Prawo rzymskie
Kolokwium po egzaminie z prawoznawstwa
e.: Plisceka- Definicja sprawiedliwości w filozofii Cycerona i w prawie rzymskim
Iusticia est constans et perpetua voluntas ius suum cuique tribuendi (Ulpian)
Suum cuique- każdemu co jego, co mu się należy
Ius suum cuique- każdemu jego prawo (każdemu zgodnie z prawem)
Casus
Ali wyruszał w podróż, napełnił garnek do połowy denarami, a resztę oliwkami i zostawił go u zaprzyjaźnionego kupca. Wyprawa przeciągnęła się do 7 lat. W tym czasie kupiec wysypał zepsute oliwki, odkrył denary, zabrał i napełnił nowymi oliwkami. Ali wrócił i nie znalazł denarów i oskarżył kupca. W pierwszej instancji został uniewinniony z braku świadków i na podstawie złożonej przysięgi. W drugiej instancji zażądano sprawdzenia przez kupców wieku oliwek i kupiec się przyznał. Musiał zwrócić pieniądze i został skazany na szubienicę.
Stan faktyczny:
-przechowanie- zdarzenie prawne polegające na powierzeniu drugiej osobie do przechowania w stanie nienaruszonym rzeczy ruchomej
*Warunki umowy (kontraktu) przechowania: konsensus (zgoda obu stron), skutkujący zobowiązaniem- przechowanie jako umowa pojawia się dopiero w I w. p. n. e., czyli nie odnosi się do tego przypadku
-zaufanie-
Ali zostawił u kupca dzban z określoną ilością pieniędzy i oliwkami. Kupiec nie wiedział o ukrytych pieniądzach, gdy odbierał depozyt. Po siedmiu latach wrócił po pozostawione mienie, ale w dzbanie nie było denarów, które zostawił u kupca Ali. Oliwki zostały określone przez kupców jako z tegorocznego zbioru, czyli nie te, które zostawił Ali. Ali uważa, że to kupiec ukradł jego pieniądze.
Konflikt
Hipoteza (konflikt regulowany prawem):
-kradzież- (wg prawa spółczesnego byłoby to przywłaszczenie); czyn umyślny
-kłamstwo- (element oszustwa w tym przypadku)
-oszustwo- (jest przestępstwem, choć w prawie rzymskim nie było samodzielnym przestępstwem, ale elementem innego czynu karalnego); (def. Wprowadzenie kogoś w błąd w celu nakłonienia do niekorzystnej decyzji dotyczącej majątku i uzyskania z tego korzyści.)
-krzywoprzysięstwo-
Casus
Dałem Titiusowi w najem gospodarstwo, a ten zmarł ustanowiwszy spadkobiercą swojego niedojrzałego syna, a gdy opiekun postanowił, że jego podopieczny „powstrzyma się od spadku”, ja dałem w najem za więcej; następnie niedojrzały został przywrócony do majątku ojcowskiego. Z najmu nie będzie mógł niczego więcej uzyskać, jak tylko rozwiązanie najmu; słuszny bowiem miałem powód, aby ponownie dać w najem.
Zobowiązanie „ja”:
-wobec syna Titiusa w związku z jego spadkiem
-wobec drugiego najemcy w związku z nową umową najmu
Rozstrzygnięcie:
„ja” uzyskuje prawo do skargi z najmu do rozwiązania najmu, gdyż miał słuszną rację, by wynająć swoje dobra; nie mógł przypuszczać, że dojdzie do restytucji; chciał tylko chronić swój majątek
Warianty:
W tym czasie nie udziela się żadnych skarg przeciwko podlegającemu opiece.
Skarga wobec opiekuna, który bezpodstawnie podjął decyzję o powstrzymaniu się od spadku, co doprowadziło do szkody majątkowej.
Mogło dojść do porozumienia między opiekunem a najemcą na niekorzyść podopiecznego (aby podopieczny powstrzymał się od spadku)- wtedy można pozwać „ja”. Jest to oszustwo.
Ius gentium- (wg Gajusa) to, co wrodzony rozsądek ustanawia dla wszystkich ludzi ze wszystkich narodów (zatem tyczy się jedynie rodzaju ludzkiego)
Naturalis ratio
Oparte na zasadzie bona fides (fides- wierność, lojalność, dotrzymywanie słowa, uczciwość) i aequitas
De facto: prawo ustanawiane przez Rzymian i przez nich stosowne, a nie odnoszące się jedynie do obywateli rzymskich; mające uniwersalną legitymizację
Prawo uznawane teoretycznie przez wszystkie narody, nie tylko Rzymian.
Zasada obowiązywania ius civile-
Zasada personalności prawa- „każda osoba nosi ze sobą swoje prawo” aktualnie we wspólnotach religijnych i drobnych społecznościach etnicznych; zasada ekskluzywizmu i tożsamości
Odwrotnie zasada terytorialna
Pretor urbanus
Od 367r. kompromis konstytucyjny plebejsko-patrycjuszowki; plebejusze zostali dopuszczeni do konsulatu (1); w zamian wprowadzenie pretora
Jurysdykcja pretorów- konsulowie przebywali głównie poza miastem, a pretor pozostawał w mieście, sprawując urząd w mieście, było to głównie rozstrzyganie sporów
Pretor peregrinus
Od 242r.
W celu rozstrzygania sporów z perygrynami- nie obowiązywało ich ius civile, zatem stworzono ius gentium.
Prawo naturalne- nie jest tylko rodzajowi ludzkiemu, ale jest wspólne dla wszystkich istot żyjących (definicja Ulpiana)
e.: W. Wołodkiewicz „Ius et lex” w rzymskiej tradycji prawne; w Ius et Lex 1/2002, nr 1, s. 51-61
Źródła prawa (fons iuris)
Prawo zwyczajowe- przekazywane w środowisku prawniczym z pokolenia na pokolenie
-Legisatio-
Źródło norm prawnych
Iurisdictio interpretatio
Miejsce, gdzie przekłada się prawo na zastosowanie.
Lek.: rozdz. 2 par. 15 pkt. 5, V „zdolność prawna”; „zdolność do czynności prawnych”
e.: ignorantio iuris nocet- W. Wołodkiewicz, Nieznajomość prawa szkodzi. U źródeł zasady „ignorantia iuris nocet” w: Łacińskie paremie w europejskiej kulturze prawnej i orzecznictwie sądów polskich
Owidiusz, Fasti
Quo initio vitiosum est, non polest tractu temporis convalescere.
