wypalenie zawodowe


Rozpoznanie objawów wypalenia zawodowego u osób profesjonalnie pomagającym

innym i strategie interwencji

Zespół wypalenia zawodowego jest zjawiskiem, które w ostatnich latach znacznie poszerzyło zasięg swojego występowania. Dotyka ono bowiem praktycznie wszystkie zawody związane z bezpośrednim kontaktem z drugim człowiekiem: pielęgniarki, nauczycieli, pedagogów, wychowawców, lekarzy, psychologów, policjantów, opiekunów w dps, a nawet księży. Zjawisko jakim jest wypalenie przynosi w naszym społeczeństwie coraz poważniejsze szkody, zarówno na gruncie zawodowym, jak i prywatnym jednostki, którą dotyka. Sprawia bardzo często, że osoba traci wiarę w siebie, swoje siły i możliwości, kontakty z otoczeniem ulegają pogorszeniu, pojawiają się problemy rodzinne. W pracy taka osoba staje się mniej wydajna, zmęczona fizycznie, wyczerpana psychicznie, emocjonalnie rozchwiana, szybciej się męczy i denerwuje. Łatwiej popada w konflikty z współpracownikami, bywa wulgarna wobec klientów, podopiecznych, pacjentów. Niejednokrotnie staje się nieczuła, obojętna na problemy otaczających ją ludzi. Wypalenie może niejednokrotnie doprowadzić u człowieka do depresji, załamania nerwowego, a w sferze zawodowej do porzucenia bądź zmiany wymarzonej i uwielbianej jak dotąd pracy. Ostatecznością, aczkolwiek spotykaną, są samobójstwa popełniane przez osoby dotknięte wypaleniem Aby dobrze i efektywnie wykonywać swoją pracę, osoby zatrudnione w takich zawodach mogą bronić się przed silnie odczuwanymi emocjami. W najlepszym razie starają się osiągnąć wystarczający obiektywizm i dystans wobec danego problemu bez utraty swego zainteresowania osobą, z którą pracują. Jednakże w nazbyt wielu przypadkach nie są w stanie uporać się z tym ciągłym stresem emocjonalnym i w końcu dochodzi do „wypalenia się”. Zjawisko wypalenie zawodowego ujawniono w latach siedemdziesiątych, choć istniało ono prawdopodobnie znacznie wcześniej. Można jednak sądzić, że przemiany cywilizacyjne i wzrastające wymagania stawiane zawodom służb społecznych spowodowały, że koszty psychologiczne jakie ponoszą w swojej pracy nauczyciele, lekarze, pielęgniarki, pracownicy społeczni, pracownicy służb ratowniczych, policjanci i inni są coraz poważniejsze. Reprezentanci powyższych zawodów doświadczają coraz więcej stresu, z którym trudno sobie poradzić. Próbując radzić sobie z tymi obciążeniami coraz bardziej dystansują się od osób, którym pomagają, które uczą, które leczą; z czasem tracą zaangażowanie w zawodzie, zmieniają go lub przechodzą na przedwczesną rentę. Do Polski problematyka ta dotarła pod koniec lat osiemdziesiątych.

W tłumaczeniu polskim pojawiają się dwa określenia dla angielskiego terminu burnout „wypalenie się” i „wypalenie”. Określeniem „wypalenie zawodowe” posługujemy się wówczas gdy jest mowa o zjawisku, o koncepcji, albo o konstrukcie teoretycznym. Termin „wypalenie się” stosujemy wówczas, gdy kontekst znaczeniowy wyraźnie wskazuje na proces psychiczny, na dynamicznie zmieniające się mechanizmy. Mówiąc o wypaleniu zawodowym, należy mieć na względzie dwie jego- poniekąd równoważne- opcje, a mianowicie:

  1. wypalenie dotyczące osób uprawiających profesje ukierunkowane na ludzi,

  2. wypalenie związane z brakiem egzystencjalnego znaczenia pracy, czyli utrata złudzeń i pogłębiającym się rozczarowaniem co do możliwości znalezienia sensu życia w pracy zawodowej.

