przypadkach, jakie mogą wystąpić w grupie treningowej, zna i umie stosować techniki rozwiązywania konfliktów, postępowania z trudnym i opornym zachowaniem. Dobry trener sam swoim zachowaniem dostarcza wzorów umiejętności prospołecznych, kontroli złości i dojrzałości moralnej. Ważne są umiejętności pracy z grupą i dynamicznego prowadzenia zajęć.
Trener musi opanować i ściśle stosować procedury ART. Prawidłowe stosowanie tych procedur jest podstawą osiągnięcia celów programu. U niektórych początkujących trenerów ART, zwłaszcza z doświadczeniem psychoterapeutycznym, zauważa się tendencję do "pogłębiania" procedur ART o elementy różnych kierunków psychoterapii. Nastawienie takie może naruszyć integralność programu i znacznie obniżyć efektywność profilaktyki agresji.
Znacznie pomaga, jeżeli trener ART potrafi myśleć kategoriami sportowymi. Już samo słowo "trening" zwraca naszą uwagę w kierunku rozwijania umiejętności, niezbędnych do osiągnięcia sukcesu w grze sportowej. Można znać doskonale, na przykład, teorię tenisa, umieć obliczyć trajektorię odbitej piłki, kibicować na meczach gwiazd, ale nigdy samemu nie wyjść na kort z rakietą, stanąć wobec przeciwnika i wygrać. Trening ART rządzi się podobnymi zasadami, co trening sportowy, przygotowując praktycznie młodzież do osiągania sukcesu w grze społecznej, ograniczając dydaktykę do nauczenia się koniecznych reguł.
Doskonalić swój warsztat wychowawczy można samodzielnie, studiując publikacje na temat ART, w tym zwłaszcza podstawowy podręcznik programu: Aggression Replacement Training. A Comprehensive Intervention for Aggressive Youth; A. P. Goldstein, P. Glick, J. C. Gibbs; Research Press, 1998 i praktykując zalecane tam sposoby uczenia się. Dobrym uzupełnieniem lektury będzie wizyta w jednej z placówek wdrażającej program i zapoznanie się z pracą trenera ART na miejscu. Chcąc uzyskać certyfikację należy skorzystać z kursów doskonalących, prowadzonych przez Instytut „Amity” lub Szkołę Profilaktyki Uzależnień w Warszawie, posiadające pełne materiały szkoleniowe, uprawnienia szkolenia trenerów tej metody i gwarantujące odpowiednią jakość szkolenia, lub licencjonowanych trenerów tej metody.
Według obowiązujących standardów podstawowe szkolenie Certyfikowanego Trenera ART obejmuje 40 godzin (5 dni) zajęć w dwu lub trzech sesjach, uzupełnione 30 godzinami udokumentowanej praktyki kierowania własna grupą ART (dziesięć tygodni po trzy godziny tygodniowo), w tym 15 godzin jako pierwszy trener. Praktyka 10- tygodniowa pozwala na zrealizowanie pełnego typowego programu ART, w którym na każdy z trzech komponentów (umiejętności, kontrola złości, wnioskowanie moralne) przeznacza się jedną godzinę tygodniowo. W trakcie praktyki dostępne jest doradztwo doświadczonych trenerów (coaching). Szkolenie to, kończące się egzaminem teoretycznym i praktycznym, potwierdza posiadanie kompetencji niezbędnych do skutecznego prowadzenia grupy ART.
Dalsze doskonalenie może polegać na uczestnictwie w monograficznych seminariach doskonalących lub (po zebraniu doświadczenia w pracy z przynajmniej trzema grupami) podjęciu szkolenia drugiego stopnia, edukatorskiego, uprawniającego do prowadzenia szkoleń trenerów.
Cechy dobrego trenera ART: |
7. Organizacja treningu
Autorzy Treningu Zastępowania Agresji (ART) podkreślają wagę niektórych organizacyjnych założeń programu. Od ich przestrzegania w dużym stopniu zależą efekty pracy. Są to:
Liczba członków grupy
Grupa powinna liczyć od 6 do 8 osób. Ważne jest, aby każdy mógł aktywnie uczestniczyć w scenkach i otrzymać ważne dla siebie informacje zwrotne.