Regula Catoniana
Systematyka ustawy XII tablic
Metoda asocjacyjna (podobieństwo materii regulującej)
- kara: obcięcie kończyny, uszkodzenie ciała, iniuria (znieważenie);
- kradzież nocna; kradzież dzienna; z użyciem niebezpiecznego przedmiotu; spalenie stodoły, wypasanie bydła na cudzym polu- uszkodzenie gospodarstwa rolnego;
-Tetriis nundinis partis secanto. - wolno było wierzycielom poćwiartować dłużnika na trzecim targu;
- edykt pretorski (na zasadzie aluwialnej, czyli dodawania na zasadzie potrzeby);
Regulacja kwestii procesowych- kto, kiedy, gdzie i w jaki sposób może rozpocząć dochodzenie przed urzędem.
Wszystkie regulacje pretora, np. kontrakty konsensualne.
Reguły egzekucji uniwersalnej np. odebranie i sprzedaż majątku dłużnika przez pretora.
Ochrona prawna w trybie pozaprocesowym. (imperium pretora)
Kontradykty- odróżnienie własności
Restytucje- uznanie za niebyłe zaistniałe wydarzenie prawne
Systematyka dydaktyczna prawa
Gaius- definito par divisione (przy wyodrębnieniu gatunku; partito- podział na części składowe)
Personae- określenie statusu prawnego osób
Res- prawo rzeczowe i spadkowe
Aciones- zobowiązania
Tripertita- przepis XII tablic, jego interpretacja, legis actio
Systematyka pandektowa (uporządkowanie według kryteriów naukowych, podział KPC)
Część ogólna- regulacje i normy odnoszące się do wszystkich pozostałych działów; definicja podmiotu i przedmiotu prawa, czynności prawnych;
Prawo podmiotowe
Prawo podmiotowe bezwzględne (actiones in rem)- prawo rzeczowe
Prawo podmiotowe względne (actiones in persona)- prawo zobowiązań
Prawo spadkowe- wszystkie rodzaje praw podmiotowych
Prawo rodzinne
Pojęcia
Stosunek cywilno-prawny/ prywatno-prawny- nawiązany między podmiotami prawa
Aby być podmiotem prawnym: posiadana zdolność prawna
Relacja: przedmiot (zdarzenie prawne, szczególnie czynności prawne, oświadczenia woli)
Prawo podmiotowe
Prawa podmiotowe tworzą i umożliwiają osobie posiadanie majątku.
Są to uprawnienia. Także zdolność do obciążenia się zobowiązaniami.
Prawo przedmiotowe (actio)
Zbiór przepisów, definiujących mienie
Zdolność prawna= podmiotowość
Może być obciążony
W Rzymie nie można było procesować się z państwem, tylko municypia mogły się przed pretorem spierać o swój majątek.
Początkiem osoby fizycznej jest urodzenie (w Rzymie wchodzi pod władzę ojca, zdolność prawna w momencie śmierci ojca).
Zstępni dochodzili do majątku spadkowego tylko ci, którzy w momencie śmierci byli pod władzą zmarłego, ale nie dotyczy to pogrobowców.
Początek osoby fizycznej
Narodziny żywego dziecka (płacz lub oznaka życia)
Koniec osoby fizycznej
Śmierć
>Capitis deminuto maxima
Postliminium, ius postlimini- powrót o praw wolnego po powrocie z niewoli poza granicą; bez powrotu do małżeństwa oraz własności
Fictio legis Corneliae (ustawa za Sulli)- uznanie umarłego w niewoli za zmarłego przed popadnięciem w niewolę
Status
libertatis |
Civitatis |
Familiae |
wolni |
Obywatele |
Sui iuris- głowa rodziny |
Wyzwoleńcy- patronat |
Latyni- ius conubii, ius comercii, ius migrandi |
alieni iuris- zstępny pod władzą sui iuris |
niewolnicy |
peregryni |
|
Zielony- trzy warunki do posiadania pełnej zdolności do czynności prawnych
Niebieski- podobna sytuacja względem zdolności do czynności prawnych
Zdolność do czynności prawnych- zdolność do samodzielnego składania oświadczeń woli, niezbędnych do dokonywania czynności prawnych; zdolność umysłowa; zgoda na konsekwencje działań prawnych
>pierwsza kategoria- brak zdolności do czynności prawnych
Infantes- do 7 roku życia
Furiosi- chory psychicznie
Prodigi- utracjusz, wadliwy charakter
>druga kategoria
Impuberes- do 14 roku życia (częściowa zdolność do czynności prawnych- ważne tylko te, które działają na korzyść osoby)
>trzecia kategoria
Puberes- od 14 roku życia, pełna zdolność w związku z dorosłością
*minores- do 25 roku życia, ochrona pretora względem odwołania złych decyzji
Czynności prawne
Oświadczenie woli prowadzące do zmiany, ustania lub nawiązania powiązań prawnych
Formalne- wymagające konkretnej formuły oświadczenia woli, np. mancipatio, iure cessio, testament, stypulacja; forma ad solemitatem (dla ważności czynności prawnej)
Nieformalne
Dwustronne i jednostronne (pod względem liczby koniecznych oświadczeń woli)
Inter vivos i mortis causa (moment wywołania skutków czynności)
Rozporządzające (natychmiastowy skutek zmiany majątkowej, zniknięcie któregoś aktywów majątku) i zobowiązujące
Przysporzenie- następuje, gdy powiększone zostają aktywa lub zmniejszone pasywa
Rozporządzenie- zmniejszenie aktywów lub powiększenie pasywów
Majątek- wszystkie prawa podmiotowe posiadane przez osobę (własność i prawa jej pokrewne; wierzytelność i inne)- aktywa
Pasywa- tworzone przez dług i inne
Kauzalne (przyczynowe; muszą posiadać warunek dla ważności decyzji; causa donandi, causa solvendi- spłata długu, causa obligandi- chęć uzyskania korzyści) i abstrakcyjne
Brak woli, gdy nie ma świadomości
Wady oświadczenia woli:
error (ignorantia factus non nocet, ignoantia iuris nocet)- błąd jest usprawiedliwiony jeżeli nie można komuś zarzucić rażącego zaniedbania
dolus
metys- groźba
par. 19 do rozdziału o rodzinie
Elementy treści
-essentialia negotii (posiadają określoną formę zawierania, ale też takie elementy jak cena, np. za najem, które dają możliwość rozpoznania kontraktu za pomocą treści)
- natralia negotiis (elementy dorozumiane)
- accidentalia negotii (dodatkowe treści)