Wypalenie zawodowe pojawia się u przedstawicieli zawodów, w których bliska, zaangażowana interakcja z drugim człowiekiem stanowi istotę profesjonalnego działania

i warunkuje powodzenie w danym zawodzie, sukces i rozwój. Koszty tej bliskiej interakcji, konfrontacji z negatywnymi emocjami, cierpieniem, przewlekłym stresem mogą się pojawić szczególnie wówczas, gdy lekarz, nauczyciel, pielęgniarka itp. nie jest w stanie radzić sobie z obciążeniami zawodowymi, przeżywa niepowodzenia i brak sukcesu. Mimo starań i zwiększonych wysiłków nie potrafi znaleźć drogi wyjścia z narastających przeciążeń, cierpi na coraz większe zmęczenie i emocjonalne wyczerpanie. W toku wypalenia się obniża się satysfakcja zawodowa i pojawia się utrata zaangażowania zawodowego.

Nie ma w zasadzie powszechnie przyjętej definicji wypalenia zawodowego. Ogólnie można powiedzieć, że jest to przedłużona reakcja na przewlekle działające w pracy stresory emocjonalne i interpersonalne.

Określenie „wypalenie zawodowe” weszło do słownika współczesnej psychologii

w 1974 roku za sprawą amerykańskiego psychologa Herberta Freudenberger.

Uważał on, że wypalenie, czasami nazywane również syndromem wyczerpania to „krańcowy stan wyczerpania, spowodowany nadmiernym zapotrzebowaniem na energię

i wszelkie zasoby, jakimi dysponuje jednostka. Według nieco późniejszej definicji, wspólnego autorstwa wspomnianego uczonego i G. Richelsona, pochodzącej z 1980 r., „wypalenie okazuje się być stanem zmęczenia czy frustracji wynikającym z poświęcenia się jakiejś sprawie, sposobowi życia lub związkowi, co nie przyniosło oczekiwanej nagrody, innymi słowy- do procesu tego dochodzi na skutek niepowodzenia w realizacji zamierzonego, ważnego i nader oczekiwanego celu”.

Zdaniem Emenera pod pojęciem „wypalenia zawodowego” rozumiemy stan fizycznego

i psychicznego wyczerpania, który powstaje w wyniku działania długotrwałych negatywnych uczuć, rozwijających się w pracy i w obrazie własnym człowieka.

Aronson wskazuje, iż wypalenie jest rezultatem długotrwałego lub powtarzającego się obciążenia w wyniku długoletniej, intensywnej pracy dla innych ludzi. Jest bolesnym uświadomieniem sobie, że nie są w stanie już więcej pomóc tym ludziom, że nie mogą dać im nic więcej i całkowicie zużyli swoje siły.

J. Fengler poszerza nieco zakres pojęcia wypalenia zawodowego mówiąc o zawodowej deformacji osobowości , którą określa niepożądane konsekwencje związane

z wykonywanym zawodem, czyli wszystkie niekorzystne zmiany osobowości, nieprawidłowości rozwoju, wrażenie zmęczenia psychicznego, dezorientacji, alienacji, utratę poczucia rzeczywistości i prawidłowej jej oceny oraz przekłamania w odbiorze własnych przeżyć, sądów i zachowań, które występują w przebiegu pracy zawodowej i są przez nią warunkowane.

Według Celiny Jurkiewicz, zajmującej się problematyką wypalenia zawodowego pracowników domów pomocy społecznej w Polsce, zespół wypalenia zawodowego należy odróżnić od ogólnej niechęci do pracy występującej już przed jej podjęciem. Jest pewna grupa ludzi, która pracuje, bo musi, ale brak jej zaangażowania, kompetencji, zainteresowania pracą. Nie ma innej pracy więc podejmują pracę w dps, traktując ją jako zło konieczne. Mają małe poczucie własnej wartości i znikome zaangażowanie w to, co robią. Oni nie ulegają zespołowi wypalenia, bowiem nigdy nie zaangażowali się w swoje obowiązki, a więc nie mogli wyczerpać się emocjonalnie.