Liczba trenerów
Optymalnym rozwiązaniem w tym przypadku jest dwóch trenerów. Jeden prowadzi grupę, obserwuje, co się w niej dzieje, wskazuje na poszczególne etapy pracy, kieruje zachowaniami uczestników. Aby dobrze wykonać swoje zadanie, musi być bardzo na nich skoncentrowany. Dlatego potrzebny jest drugi trener, który przebywając wśród uczestników, pomaga im w odgrywaniu ról i wspiera ich podczas pracy.
Liczba i częstotliwość sesji
Ponieważ jedną umiejętność prospołeczną powinno się ćwiczyć podczas jednej lub dwóch sesji, przeciętny czas pracy z jedną grupą nie może być krótszy niż dziesięć tygodni, przy dwóch spotkaniach tygodniowo.
Długość trwania sesji i ich lokalizacja
Czas trwania sesji waha się od pół do półtorej godziny. Wszystko zależy od sukcesów, jakie w trakcie sesji odnoszą uczestnicy. Mogą je odnieść w pół godziny, a mogą też potrzebować na to więcej czasu.
Sala do zajęć - z krzesłami, tablicą i dobrym oświetleniem - powinna zapewnić spokój oraz sprzyjać koncentracji na trenowanych zadaniach.
Motywacja i wybór umiejętności prospołecznych
Wysoki poziom merytoryczny i metodyczny nie zapewni pożądanych efektów bez odpowiedniej motywacji. Dlatego też obok kompetencji trenerskich, dobrze przygotowanego miejsca pracy i znajomości w obrębie grupy, ważny jest dobór umiejętności wybranych do treningu, których potrzebę uzupełnienia uczestnicy widzą jako istotną. Zaleca się też trenerom negocjowanie zestawu umiejętności i kolejności, w jakiej będą ćwiczone z uczestnikami treningu.
8. Zalety treningu ART.
Do podstawowych zalet Treningu Zastępowania Agresji, a zarazem tym, co odróżnia go od innych programów w pracy z agresją zalicza się m.in.:
Możliwość zastosowania Treningu Zastępowania Agresji ART wobec osób w różnym wieku, o różnym poziomie agresywności i doświadczeniach społecznych.
ART jest skierowany do szerokiej grupy odbiorców począwszy od dzieci w wieku przedszkolnym czy uczniów szkół podstawowych, do destrukcyjnych grup podkulturowych, czy osób osadzonych w więzieniach.
Kolejną zaletą jest wieloaspektowość i wyraźna strukturalizacja ART, co ułatwia zarówno uczenie się, jak i stosowanie nabytej wiedzy w praktyce.
Program ART może być stosowany na wszystkich trzech poziomach profilaktyki (pierwszo, drugo i trzeciorzędowej).
Podsumowując, Trening Zastępowania Agresji (Aggression Replacement Training - ART) jest jednym z najbardziej skutecznych programów przeuczenia zachowań agresywnych i przemocowych dzieci, młodzieży i osób dorosłych za zachowania pożądane, prospołeczne.
W odniesieniu do środowiska szkolnego idealną sytuacją jest objęcie treningiem całej społeczności ( nauczyciele, uczniowie, pracownicy administracyjni), co pozwala na tworzenie klimatu ART w szkole i podejmowanie interwencji bezpośrednio po pojawieniu się aspołecznego zachowania.
Program ten budzi duże nadzieje na uzyskanie pozytywnych rezultatów. Może być kierowany zarówno do skrajnie agresywnych młodocianych ( w zakładach karnych i ośrodkach wychowawczych), jak i zachowującej się agresywnie w szkołach młodzieży.
Należy wspomniec, iż Trening Zastępowania Agresji ART jest bardzo skuteczny w przypadku ludzi z problemami takimi jak: nadpobudliwość, nieśmiałość, nadmierna wrażliwość, trudności w komunikacji.