Warunek- manewrowanie skutecznością czynności prawnej (czynność może być ważna, ale nie skuteczna); „Przyjęto w prawie cywilnym, że jeśli ten, w którego interesie leżało niespełnienie warunku, przeszkodził w jego spełnieniu, to uznaje się jakby warunek został spełniony.”; zgodny z bonos mores; musi być możliwy, jeżeli jest niemożliwy do spełnienia, to uznaje się go za niewpisany w umowę
Zawieszające i rozwiązujące
Kazualne:
Potestatywny- polega na powstrzymaniu się od wykonania jakiejś czynności
Negatywne
Cautio Muciana- osoba, której został w spadku wyznaczony warunek stuprocentowo wykonany dopiero w momencie śmierci, może odziedziczyć spadek, jeśli dokona stypulacji, czyli obietnicy, że spełni ten warunek, a jeśli nie, to odda spadek, a następni w kolejności spadkobiercy kontrolują spełnienie warunku
Termin
Liczenie czasu w Rzymie
Dzień- od północy do północy; w terminach nie uwzględnia się dni, kiedy nastąpiło zdarzenie prawne
Rok- 365 dni i upływa o północy 365. dnia; wyjątek przy obliczaniu wieku człowieka- osiąga się wiek OD północy rozpoczynającej dzień urodzin
Czas ciągły- ciągłość sytuacji prowadzącej do skutków prawnych
Czas użyteczny- czas liczony od momentu kiedy osoba mogła dokonać pewnej czynności
Modus- polecenie, nie warunkuje skuteczności czynności, ale zwyczajowo wymagano wykonania go; zobowiązanie kogoś do wykonania czynności, bez ustanawiania wierzytelności (nie prowadzi do skutków prawnych)
Ius cogens- normy bezwzględnie wiążące, rozumiane przez to jako należące do sfery publicznej
Ius dispositivum- obowiązujące względnie, jeśli umowa nie stanowi inaczej
Ważność czynności prawnych
Zgodna w z prawem- nieważność czynności contra legem
Zgodna z bonos mores
Nieważność in fraudem legis- osiągnięcie celu niezgodnego z prawem w wyniku czynności zgodnych z prawem
Modyfikacja- quo ab initio vitiosum est non potest tractu tempore convalescere. (co od początku było niezgodne z prawem, nie może stać się ważne)
Wyjątki:
Konwesja- jeżeli wyjmie się warunek, który wyklucza zgodność z prawem, to czynność staje się ważna; zmiana zapisu, „jako coś innego”
Konwalidacja- czynność nieważna może stać się ważna, jeśli warunek niezgodny z interesem zanika
61- zagadki z prawa rzymskiego (rozwiązać)
Czyt.: rozdział o rodzinie
Kartkówka: 2/5 ech…
Rodzina (familia)
Lek.: I. Bieżuńska-Małowist, M. Małowist, Niewolnictwo, Warszawa 1987
Nam hoc natura aequum est niemnem cum alterius detrimento ferii locupletiorem.
Taka jest natura słuszności, żeby nikt nie stawał się bogatszy ze stratą innego.
Pater familias
Filius filius 1 filia
Uxor filii in manu nepos neptis maritus
Nepos nepos 1 napos 1 nepos nepos
Uxor nepotis
pornepos
patrycjusze od pater, są dobrze urodzeni
familia- wszyscy znajdujący się pod Patria potestas
brak primogenitury
odpowiedzialność noksalna
- odpowiedzialność za delikt popełniony przez niewolnika lub osobę in potestate
Omnes autem noxales actiones caput sequuntur.
Noxa caput sequuntur- szkoda podąża za sprawcę, zatem pozywać tego, kto aktualnie sprawuje władzę nad sprawcą, a nie tego, kto ją sprawował, gdy czyn został popełniony
Nabycie korzyści
- osoba podległa władzy nie może rozporządzać żadną częścią majątku opiekuna,
- ale cokolwiek, co nabywa podlegający władzy, staje się własnością pater familias
Co jeśli niewolnik zostaje oddany w użytkowanie?
Użytkownik ma prawo pobierać pożytki (to nie wszystkie korzyści rzeczy, a tylko korzyści z normalnej eksploatacji rzeczy).
Korzyści użytkownika to te, które są wynikiem pracy lub rozporządzania majątkiem użytkownika. Inne korzyści przypadają właścicielowi niewolnika.
Dziecko niewolnicy nie było zaliczane do pożytków, zatem stawało się własnością właściciela, a nie użytkownika.
Odpowiedzialność za długi i zobowiązania
Actio de peculio et de in rem verso- ograniczona odpowiedzialność, odpowiedzialność do wartości niewolnika
Upoważnienie- wtedy ponoszona jest odpowiedzialność
Matrimonium iustum
Culium handlowe
Merx (towar przeznaczony na sprzedaż)
Dominus
Peculim
Podział peculim w razie niespłacenia długu
vocatio in tributum- postępowanie wierzycieli
podział pecuilum pomiędzy wierzycieli, kiedy pierwszy wierzyciel zgłosił swoje roszczenia
właściciel może nie mieć prawa do odliczenia swojej części
actio tributoria- pozew wierzycieli wobec właściciela przy nieprawidłowym podziale peculium, do sędziego
surogacja- za niesłusznie przyznane wzbogacenie zostały nabyte dobra, które automatycznie staje się przedmiotem bezpodstawnego wzbogacenia
verso in rem- odebranie własności
Pater vero est, quem nuptiae demonstrant- ojcem jest ten, na którego wskazuje małżeństwo
lek.: H. Kuiszewski, Porzucenie dziecka w prawach antycznych, Meander, 11/1956
sponsus- zaręczyny, narzeczeństwo
„sponsalia sunt mentio et repromissio nuptiarum futurum” Flor. D. 23, 1, 1
Małżeństwo, przesłanki:
- zgodne oświadczenie woli nupturientów (consensus)
- dojrzałość fizyczna (pubertas)
- zgoda zwierzchników familijnych nupturientów (jeśli ojciec narzeczonej bez uzasadnienia nie zgadza się na małżeństwo, jego przyzwolenie mogło zostać wymuszone w postępowaniu extra ordinem)
- istnieje conubium między stronami, oznacza ono prawo obywatela rzymskiego do zawarcia związku małżeńskiego rodzącego skutki według ius civile (ius conubii), może być nadawane cudzoziemcom jako przywilej, z drugiej strony oznacza także barak przeszkód małżeńskich
Adoptio także uniemożliwiało małżeństwo wśród rodzeństwa.