Na zespół wypalenia najbardziej narażeni są ci, którzy:

Ciekawy opis procesu wypalenia proponują psychologowie z American Psychology Association, którzy wyróżniają w nim pięć charakterystycznych etapów, określając je obrazowo jako:

Miesiąc miodowy (honeymoon)- okres zauroczenia pracą i pełnej satysfakcji z osiągnięć zawodowych; dominują w nim energia, optymizm i entuzjazm.

Przebudzenie (awaking)- czas, w którym człowiek zauważa, że idealistyczna ocena pracy jest nierealistyczna, zaczyna pracować coraz więcej i desperacko stara się, by ten idealistyczny obraz nie uległ zaburzeniu.

Szorstkość (brownout)- realizacja zadań zawodowych wymaga w tym okresie coraz więcej wysiłku, pojawiają się kłopoty w kontaktach społecznych zarówno z kolegami w pracy, jak i z klientami.

Wypalenie pełnoobjawowe (full scale burnout)- rozwija się pełne wyczerpanie fizyczne

i psychiczne, pojawiają się stany depresyjne, poczucie pustki i samotności, chęć wyzwolenia się, ucieczki z pracy.

Odradzanie się (phoenix phenomenon)- to okres leczenia „ran” powstałych w wyniku wypalenia zawodowego.

Proces wypalenia zawodowego można też przedstawić w oparciu o stopnie wyrządzonej szkody:

Pierwszy stopień- tak zwane stadium ostrzegawcze, charakteryzuje się uczuciem przygnębienia, irytacji. Mogą pojawić się w nim ustępujące bóle głowy, przeziębienia, kłopoty z bezsennością. Powrót do prawidłowego, optymalnego funkcjonowania na tym etapie nie jest jeszcze trudny. Zazwyczaj wystarczające jest zmniejszenie obciążenia pracą, krótki wypoczynek, jakieś hobby.

Gdy syndrom trwa już dłuższy czas, jest bardziej stały, pojawia się drugi stopień, którego charakterystycznymi objawami są: gorsze wykonywanie zadań, częste wybuchy irytacji, brak szacunku i wręcz pogardliwa postawa wobec innych osób. Interwencja na tym etapie wymaga już większego wysiłku i bardziej zdecydowanych kroków. Może okazać się, że niezbędny będzie dłuższy urlop, regeneracja sił przez oddanie się czynnościom nie związanym z pracą a sprawiającym przyjemność. Istotny jest też udział innych osób, jeszcze nie pomoc profesjonalna, ale odpoczynek w gronie przyjaciół.

Chroniczność syndromu to trzeci etap. Następuje pełny rozwój objawów fizycznych, psychicznych i psychosomatycznych, zagrożone stają się nie tylko procesy poznawcze, emocjonalne, ale zachwianiu ulega również cała struktura osobowości. Objawy zespołu wypalenia zawodowego dotykają zarówno somatyki, jak fizycznego i społecznego funkcjonowania jednostki. Typowymi objawami dla tego stadium są uczucie osamotnienia

i alienacji, kryzysy rodzinne i małżeńskie, przyjacielskie, depresje, nadciśnienie, wrzody. Wypalenie zawodowe na tym etapie bardzo wyraźnie dotyka nie tylko osobę poszkodowaną, ale całe jej społeczne otoczenie; członków rodziny, przyjaciół, współpracowników. Najczęściej wymagana jest już profesjonalna pomoc (lekarz, terapeuta, psycholog).

W skrajnych przypadkach pomoc taka okazuje się nieskuteczna, a jedynym rozwiązanie wydaje się być zmiana pracy.

Zagłębiając się w zagadnienie wypalenia zawodowego należałoby zastanowić się nad etapami jego powstawania.

Fengler wyróżnia dziesięć stopni wypalenia:

  1. Grzeczność i idealizm.

  2. Przepracowanie.

  3. Coraz bardziej zmniejszająca się grzeczność.

  4. Poczucie winy z tego powodu.

  5. Coraz większy wysiłek, żeby być grzecznym i solidnym.

  6. Brak sukcesów.

  7. Bezradność.

  8. Utrata nadziei.

  9. Wyczerpanie, awersja do klientów, apatia, stanowczy sprzeciw, złość.

  10. Wypalenie: oskarżanie siebie, ucieczka, cynizm, sarkazm, reakcje psychosomatyczne, nieobecność w pracy, duże wydatki pieniężne, wypadki, sztywne trzymanie się przepisów w pracy, samobójstwo, romanse bez miłości, rozwód, nagła, nieprzemyślana rezygnacja z pracy, upadek społeczny, niedotrzymywanie kroku itd.