Trening Zastępowania Agresji ART wyróżnia się na tle innych programów interwencyjnych, gdyż:
- opiera się na teorii naukowej
- posiada własne zasady etyczne, procedury, podręczniki i pomoce dydaktyczne
- może być realizowany jako program wychowawczy, profilaktyczny lub terapeutyczny( na poziomie zdrowia i na wszystkich poziomach profilaktyki)
- może być dostosowany do różnych grup wiekowych i kategorii klientów
- posiada sprawdzoną skuteczność ( 85-87%)
- posiada międzynarodowy system zapewnienia jakości
- jest łatwy w opanowaniu i elastyczny we wdrożeniu.
Warto także zaznaczyć, iż w Polsce jedyna placówka posiadająca licencje na wydawanie podręcznika ART i związanych z nim materiałów szkoleniowych, dydaktycznych, szkolenia trenerów ART, oraz wydawanie akredytacji instytucjom szkoleniowym ART i licencji trenerom ART wszystkich szczebli, jest Instytut Amity. dr n. prawn. Jacek Morawski za zgoda i zachętą Arnolda Goldsteina rozpromował ten program w Polsce i wykupił odpowiednie licencje od amerykańskich właścicieli.
Bibliografia
Agresja i przemoc we współczesnym społeczeństwie.,Red. Naukowa Dyrda M.J., Sądek A., Siedlce 2006
Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka., Red. Libiszowska-Żółtkowska M., Ostrowska K., Warszawa 2008
Borzucka-Sitkiewicz K., Środowiskowe uwarunkowania agresywnych zachowań młodzieży (jako wyznacznik oddziaływań profilaktycznych i interwencyjnych), Warszawa 2010
Goldstein A.P., McGinnis E., Skillstreaming. Ksztaltowanie młodego człowieka. Nowe strategie i perspektywy nauczania umiejętności prospołecznych., Warszawa 2001
Goldstein, A.P., Glick, B., Gibbs, J.C., 2004. ART - Program zastępowania agresji. Wydanie poprawione, Instytut Amity,
McGinnis E., Goldstein A.P., Kształtowanie umiejętności prospołecznych małego dziecka., Warszawa 2003
Morawska E., Morawski J., Trening Zastepowania Agresji w szkolach i placówkach szstemu oswiaty., Warszawa 2004
Przemoc i agresja w szkole. Próby rozwiązywania problemu. Praca zbiorowa pod red. Andrzeja Rejznera., Warszawa 2008
Przemoc i agresja w szkole od rozpoznania przyczyn do sposobów przeciwdziałania., red. naukowa Łuczeczko P., Łódź 2009
Przemoc dzieci i młodzieży w perspektywie transformacji ustrojowej., Red. Papieza J., Plukisa A., Torun 2001
Przemoc w relacjach międzyludzkich-opinie młodzieży., Walc W, Rzeszów 2006
Różne spojrzenia na przemoc., Red. Naukowa., Szczepanik R., Wawrzyniak J., Łódź 2008
Socjologiczne i psychopedagogiczne aspekty przemocy., Red. Wawrzyniak J., Łódź 2007
Żywnowska A., Agresja u osób z lekka niepełnosprawnością intelektualną., Krakow 2009
http://www.agresja.pl
Przemoc i agresja w szkole. Próby rozwiązywania problemu. Praca zbiorowa pod red. Andrzeja Rejznera., Warszawa 2008, s.249
Różne spojrzenia na przemoc., Red. Szczepaniak R., Wawrzyniak J., Łódź 2008, s. 56
tamże, s. 56
tamże, s. 57
Przemoc w relacjach międzyludzkich-opinie młodzieży., Walc W., Rzeszów 2006, s.7
tamże., s.11
tamże, s. 12
Przemoc dzieci i młodzieży., Red. Papież J., Płukis A., Toruń 2001., s. 271
Środowiskowe uwarunkowania agresywnych zachowań młodzieży- jako wyznacznik oddziaływań profilaktycznych i interwencyjnych., Borzucka-Sitkiewicz K., Warszawa 2010., s. 268
Agresja w szkole. Diagnoza i profilaktyka., Red. Libiszowska-Żółtkowska M., Ostrowska K., Warszawa 2008., s. 228
Środowiskowe uwarunkowania agresywnych zachowań młodzieży- jako wyznacznik oddziaływań profilaktycznych i interwencyjnych., Borzucka-Sitkiewicz K., Warszawa 2010., s. 268
tamże., 268
tamże., s.269
tamże., 269
tamże., s. 269