Ustawy małżeńskie Augusta
Trzy ustawy:
Lex Iulia de maritndis ordinibus, 18 r. p.n.e.
Leź Iulia de adulteris, 18 r. p.n.e.
Lax Papia Poppaea, 9 r. n.e.
Obowiązek małżeństwa dla mężczyzn między 25 a 60 rokiem życia, dla kobiet między 20 a 50 rokiem życia. Małżeństwa wolne miały obowiązek posiadania trójki dzieci, wyzwoleńców- czwórki.
Odebranie conubium- zakaz dla senatorów i ich zstępnych do trzeciego pokolenia zawierania małżeństw z wyzwolenicami; zakaz dla osób wykonujących zawody przynoszących ujmę (np. aktorzy) małżeństw z członkami rodzin senatorskich; zakaz zawierania małżeństw żołnierzy (utrzymanie mobilności armii); zarządca prowincji nie mógł zawrzeć małżeństwa z kobietą pochodzącą z tej prowincji (ustawa antykorupcyjna)
Przywileje ius trium liberorum:
Wyzwolenie dla kobiet
Zwolnienie z obowiązków np. sprawowania obowiązków opiekuna, sprawowania funkcji sędziego, awanse (cursus honorum- każde dziecko mogło dodawać jeden rok względem cenzusu wiekowego) dla mężczyzn
Ci, którzy nie byli w związku małżeńskim, nie mogli dziedziczyć.
Adulterium (zdrada małżonki) przestępstwem karnym. Wprowadzenie trybunału do sądzenia kobiet przyłapanych na cudzołóstwie.
Delatorzy- osoby, które przyłapały kobietę na zdradzie; mieli prawo wniesienia skargi i w procesie uzyskiwali część korzyści majątkowych dla siebie
Pozytywne rozpatrzenie skargi prowadziło do obowiązku rozwodu (jeśli mężczyzna się nie rozwiódł, był oskarżony o stręczycielstwo).
Manus a małżeństwo
Kobieta wchodziła pod manus męża (ale nie tylko w małżeństwie od czasów Augusta):
Dawniej- usu (obcowanie), farreo (przez orkisz), coëmptione (przez związanie kupnem)
Prawo małżeńskie majątkowe
Zakaz darowizn między małżonkami, w czasach poklasycznych darowizny przedmałżeńskie (darowizna dla kobiety, ale pozostaje w majątku męża, ale w razie rozwodu spowodowanego przez męża darowizna przechodzi dla kobiety; jeśli rozwód nastąpił z winy kobiety, to darowizna pozostawała w majątku męża)
Posag (dos)- obowiązek zwrotu posagu, jeśli dojdzie do rozwodu (zwrot umożliwia kobiecie ponowne małżeństwo), nie było obowiązku ustanowienia posagu dla zawarcia małżeństwa, ale był on silnie społecznie uwarunkowane- uniemożliwiał manipulowanie statusem związku, wskazywał wprost na małżeństwo; jeżeli nie było małżeństwa, to nie ma prawa do żądania zwrotu posagu
Funkcją posagu było wspieranie męża w onera matrimonium, czyli do utrzymania kobiety i dzieci; mógł być też kontrybucją do majątku dziedziczonego przez dzieci
Pochodzenie posagu:
Dos profecticia- ustanowiony przez ojca lub zwierzchnika familijnego
Dos adventitia- pochodzący z innych źródeł, na przykład przez dalszego członka rodziny
Jeśli kobieta umrze pozostając w związku małżeńskim, to posag wraca do jej pater familias.
Ustanowienie:
Dotis dictio- jednostronne przyrzeczenie ustanowienia posagu rodziło skutki wyłącznie obligacyjne; forma dostępna dla ojca narzeczonej, kobiety sui iuris lub jej dłużnika; polegała na skierowanym do narzeczonego oświadczeniu zawierającym rzeczy posagowe
Dotis datio- przeniesienie wprost prawa własności rzeczy posagowych na męża lub narzeczonego w jeden z uznanych przez prawo sposobów przeniesienia własności
dotis promissio- ustanowienie posagu w formie przyrzeczenia stymulacyjnego; skuteczność ustanowienia posagu była podporządkowana ważności iure civili małżeństwa; zawarcie stypulacji następowało pod warunkiem zawarcia małżeństwa
zanik stypulacji w okresie poklasycznym- pactum notis zastępuje dotis stipulatio- podpisanie dokumentu określającego posag
korzyści z obrotu posagiem pozostają w majątku męża, żona po rozwodzie ma prawo tylko do zwrotu substancji posagowej
surogacja
rzeczy nabyte za pieniądze posagowe zostają uznane za rzeczy posagowe
zasady zwrotu posagu:
jeżeli przedmiot został utracony z winy męża- podlega zwrotowi
jeżeli przedmiot został utracony z przyczyn naturalnych (sytuacja ryzyka)- nie podlega zwrotowi (ryzyko ponosi kobieta); ale:
aestimatio- oszacowanie posagu, ryzyko przeniesione na męża
kiedy na posag składały się rzeczy zamienne (według wagi, liczby i miary)- zwrot na zasadzie długu
ograniczenia dysponowania- zakaz zbycia nieruchomości posagowych bez zgody żony, mimo że nieruchomość pozostaje w majątku męża; Justynian zabrania zbycia nieruchomości nawet przy zgodzie żony
rozwiązanie małżeństwa
libera matrimonia esse antiquitus placuit
wszelkie ograniczenia swobody rozwodu są nieważne w świetle prawa
repudium- akt zerwania małżeństwa
rozwód- stan po rozwiązaniu małżeństwa
czyt.: opieka; sprawdzian! Rodzina
czyt.: Marek Kuryłowicz, Prawo i obyczaje w starożytnym Rzymie
Male nostro iure uti non debemus. (Gaius, „z naszego prawa nie powinniśmy źle korzystać”- utracjusz nie może rozporządzać swoim majątkiem.)