Fazy nie następują kolejno po sobie z nieodpartą nieuchronnością, jak to się daje powszechnie zauważyć w przyjętych modelach procesów. Możliwy jest także powrót do wcześniejszej fazy z etapu późniejszego”.

Jurkiewicz wyróżnia trzy stopnie wypalenia zawodowego:

- stopień pierwszy polega na uczuciu zmęczenia, może mieć objawy przeziębienia połączone z uczuciem irytacji. Te symptomy mijają już po dłuższym udanym weekendzie.

- stopień drugi występuje wtedy, gdy syndrom trwa dłużej i polega na wybuchu irytacji, pogardliwym odnoszeniu się do innych, gorszym wykonywaniu zadań. Krótki okres wypoczynku już nie skutkuje. Potrzebny jest dobrze spędzony urlop wypoczynkowy.

- stopień trzeci pojawia się najczęściej wtedy, gdy zlekceważone zostały dwa pierwsze,

a sygnały ostrzegawcze nie uruchomiły środków zapobiegawczych. Dochodzi wtedy do zmian w strukturze fizycznej i psychicznej organizmu polegających na chorobach typu: wrzody żołądka, choroby układu krążenia, stany depresji, uczucie osamotnienia, zaburzenia w strukturze osobowości. To najczęściej doprowadza do jeszcze większych problemów w pracy i poza nią, i w konsekwencji pogłębia cały proces. Jest to etap,

w którym człowiek nie może już poradzić sobie sam i musi skorzystać z czyjejś fachowej pomocy lub pomyśleć o zmianie pracy.

PRZYCZYNY WYPALENIA ZAWODOWEGO

Zgodnie z koncepcją Maslach przyczyn wypalenia zawodowego należy się doszukiwać na trzech płaszczyznach:

- indywidualnej;

- interpersonalnej;

- organizacyjnej.

„Do cech indywidualnych jednostki sprzyjających wypaleniu zawodowemu zaliczyć można: niską samoocenę, niepewność, defensywność, zależność, bierność, poczucie kontroli zewnętrznej, nieracjonalne przekonanie o roli zawodowej, niskie poczucie skuteczności zaradczej, specyficzny typ kontroli polegający na unikaniu sytuacji trudnych, wysoką reaktywność i silną motywację do pracy. Istnieje duże prawdopodobieństwo, że osoby, które nie wierzą w swoje możliwości, unikają sytuacji trudnych, nie próbują stawić im czoła, są przekonane, że od nich samych niewiele zależy, reagują emocjonalnie na trudne sytuacje zawodowe, są perfekcjonistami, stawiają sobie bardzo wysokie wymagania i często karcą się za to, że nie były w stanie ich spełnić lub traktują swój zawód jako misję wymagającą od nich szczególnego zaangażowania

i specjalnych wyrzeczeń- doświadczą w swojej karierze wypalenia zawodowego”.

„Czynniki interpersonalne można podzielić na dwie grupy. Do pierwszej z nich należą czynniki wywodzące się z relacji pracownik- klient instytucji, są to relacje o tyle szczególne, że wiążą się z emocjonalnym zaangażowaniem pracownika w sprawy klienta. Najczęściej są to sytuacje „ pomocowe”, polegające na udzielaniu porad, prowadzeniu terapii, opiece, leczeniu, motywowaniu, wspieraniu. Takie sytuacje wymagają od pracowników umiejętności społecznych, polegających na tworzeniu klimatu troski, wzajemnego zaufania, szacunku, dzielenia się swoimi zasobami energetyczno- emocjonalnymi celem poprawienia sytuacji klienta, rozwiązania problemu osoby wspomaganej.

Drugą grupą czynników interpersonalnych są czynniki wynikające z kontaktów

z przełożonymi i współpracownikami, rodzące często stresujące sytuacje. Wśród nich najistotniejszymi wydają się być sytuacje konfliktowe, zaburzona komunikacja oraz szeroko pojęty lobbing”.