Opieka i kuratela
Potestas- władza nad osobą: Patria potestas (nad dzieci- liberi potestatum); manus (uxor, żona); personae in mancipio (dzieci przez mancypację na inną osobę; nie pod potestas, pod władzą przez mancipatio innej osoby, po vindicatio; rodzaj zastawu; w sensie prywatnym są jak niewolnicy, ale w prawie publicznym dalej wolni)
Tutela- impoberes, mulieres
Vis ac potestas- najdawniejsze określenie tuteli
Cura- (kuratela) XII tablic: podobna do tuteli
Cura fisi, cura prodigus, późniejsze: cura minorum (druga połowa III w. p.n.e.), cura ventris
Cele opieki:
- piecza nad osobą (słabość osób podlegającą opiece), zabezpieczenie życia podopiecznego, edukacja (przygotowanie podopiecznego do pełnienia roli społecznej zgodnej z jego statusem społecznym)
- bezpieczeństwo majątku
Sposoby ustanowienia opiekuna:
Testamentowy (wyznaczony w testamencie, popularny od III w. , kiedy rozpowszechnił się testament emancypacyjny- rozporządzenie wobec osób pod patria potestas i które stałyby się sui iuris po śmierci ojca, można było zachęcić osobę do objęcia tuteli poprzez zapis jakiegoś majątku)
Tutor legitimus- powołany z ustawy na podstawie ustawy XII tablic; tutela osoby, która odziedziczyłaby majątek po ewentualnej śmierci podopiecznego; Klaudiusz ją zniósł, bo była opresyjna (tutor dziedziczył po niej ustawowo, a nie testamentowo)
Tutor datus- od Lex Atninia (ustawa z III w. p.n.e.), pretor kontrolował jego działalność
Zarząd majątkiem
Może odnowić zobowiązanie
Pozwać
Darowizny uczynione przez tutora nie szkodzą podopiecznemu- darowizny są nieważne (jeżeli przeniesienie własności nie jest darowizną, to może być dokonane)
Sewerius: zakaz sprzedaży nieruchomości z majątku podopiecznego
Jeśli tutor jest drugą stroną zobowiązania, to nie może udzielić auctoritas (to byłby kontrakt sam ze sobą; wyjątek- testament)
Auctoritas
Każde rozporządzenie niedojrzałego jest prawnie nieważne
Kobieta może bez auctoritas rozporządzać res nex mancipi (np. pieniądze; inne: niewolnicy, nieruchomości i zwierzęta juczne)
Podopieczny nie może przyjąć spadku bez auctoritas tutora (ze względu na konstrukcję prawną testamentu- to ogół praw i obowiązków po osobie zmarłej)
Odpowiedzialność opiekuna
Accusatio suspecti tutoris- każda osoba (głównie najbliższa rodzina, ale nie podopieczny, bo jeszcze wtedy jest pod tutelą) może pozwać tutora
Actio rationibus distrahensis (XII tablic)- przeciwko opiekunowi ustawowemu; sprawa jak o kradzież
Actio tutela- rozliczenie z opieki na podstawie tego, że tutor nie może zawrzeć zobowiązań, które powodują spadek wierzytelności bezpośrednio na pupila
Actio tutelae utilis (za Marka Aureliusza)- jeśli przyczyną szkody było zaniechanie działania przez tutora, niestaranność; opiekun powinien dokonywać opieki z taką starannością jak pater familias
Czyt.: Zabłocka- zanikanie tutora mulierum
Prawo własności
Czyt.: J., Kodrębski, Z badań nad wpływem filozofii greckiej na prawo rzymskie u schyłku republiki i wczesnego cesarstwa, ZN UŁ, Seria I, Nauki społeczno- humanistyczne 99/976
Nullus videtur dolo facere, qui suo iure utitur.
Nie uważa się za czyniącego podstępu tego, kto korzysta ze swojego prawa.
Res
Podziały rzeczy
Res:
- pojedyncza, oddzielona (wyodrębniona z przyrody), prawnie samodzielna rzecz materialna
- to, co może być przedmiotem prawa lub sporu prawnego
- majątek, jako całość
Rzecz- tłumaczenie łac. corpus- coś, co zajmuje określone miejsce w przestrzeni
corpus i animus- władanie konkretną rzeczą w przestrzeni
podziały Gaiusa:
-corporales i incorporales (ograniczone prawa rzeczowe, np. służebność- konstrukcja na pojęciu abstrakcyjnym, a nie na czymś materialnym, a na własności; spadek- ogół praw i obowiązków, bo nie w chodzą w niego tylko przedmioty materialne; zobowiązania)
To, co należało do sfery publicznej, np. res religiosea (miejsca pochówka)- nie mogły podlegać obrotowi
Inne podziały:
Oznaczone co do genus- gatunku
Oznaczone co do species- indywidualne, przedmiot stosunku prawnego
Podzielne i niepodzielne
Zużywalne i nieużywalne (pożyczanie rzeczy używalnych, mogą być przedmiotem bezpodstawnego wzbogacenia)
Nieruchomości i ruchomości (XII tablic)- dla nieruchomości termin zasiedzenia to 2 lata, ale nie ma wiele innych różnic; pozostałych rzeczy 1 rok
Jednolite, złożone i zbiorowe (Pomponiusz: rzeczy jednolite nie pociągają pytania przy zasiedzeniu, bo można je posiadać w całości albo nie; natomiast rzeczy złożone tak- czy jeśli rzecz na drodze do zasiedzenia zostanie połączona z rzeczą należącą do kogoś, to zasiedzenie zostaje przerwane; stado- jako całość czy jako zbiór sztuk? Pomponiusz: zasiedzieć należy każdą sztukę z osobna, to samo z przeniesieniem własności)
Fructus- korzyści i dochody z rzeczy
Pożytki (fructus) rzeczy, które uzyskuje się w drodze normalnej gospodarczej eksploatacji innej rzeczy
Dzielone na:
Fructus naturales- przychówek ze zwierząt, zbiory z gruntu itp.