Do czynników organizacyjnych zalicza się między innymi czynniki związane z rolą zawodową, środowiskiem fizycznym pracy (hałas, zatłoczenie, źle dopasowane sprzęty bądź ich brak itp.), sposobem wykonywania pracy (pośpiech, monotonia, praca

w godzinach wieczornych lub nocnych, nierytmiczność przebiegu pracy), rozwojem zawodowym (niezadowolenie z przebiegu kariery, brak możliwości dalszego rozwoju zawodowego, brak poczucia stałości pracy), stylem kierowania (niedopasowanie do zadań placówki i potrzeb pracowników), przeciążeniem nadmierną ilością obowiązków, niedostosowaniem czasu i środków do zleconych zadań.

„Oprócz wyżej wymienionych przyczyn wypalenia zawodowego można wymienić również grupę czynników z ich pogranicza. Są one związane konkretną rolą zawodową

w konkretnym miejscu pracy, tzn. z niekorzystnymi, negatywnymi charakterystykami roli.

. SYMPTOMY WYPELENIA ZAWODOWEGO

„Zanim wypalenie rozwinie się w pełni, pojawiają się symptomy, które informują

o pogłębiających się problemach. Dokładna autodiagnoza umożliwia podjęcie kroków zaradczych i uruchomienie zmiany w pożądanym kierunku. Pierwsze objawy wypalenia,

w porę zauważone, są bardzo ważnym sygnałem do zmiany podejścia do siebie i swojej pracy. Zmiana relacji z otoczeniem i dbałość o higienę w stosunkach z innymi oraz rezygnacja z dysfunkcyjnego stylu pracy może przebiegać w oparciu o różne strategie. Istotne znaczenie w procesie tych zmian ma rozpoznanie własnego potencjału energetycznego i jego dynamiki. Samoświadomość pór, w których potencjał ten jest znaczny oraz tych, w których wymaga rezygnacji, ma duże znaczenie w tworzeniu strategii radzenia sobie ze stresem i planowania zawodowej aktywności. Odpowiednie zsynchronizowanie zadań wymagających dużego wysiłku poznawczego, emocjonalnego, związanych z dużą odpowiedzialnością, z porą, w której dysponuje się wysokim poziomem energii jest bardzo ważne”.

Sygnałami ostrzegawczymi wskazującymi na zjawisko wypalenia, dostrzegalnymi dla każdej osoby trudniącej się pomaganiem innym, na które zwrócili uwagę Kaslow

i Schluman są:

    1. Niechęć towarzysząca wychodzeniu do pracy.

    2. Ciągłe skargi na odczuwany brak chęci do pracy bądź przepracowanie.

    3. Poczucie izolacji od świata.

    4. Odbieranie życia jako ciężkiego i ponurego.

    5. Wzrastająca ilość negatywnych wzajemnych przeniesień

w kontaktach z klientami.

    1. Poirytowanie, negacja, drażliwość i brak cierpliwości w domu.

    2. Częste choroby bez rozpoznawalnych przyczyn.

    3. Myśli o ucieczce i samobójstwie.

Reasumując, do najczęstszych objawów wypalenia zawodowego zaliczyć należy:

- Wyczerpanie fizyczne. Utrzymujące się zmęczenie bez widocznej przyczyny, możliwa utrata apetytu, chudnięcie.

- Bezsenność. Pojawienie się tej przypadłości u osób dotąd dobrze śpiących.

- Napięcie mięśniowe. Objawia się w różnorodnych bólach bez wyraźnej przyczyny, we wzroście potliwości i problemach gastrycznych.

- Migrenowe bóle głowy. U osób stale cierpiących na migrenę zwiększona częstotliwość ataków.

- Niezdolność do podejmowania decyzji. Dawniej bardzo zdecydowane osoby stają się zauważalnie niezdecydowane.