Fructus civiles- (loco fructus, reditus)- przychód z rzeczy uzyskany na podstawie stosunku prawnego np. umowy najmu w postaci czynszu
Instrumentum (przynależność)
Rzeczy ruchome potrzebne do gospodarczego lub funkcjonalnego korzystania z innej głównej rzeczy
W fundus- inwentarz oprócz samej ziemi
Duplex dominium- podwójna własność
Treść własności- uprawnienia właściciela oraz to, czego właścicielowi nie wolno
Ius possidendi- uprawnienie do posiadania rzeczy z wyłączeniem innych osób
Domniemanie posiadania zgodnego z prawem
Ius utendi fruendi- prawo do korzystania i pobierania pożytków z rzeczy
Ius disutendi- prawo zużycia rzeczy
Ius disponendi- prawo do dysponowania, czyli wyzbycia się własności
Dwa rodzaje: Inter vivos- z wyłączeniem utracjuszy; mortis causa (ochrona rodziny)
Nabycie
- nabycie pierwotne- occupatio (zawłaszczenie); rzecz nie ma właściciela, np. skarb
- nabycie pochodne (przeniesienie własności); istnieje właściciel rzeczy posiadający ius disponendi- prawo do przeniesienia własności (rozporządzenie)
Mancipatio- formalna i abstrakcyjna, zanika w okresie poklasycznym
In iure cessio- formalna i abstrakcyjna, zanika w okresie poklasycznym
Traditio
Usurpatio (zasiedzenie)
Nabycie nastęuje dopiero po kontakcie fizycznym nabywcy z nabytą rzeczą.
Mancipatio
Centralny punkt porządku prawa cywilnego w okresie archaicznym i klasycznym
Nabycie prawa nad żoną, nad dziećmi itd.
W obecności pięciu dojrzałych obywateli rzymskich, w tym libripensa
Przedmiotem było res mancipi
In iure cessio
Spór o rzecz- jeśli pozwany niczego nie wygłaszał, to pretor przepisywał własność w rei vindictio powodowi
Traditio
Wydanie rzeczy
Zgoda zbywcy i nabywcy
Iusta causa traditionis-
Justynian: odstąpienie od traditio na rzecz traditio symbolica- nie in conspectu- czyli w obliczu, w kontakcie zmysłowym z rzeczą- ale np. z kwitkiem
Naturalis ratio- nabycie pierwotne
Zawłaszczenie- nabycie własności poprzez nabycie posiadania rzeczy niczyjej
Rzeczy niczyje: „to co się łowi na lądzie, w morzach i przestworze nieba” Gaius
-Dzikie zwierzęta: są własnością osoby dopóki ma jej posiadanie; zasada powrotu- jeśli zwierzę przestaje wracać, to nie jest już własnością; dotyczy to także pszczół
-Rzeczy zabrane wrogom; inaczej łupy wojenne- rozdzielane po równo wszystkim żołnierzom
-rzeczy porzucone z zamiarem pozbycia się własności; res derelictae; nie dotyczy rzeczy wyrzuconych ze statku w celu jego ratowania- jeżeli morze je wyrzuci, to należą nadal do załogi
Czyt.: pierwotne sposoby nabycia własności z zasiedzeniem i posiadaniem
25.02.
Czyt.: geneza interdyktu de vi armata, S. Bieniek, acta UWr. 63 Prawo 18/1963, s. 9-25
+ spadki, wpr. I dziedziczenie ustawowe
Vim fieri veto
Fragment klauzuli pretorskiej - tak jak posiadacie, posiadajcie, zakazuję użycia siły
Pignus
Hypotheca
Rozwój:
1) Fiducia cum creditore contracta- przewłaszczenie na ubiezpieczenie, powiernictwo (powierzam twojej uczciwości)- przeniesienie własności na wierzyciela, z zastrzeżeniem, że zostanie zwrócona po spłacie długu- nie było własności czasowej, pactum fiduciae
Usureceptio możliwa tylko po spłacie kredytu, kradzieżą jest zabranie rzeczy przed spłatą kredytu.
Usureceptio- specjalny sposób zasiedzenia, który bez dobrej wiary pozwala na uzyskanie posiadania; do odzyskania własności
2) pignus- zastaw ręczny- jako środek zabezpieczenia jest konieczny wówczas, gdy dłużnik nie jest właścicielem dobra (nieformalne zbywanie res mancipii, własność bonitarna); pretor- interdykty posesoryjne dla utrzymania własności bonitarnej, gdyby dłużnik odebrał wierzycielowi rzecz zastawu, popełnia kradzież- furtom possesionis (kradzież posiadania)
Nabywca od tego, kto ukradł rzecz własną, może ją zasiedzieć- bez skazy res furtiva
3) hypotheca- zastaw umowny- wziąć na zabezpieczenie i pozostawić w rękach dłużnika, geneza z dzierżawy ziemi wiejskiej; dodatkowo wszystko co jest wwiezione i wniesione na teren dzierżawy, są przedmiotem zastawu- interdykt salwiański; actio serviana- dochodzenie wydanych przedmiotów od dzierżawcy i nabywców od dzierżawcy
Powstanie zastawu
Dobrowolny:
pignus datum- na podstawie umowy, należącej do kontraktów realnych (z wydaniem rzeczy), umowa dotyczy spłacenia długu i obowiązku zwrotu rzeczy przez wierzyciela (skarga ex contractu);
w jaki sposób wierzyciel może zaspokoić się ze spłaty zastawu- prawo rzeczowe
pignus conventum- umowa prawno-rzeczowa; określona część majątku dłużnika stanowi zabezpieczenie długu, ale rzecz nie zmienia posiadacza, tylko pierwszeństwo w rozdziale majątku pomiędzy dłużników; dopiero gdy dłużnik przestaje płacić, powstaje problem; brak skutków obligacyjnych
Przymusowy:
sądowy- pozew o zabezpieczenie roszczenia, gdy istnieje podejrzenie, że coś stanie się z majątkiem dłużnika; pignoris capio(specjalna legis actio, sposób działania pozasądowy, sposób dochodzenia roszczeń z tytułów sakralno-publicznych; utrzymanie żołnierza czy dostarczenie zwierzęcia ofiarnego), misio in possessionem (pretor, nie tylko zabezpieczenie długu; cautio domini impectum- zabezpieczenie przed szkodą z sąsiedniego gruntu, jeśli sąsiad odmawia zabezpiecznie, pretor udziela missio in possesionem), pignus ex causa iudicati captum- zbycie przedmiotów nie ogranicza możliwości zaspokojenia się właściciela
ex lege- „ustawowy”, na rzeczach wniesionych przez najemcę w nieruchomości miejskiej; niepotrzebna umowa, oczywistym jest, że jest zastaw (interdicto de migrando- jeśli właściciel nie pozwalał zabrać rzeczy z wynajmowanego mieszkania)
Przedmiot zastawu
wszystko, co można kupić i sprzedać, można też zastawić
res corporalis- rzecz pojedyncza, indywidualna
szczególny przypadek- zbiór rzeczy o zmiennym składzie; np. tawerna na placu publicznym w Rzymie- nic nie jest własnością dłużnika- co jest zatem przedmiotem zastawu? W chwili, gdy wierzyciel dochodzi swojego roszczenia, to przedmiot zastawu jest inny niż gdy został on ustanowiony- rozwiązanie: towary, które w chwili śmierci dłużnika znalazło się w tawernie, jest przedmiotem zastawu; przydatne do zastawu na towarach na statkach
hipoteka generalna- na całym majątku, ale każdy wierzyciel ma prawo do części majątku, ale wierzyciel z hipoteką generalną ma pierwszeństwo w egzekucji, ale nie ma prawa poszukiwania rzeczy, która wyszła z majątku, np. została sprzedana- założenie zmiennego stanu majątku
Prawo akcesoryjne
Los prawny zastawu jest zależny od wierzytelności- nie ma zastawu bez wierzytelności
Prawo gaśnie wraz z wierzytelnością
Problem wielości hipotek- pierwszy w czasie pierwszy w prawie
Prawo wpisane ma pierwszeństwo ma prawo przed prawem niewpisanym
Crimen sterionatus- przestępstwo przez zatajenie przed wierzycielami hipoteki
Sprzedaż przedmiotu zastawu
Ius offerendi- możliwość zaproponowania spłacenia pierwszego wierzyciela przez kolejnego, który wchodzi na jego miejsce
Niepodzielność zastawu
Uprawnienia wierzyciela zastawnego
Lex commisoria- umowa, że wierzyciel staje się właścicielem dobra, które jest przedmiotem zastawu
4.03.