ZESPÓŁ WYPALENIA - PROFILAKTYKA I LECZENIE

Wypalenie ma negatywne konsekwencje zarówno indywidualne, jak i społeczne. Uważa się, że wypalenie wpływa niekorzystnie na stan zdrowia fizycznego, jednak stosownych badań jest raczej niewiele. Znacznie więcej uwagi poświęca się skutkom zdrowotnym przewlekłego stresu. Jeśli chodzi o zdrowie psychiczne, przeważa pogląd, że wypalenie nie jest samo w sobie formą psychopatologii, może natomiast prowadzić do szeregu zaburzeń psychicznych, takich jak: uzależnienia, zaburzenia lękowe i depresyjne. Nie mniej istotny jest wpływ wypalenia na jakość i wydajność pracy, co może skutkować mniejszym zadowoleniem usługobiorców z poziomu świadczonych usług. Negatywne stany emocjonalne mają również skłonność do przenoszenia się na życie prywatne i mogą zaburzać relacje społeczne poza kontekstem zawodowym.

„Profilaktyka antystresowa i niedopuszczenie do rozwoju syndromu wypalenia zawodowego jest w gruncie rzeczy zadaniem możliwym do spełnienia bez jakiś złożonych

i trudnych oddziaływań, zarezerwowanych dla zdeterminowanych, czy wybranych. Każdy

z nas może zadbać o zbudowanie w sobie efektywnego stylu przeciwdziałania wypaleniu, czy innym skutkom stresu. Duże znaczenie ma tu aktywność fizyczna, nauka relaksu, nauka odpoczynku. Czasami pozytywne skutki może mieć najprostsza decyzja

o jednodniowym wyjeździe, krótkim spacerze, czy wydłużeniu snu o kilkadziesiąt minut. Jedną ze strategii modyfikacji swojego stylu życia jest strategia małych kroków. Warto wiec zacząć od krótkich na początku okresów relaksacji, wypoczynku czy pogłębionego świadomego oddechu, wydłużając potem te okresy. Taka strategia umożliwia stopniową

i „bezbolesną” zmianę stylu życia i poszukiwania zdrowych schematów”.

Biorąc pod uwagę fakt, że każdy człowiek jest inny, ma inny sposób reagowania na stres, temperament, zdolność regenerowania sił. Każdy ma lepsze lub gorsze dni, kłopoty ze zdrowiem, problemy z chorym dzieckiem, gorsze samopoczucie, zwraca się uwagę na tak istotny element, jakim jest orientacja w sobie i otoczeniu, która pozwala na zminimalizowanie wpływu czynników stresogennych wywołujących wypalenie. To właśnie ona pozwala człowiekowi na dojście do formy po ciężkim dniu w pracy.

„Większość osób, które czują się fizycznie i psychicznie przemęczone pracą, podejmuje doraźne działania mające na celu przyniesienie chwilowej ulgi. Przez rozmowę

z członkami rodziny lub przyjaciółmi starają się znaleźć dogodne rozwiązanie trudnej sytuacji. Często sprawianie sobie drobnych przyjemności oraz maksymalne wykorzystanie dni wolnych może złagodzić stres wywołany pracą. Są to jednak metody krótkotrwałe,

a w przypadku wypalenia zawodowego należałoby jednak wprowadzić trwałe zmiany. Uświadomienie sobie przy tym trudnej sytuacji oraz przyznanie się przed samym sobą do problemu stanowi pierwszy krok ku polepszeniu sytuacji”.

„Profilaktyka jest znacznie korzystniejsza od zwalczania zaistniałego zespołu wypalenia. Jedną z podstawowych metod zapobiegania jest edukacja: zapoznanie jak największej ilości pracowników ze zjawiskiem wypalenia, jego przebiegiem

i konsekwencjami oraz sposobami walki z nim. Zapobieganie zespołowi wypalenia jest możliwe wtedy, kiedy rozumiemy przyczyny i efektywnie radzimy sobie ze stresem, kiedy jesteśmy w stanie rozpoznać wczesne sygnały ostrzegawcze, wreszcie kiedy dbamy

o siebie i staramy się utrzymać równowagę w naszym życiu. Ochroną przed pojawieniem się poszczególnych etapów zespołu wypalenia jest dbanie o równowagę pomiędzy poszczególnymi sferami życia, uruchomienie własnych potencjałów oraz budowanie kluczowych umiejętności”.