Prawo spadkowe- hereditas
Bóstwa lares- duchy domowe zmarłych przodków
Genius- duch rodzaju ludzkiego ucieleśniony przez pater familias
Swoboda testowania
Wykluczenie możliwości wyznaczenia sukcesora swojego spadkobiercy- nie można spadkobiercy nie można ograniczyć w jego swobodzie testowania.
Wszelkie umowy obiecujące ustanowienie kogoś spadkobiercą, są nieważne. Takie przyrzeczenia są sprzeczne z dobrymi obyczajami.
Uznane formy społeczno-moralne: reguły związane z rodziną, które ograniczają swobodę testowania; najbardziej prawowitymi spadkobiercami są zstępni- jeśli oni nie dziedziczą, to testament jest zły.
Lex Voconia, 169 r. p.n.e.
Kobieta nie może dziedziczyć majątku większego od ustalonej wartości (co najmniej 200 tys. asów); nie dotyczyło dziedziczenia beztestamentowego, zapisów, testamentów westalek i flamen Dialis; związane z ustawami antyzbytkowymi, bo kobiety są takie próżne! I nie mogę inwestować w Rzymie. Ograniczenie obywateli z najwyższej klasy. Poza tym bogate kobiety uzależniają od siebie mężczyzn.
Tylko siostry agnacyjne mogły dziedziczyć w drugiej klasie spadkobierców ustawowych. Np. jeśli najbliższymi krewnymi zmarłego są zstępni brata, to odziedziczą tylko mężczyźni spośród nich.
Nikt, ani kobieta, ani mężczyzna, nie mógł otrzymać w zapisie testamentowym więcej niż spadkobierca ustanowiony w testamencie (lub wszyscy spadkobiercy łącznie). Zablokowanie obchodzenia punktu pierwszego. Można rozporządzić tylko połową majątku, a nie można też ustanowienia „pozornych spadkobierców”, którzy według zapisu mieli majątek oddać dalej.
Lex Falcydia (40 r. p.n.e.)- kwarta falcydyjska
Zapisy testamentowe mogły obciążać spadek jedynie do ¾.
Wcześniej spadkodawcy za bardzo ustanawiali rozrządzenie majątkiem, przez co spadkobiercy odrzucali testament, a dziedziczyli spadkobiercy testamentowi. Od zapisów testamentowych państwo pobierało podatek, więc traciło na odrzucaniu spadku. Kwarta falcydyjska pozostała do czasów Justyniana.
Porto debita- w czasach archaicznych było nie do pomyślenia, aby pater familias nie uwzględnił syna w testamencie; zdarzały się jednak dziwne sytuacje lub błędy; zatem testament, który pomija syna, jest nieważny; co jeśli syn umarł przed ojcem? Sabinianie: i tak testament nieważny; Prokulianie: ustawa miała chronić interes syna, a on nie żyje. „jeśli ustaje racja ustanowienia prawa, to nie stosuje się go. Cessante rationa legis.” Aby zachować ważność testamentu, ojcowie wydziedziczali synów (byli wspomniani w testamencie), ale było to niezgodne z moralnością powszechną- skargi o wydanie spadku były pozytywnie rozpatrywane; nie przyznawano spadku, jeśli istniał uzasadniony powód wydziedziczenia (Justynian skodyfikował powody w 18 punktach, aktualnie pozostały 3) lub w przypadku portio debita- należną część- ¼ tego, co przypadłoby w dziedziczeniu ab in testator- syn dostał minimalną część majątku w testamencie.
Succedere- zajęcie miejsca zajmowanego poprzednio przez inną osobą lub rzecz, a szczególnie wstąpić w ogół praw zmarłego
Sukcesja uniwersalna
Heres- spadkobierca to successor mortis causa ex iure civili. Wstępował we wszystkie prawa i obowiązki zmarłego, które nie gasły z chwilą jego śmierci.
Nie można ustanowić dziedziców częściowo z testamentu, częściowo z ustawy.
Współdziedzice mogli być ustanowieni tylko w częściach ułamkowych; ich odpowiedzialność za długi spadkowe nie mogła być ograniczona do wysokości aktywów spadkowych (beneficjum inventarii- dopiero Justynian- z dobrodziejstwem inwentarza)
Spadkobierca to ten, kto otrzymał majątek w części ułamkowej, zapisobiorca to ten, który otrzymał określoną rzecz z majątku na mocy zapisu testamentowego.