Maslach wymienia następujące środki zaradcze przeciw „wypaleniu się”:

Jakość interakcji zawodowych zależy w dużym stopniu od ilości osób, jaką pracownik ma pod swoją opieką. Gdy liczba ta wzrasta, wówczas powoduje to przede wszystkim jego większe przeciążenie: poznawcze, sensoryczne i emocjonalne.

Tam, gdzie te wskaźniki są niskie, każdy członek personelu ma mniej osób, o które musi się troszczyć i każdej z nich może poświęcić więcej uwagi. Ponadto jest więcej czasu aby koncentrować się na pozytywnych, bezkonfliktowych aspektach życia danej osoby, zamiast żeby skupiać się tylko na jej aktualnych problemach czy objawach jej choroby.

Możliwość wycofania się z sytuacji stresowej jest dla pracowników niezwykle ważna. Najbardziej pozytywną formą wycofania się jest „przerwa na wytchnienie”. Nie są to jedynie krótkie przerwy w pracy takie jak okresy odpoczynku czy przerwy na kawę. Jest to raczej możliwość wybrania przez pracownika jakiejś innej, mniej stresowej pracy, podczas gdy ktoś inny z personelu obejmuje jego obowiązki wobec klientów czy pacjentów.

Ta forma wycofania ma charakter pozytywny, gdyż można utrzymać właściwą opiekę nad pacjentami, mimo że danemu pracownikowi zapewniono chwilowe wytchnienie emocjonalne.

Jest bardzo prawdopodobne, że liczba godzin, jaką dana osoba pracuje w ciągu dnia, jest skorelowana z występującym u tej osoby poczuciem zmęczenia, nudy, stresu itp. Można by więc podejrzewać, że dłuższe godziny pracy prowadzą do częstszego występowania „wypalenia się”. Okazuje się jednak, że dłuższe godziny pracy są skorelowane z większym stresem i negatywnymi postawami u personelu tylko wtedy, gdy praca wymaga ciągłego, bezpośredniego kontaktu z pacjentami czy klientami.

Możność uczestniczenia w formalnych lub nieformalnych spotkaniach, w ramach których pracownicy mogą przedyskutować napotykane trudności oraz uzyskać rade i oparcie, jest jednym ze sposobów dopomożenia im w skutecznym radzeniu sobie ze stresem w pracy. Takie spotkania dostarczają sposobności do analizowania zarówno napotykanych problemów, jak i związanych z nimi osobistych odczuć, dają okazję do żartów, odprężenia się oraz do porównań społecznych ze współpracownikami.

Częstość występowania wypalenia się, jest niższa u tych pracowników, którzy aktywnie wyrażają i analizują swe uczucia, a także dzielą się nimi ze swoimi kolegami. Nie tylko świadomie zrzucają oni ciężar z serca, lecz także mają sposobność uzyskania konstruktywnego sprzężenia zwrotnego od innych ludzi, możliwość nowego spojrzenia na problemy i zrozumienia swojego stosunku do pacjentów czy klientów. Odpowiednim mechanizmem do realizowania tego środka zaradczego mogą być towarzysko-zawodowe grupy oparcia, specjalne zebrania personelu czy posiedzenia, na których omawia się problemy występujące w pracy.

Pracownicy zatrudnieni w służbie zdrowia i pomocy społecznej potrzebują specjalnego przeszkolenia i przygotowania do bezpośredniej pracy z innymi ludźmi, często bowiem nie są oni dobrze przygotowani do prowadzenia wielokrotnych, intensywnych, emocjonalnych interakcji z ludźmi.

„Wypalenie się” nie jest nieuniknione i możne podejmować pewne kroki w celu zmniejszenia częstości występowania tego zjawiska i złagodzenia go. Wg Maslach przyczyną wielu przypadków „wypalenia się” nie są trwałe, niezmienne cechy ludzi, lecz określone czynniki społeczne i sytuacyjne, na które można oddziaływać w różny sposób. Niezależnie jednak od rzeczywistych przyczyn „wypalenia się”, jego skutki- pod względem kosztów społecznych i osobistych- są w dramatyczny sposób oczywiste.

W takiej mierze, w jakiej ludzie czują się zmuszeni „uciekać” ze swojej pracy lub nawet porzucać całkowicie swój zawód, zjawisko to powoduje ogromne marnotrawstwo ich wykształcenia i talentu. Jeszcze ważniejsze jest to, że „wypalenie się” ma szkodliwe następstwa natury psychologicznej, zarówno dla pracowników, jak i dla ich pacjentów czy klientów. Kolejnym szkodliwym następstwem „wypalenia się” jest jego wpływ na stosunki pracownika z własną rodziną i przyjaciółmi. W wielu tych zawodach wskaźniki rozwodów, chorób psychicznych i samobójstw są wyższe od przeciętnej dla ogółu ludności.

Nie ulega wątpliwości, że osoby zatrudnione w służbie zdrowia i opiece społecznej płacą wysoką cenę za pracę w wybranych przez siebie zawodach. Nie należy jednak zapominać, że dodatkowo cierpią na tym również ich podopieczni, pacjenci i klienci, gdyż jakość opieki czy usług jakie otrzymują staje się niższa.

Inna możliwość radzenia sobie z wypaleniem zawodowym związana jest

z koncepcją, zgodnie z którą na wypalenie najbardziej narażone są osoby lokujące w pracy nadmierne nadzieje, oczekujące, że stanie się ona sensem ich życia. Możliwość uniknięcia wypalenia wiąże się z otwarciem na inne, zapomniane wcześniej wartości i cele. Tak rozumiane wypalenie mogłoby, podobnie jak kryzys psychologiczny, stać się punktem zwrotnym w życiu człowieka i czynnikiem niezwykle pomocnym w jego rozwoju.

Kolejny ważny aspekt występujący u osób podatnych na wypalenie związany jest

z irracjonalnym myśleniem. Sęk zwraca uwagę na charakterystyczne elementy takiego myślenia. Należą do nich przekonania, że trzeba być lubianym przez wszystkich i za wszystko, być kompetentnym we wszystkich sferach działania, że powinno się bardzo silnie przeżywać problemy wszystkich ludzi. Metodą pomocną jest wówczas wykształcenie w sobie racjonalnych i realistycznych przekonań odnośnie własnego zawodu, np. w oparciu o techniki poznawczo- behawioralne.

„W przezwyciężeniu stresu zawodowego ważne znaczenie ma również wsparcie społeczne. Leder uważa, że dzięki kontaktom z innymi członkami personelu o podobnych problemach można będzie skuteczniej zmierzyć się z wyzwaniami, zagrożeniami

i stratami. Poprzez otwarcie się, odreagowanie i porównywanie swoich problemów, trudności i zachowań z problemami innych, można bardziej realistycznie dostrzec uwarunkowania i istotę przeżywanych zewnętrznie i wewnętrznie konfliktów, łatwiej przychodzi zmiana własnych postaw i ocen oraz pozbycie się bierności i samooskarżania się lub rzutowania własnych problemów na innych”.

Niezależnie od tego czy mamy do czynienia z syndromem wypalenia, czy z pojedynczymi przejawami przeciążenia pracą, ważny jest sposób, w jaki sobie radzimy. Pojawiające się problemy nie musza być wyłącznie źródłem niezadowolenia i frustracji. Możemy potraktować je jako informacje zwrotne o własnych zachowaniach i wykorzystać do twórczej zmiany- nie tylko po to, aby lepiej pracować, lecz również po to, by sobie czasem odpocząć”.

Zdaniem Celiny Jurkiewicz zapobieganie wyczerpaniu zawodowemu to niwelowanie przyczyn, które do tego stanu doprowadzają. Część z nich jest niezależna od pracownika, inne wynikają z jego predyspozycji bądź zachowań. Biorąc pod uwagę jedne

i drugie należy:

w przypadku opiekunów dps),

- jasno określić zakres obowiązków,

- usprawnić komunikację interpersonalną,

- stworzyć jasny system motywacji dla szczególnie zaangażowanych pracowników,

- systematycznie oceniać pracowników,

- dostrzegać, chwalić i wzmacniać osoby zaangażowane w pracę,

- eliminować osoby mające destrukcyjny wpływ na zespół.