Hereditas- successio mortis causa ex iure civili (spadkobranie; dziedziczenie i prawo do dziedziczenia po określonej osobie) lub spadek (ogół praw i obowiązków, w które wchodzi spadkobierca)
Hereditas damnosa- spadek nadmiernie zadłużony- pasywa przekraczają aktywa
Prawa gasnące wraz ze śmiercią (np.):
- Patria potestas, manus mariti
- ususfructus czy służebność osobista (prawa ustanowione jako czasowe)
- skargi penalne wraz ze śmiercią dłużnika; także skargi deliktowe; skarga z tytułu zniewagi także wraz ze śmiercią wierzyciela
- niektóre postacie poręczenia
- spółka, zlecenie, opieka (obowiązek tuteli nie przechodzi na spadkobierców; po śmierci powstaje nowa spółka)
Bonorum possessio- successor mortis causa ex iure pretorio; alternatywna do prawa cywilnego formuła dziedziczenia z fikcją formułkową („gdyby był spadkobiercą cywilnym”- si heredes esset), aprobowanie praw kognatów, gdy nie ma spadkobierców ustawowych i testamentowych- kobiety mogą być spadkobiercami; także emancypowane dzieci; zawsze jednak agnaci mieli pierwszeństwo
Vocatio ad hereditatem- powołanie do spadku; delatio- zaoferowanie spadku, po otwarciu spadku- z ustawy (ab intestato, ex lege), z testamentu, wbrew postanowieniom testamentu (contra tabulas testamenti)
Kolokwium, wynik: 44 pkt/ 80 pkt niezliczone
KURWA
Poprawa na dyżurze
11.03
Rostra- mównica ustawiona na forum
Powołanie do spadku
Można być powołanym z ustawy lub z testamentu.
Powołanie ustawowe (tzw. beztestamentowe)- ab intestato
Gdy zmarły był uznany za intestatus- nie sporządził testamentu, sporządził niezgodnie z prawem, testament został złamany (np. urodził się nasciturus, o którym zmarły nie wiedział; ktoś został niesłusznie wydziedziczony; gdy powołani do spadku, spadku nie przyjęli), źle go sporządził, nikt na jego podstawie nie został spadkobiercą
Komentarze lemantyczne- słowo po słowie komentowano (z ustawy)
XII tablic: heres suus, agnatus proximus (najbliższy agnat), gentiles (współrodowcy)- trzy klasy spadkobierców
Sui heredes- zstępni, którzy pozostają pod władzą umierającego i w chwili śmierci stają się sui iuris(w chwili jego śmierci; emancypowane lub oddane w adopcję dziecko nie należy do tego kręgu), co do dalszych zstępnych- tylko dzieci syna, dzieci córki nie należą do tego kregu; zasada powołania- ci, którzy są bliżej, wykluczają niższych zstępnych, którzy mogą wejść w ich miejsce w razie śmierci; spadek dzielony nie według głów, a według szczepów (zasada reprezentacji)
Synowie zmarłego syna spadkodawcy dziedziczą jego część spadku podzieloną równo między siebie.
De cuius- spadkodawca (skrót od pierwszych słów- de cuius bona queritum- o którego spadek się toczy)
Agnatus proximus- (emancypowany nie ma żadnych krewnych agnacyjnych, poza patronem- dziedziczy po nim patron)
Agnaci- związani pokrewieństwem prawnym, zawiązywanym tylko przez członków płci męskiej
Spadek dzieli się według głów; po lex Voconia w drugiej klasie mogli dziedziczyć tylko mężczyźni
Zmiany okresu klasycznego:
- wypada dziedziczenie współrodowców
- kobieta nie wchodzi do rodziny agnacyjnej męża, więc nie ma powiązania agnacyjnego z dziećmi; jeżeli jest sui iuris, to dziedziczą jej krewni agnacyjni, bo kobieta nie może mieć Patria potestas
- Hadrian: kobieta może być dziedziczką po swoim dziecku, jeśli odnosiło się do niej ius trium liberorum; jeśli dziedziczenie odbywało się po emancypowanym synu, to ojciec był wykluczony, dziedziczyła matka- senatus consultum Orphitianum
Wtedy praktycznie stosowany był system dziedziczenia pretorskiego, dlatego tak mało zmian.
Nowele Justyniana (pod wpływem chrześcijańskiej postawie życiowej i do gmin chrześcijańskich były adresowane?):
Zupełnie nowe regulacje w kwestii dziedziczenia; nie w kodyfikacji
- całkowicie oparty na pokrewieństwie kognacyjnym, zstępni kobiet są powołani do dziedziczenia tak samo jak pozostali; zstępni- synowie, córki, zstępni synów i córek
- druga klasa: różne podklasy- pojawia się dziedziczenie wstępnych
Zstępni musieli mieć już majątek, bo w okresie klasycznym Patria potestas wykluczała posiadanie zstępnych- np. dziedziczenie po matce było tylko dla dzieci (ojciec tylko ususfructus);
Wstępni dziedziczą razem z rodzeństwem
Podział majątku in lineał- w przypadku dziadków, po połowie dla wstępnych ojca i matki, potem dopiero tam podział
W zbiegu z rodzeństwem- nie dziedziczą zstępni rodzeństwa
Jeśli rodzeństwo bez wstępnych, to dziedziczą też zstępni rodzeństwa, którzy wchodzą na jego miejsce
Bracia rodzeni wykluczają przyrodnich
Pozostali krewni agnacyjni bez ograniczenia stopnia
Kwarta ubogiej wdowy
Wdowa w złej sytuacji majątkowej, miała prawo do ¼ majątku po mężu
Bonorum possessio
Dotyczyło patronów po wyzwoleńcach- 1 klasa- patron, 2- zstępni patrona, jeszcze jest patron patrona
Emancypowany dziedziczy spadek, jeśli nie ma spadkobierców cywilnych.
Sine Re i cum Re
Sine Re- formalnie- ten, kto zgodnie z prawem cywilnym może spadek odebrać
Cum Re- materialnie- jeśli posiada rzecz
Konflikt prawa cywilnego i testamentu- spadkobierca domowy może zgłosić się po spadek, choć z tabliczek wynika inaczej
Collatio
Powiązane z equitas- np. dwaj bracia- jeden bogatszy i jeden biedniejszy
Można zgłosić się po majątek, jeśli złoży się cautio, że swój majątek zaliczy się na dział spadkowy.
Zaliczenie- podzielą się swoim majątkiem z tymi, którzy pozostali pod władzą; jeśli pozostający pod władzą oddadzą swoją część z emancypowanymi
19