Rodzaje motywacji

• F. Rheinberg (2006, s.150) pisze, że pewne zachowania określa się jako motywowane wewnętrznie, kiedy odbywa się dla siebie samego (jeśli dana osoba działa z własnego popędu). Natomiast zachowanie jest motywowane zewnętrznie, jeśli jego motyw znajduje się poza właściwym działaniem (jeśli dana osoba jest sterowana z zewnątrz).

• Już Z. Freud uważał, że motywy ludzkiego zachowania mają charakter nieświadomy. H. Murry (por. S. Siek, 1983, s.225) dzieli potrzeby psychiczne na jawne i ukryte. Potrzeby jawne to takie, które przejawiają się w jawnym, zewnętrznym działaniu jednostki (reakcjach werbalnych, motorycznych i emocjonalnych). Ukryte, stłumione, wyparte potrzeby jednostki przejawiają się w grze wyobraźni, twórczości artystycznej, planach i marzeniach. Dochodzą one do głosu w zachowaniu jednostek, kiedy nie kontroluje ona siebie zbyt silnie, jest pobudzona, zmęczona, kiedy działają na nią bodźce wieloznaczne. Potrzeby jawne są źródłem motywacji świadomej, a potrzeby ukryte - motywacji nieświadomej.

• Motywacja czynów przestępczych ma często charakter nieświadomy (jednostka nie zdaje sobie sprawy z motywów swego działania lub wypiera i tłumi motywy niezgodne ze swoim systemem przekonań).

Cechy procesu motywacyjnego

• Motywacja charakteryzuje się dwiema głównymi właściwościami: kierunkiem dążeń i siłą dążeń.

• Kierunek dążeń według J. Reykowskiego (tamże, s.73) może być opisany dwojako: bądź przez wskazanie celu (lub klasy celów), do których zmierza czynność (np. zdobycie dyplomu), bądź wskazanie na stan podmiotu ze względu na który dane cele były wybierane (np. wyróżnienie się). Tendencja kierunkowa procesów motywacyjnych polega na zmierzaniu do określonych celów, jeśli są to cele dodatnie, oraz unikaniu tych działań i celów, które są oceniane jako ujemne.

• Przez siłę dążenie rozumiemy jego większą lub mniejszą zdolność do wyłączania konkurencyjnych dążeń - innymi słowy jest to stopień, w jakim dane dążenie kontroluje zachowanie. Im silniejsze dążenie, tym większa zdolność do wysiłku, większa szybkość i siła reakcji - czyli wzrasta ilość energii zużywanej do osiągnięcia celu (intensywność dążenia). Wraz ze wzrostem intensywności i siły dążenia zwiększa się także ilość czynności podejmowanych w celu zaspokojenia motywu (czyli wzrasta wielkość motywu).

Motywy powstają pod wpływem różnych czynników, takich jak:

• Niezaspokojenie potrzeb organicznych

• Niezaspokojenie potrzeb psychicznych

• Pobudzenie wzorców afektywnych (bodźce wywołujące ból, strach)

• Działanie czynników zakłócających czynności praktyczne i umysłowe (frustracja, stres, konflikt)

• Sformułowanie zadań (przez inne osoby lub sam podmiot)

• Zaktywizowanie zainteresowań

• Zaktywizowanie wartości (przez poszerzenie sfery ich wpływu lub dostrzeżenie zagrożenia dla wartości cenionych przez podmiot).

Przebieg procesu motywacyjnego

P. Gollwitzer przyjmuje, że każde działanie zaczyna się i kończy od sformułowania pragnień. Pomiędzy początkowymi a końcowymi pragnieniami wyróżnia on cztery fazy działania:

1. Fazę przeddecyzyjną - podczas której dokonuje się wyboru pomiędzy pragnieniami; faza ta kończy się decyzją - podmiot wybiera, co będzie robił;

2. Fazę przeddziałaniową, która następuje po decyzji - jest to faza planowania zachowania - kiedy je wykonać, gdzie to zrobić, jak to zrobić, jaki czas jest do dyspozycji; faza przeddziałaniowa kończy się sformułowaniem planu;

3. Fazę wykonaniową, która zaczyna się wraz z początkiem realizacji planu, a kończy obserwację konsekwencji, jakie przynosi zakończenie zadania;

4. Fazę podziałaniową, która zawiera w sobie operację ewaluacji wyniku, podczas której sprawdza się, czy wynik i jego konsekwencje spełniają sformułowanie wcześniej oczekiwania, czy konieczne jest sformułowanie następnego celu. (Łukaszewski, 2000, s.452).

Pojęcie osobowości

• Osobowość w świetle teorii klasycznych (Allport, Eysenck), ujmowana jest jako niepowtarzalna struktura względnie trwałych cech.

• H.J. Eysenck wymieniał trzy czynniki struktury osobowości: psychotyczność, ekstrawersję i neurotyczność.

Struktura osobowości wg Eysencka

• Psychotyczność to wymiar, którego jeden biegun stanowią takie cechy, jak: altruizm, empatia i uspołecznienie; drugi biegun zaś obejmuje przestępczość, psychopatię i schizofrenię, a więc zjawiska należące do patologii

• Na ekstrawersję w przeciwieństwie do introwersji składają się: towarzyskość, żywość, aktywność i poszukiwanie doznań.

• Neurotyczność (której synonimem jest emocjonalność) złożona jest z następujących cech: lęk, przygnębienie, poczucie winy, niska samoocena i napięcie emocjonalne. Przeciwieństwem neurotyczności jest równowaga emocjonalna.

Motywacja czynów przestępczych w ujęciu J.K. Gierowskiego.

• J. K. Gierowski (1996) pisze, że w analizie zachowań przestępczych

• szczególnie ważne jest rozróżnienie motywacji i procesu motywacyjnego.

• Motywacja to stalą tendencja człowieka do realizowania określonych celów, zadań życiowych i wartości.

• Na proces motywacyjny składają się przyczyny konkretnego zachowania człowieka, a także sposób i cel.

• Konkretne przestępstwo może być motywowane w sposób sprzeczny z manifestowanymi przez człowieka wartościami, przekonaniami czy ogólnymi celami. O zachowaniu takim mówi się wtedy, że jest sprzeczne ze stałymi właściwościami osobowościowymi sprawcy. Wynika ono przy tym najczęściej bądź to z działania zmiennych psychologicznych, bądź też z silnej presji czynników sytuacyjnych.

Diagnoza motywacji czynów przestępczych wg Gierowskiego

Na diagnozę procesu motywacyjnego sprawców przestępstw według J.K. Gierowskiego powinny się składać dwa elementy:

• Sytuacyjne i osobowościowe przesłanki procesu motywacyjnego - ogólne tło motywacyjne m

• Psychologiczna charakterystyka kierunku i nasilenia motywacji, poziomu regulacji czynności oraz stopnia samokontroli.

Diagnoza motywacji czynów przestępczych wg Gierowskiego - cd

• Ogólne tło motywacyjne tworzą te czynniki osobowościowo-biologiczne i sytuacyjne, które miały istotny wpływ na zachowanie sprawcy w momencie popełnianego przez niego zabronionego czynu.

• Czynniki sytuacyjne mogą mieć bądź to charakter sytuacji ciągłej bądź też bezpośrednio poprzedzać zachowanie przestępcze. E. Nęcka (1979) proponuje następującą listę sytuacji trudnych i kryminologicznych:

1. deprywacja ważnych potrzeb biologicznych lub psychologicznych;

2. przeciążanie, tj. konieczność wykonywania zadań przekraczających możliwości fizyczne lub psychiczne jednostki;

3. sytuacja bolesna, tj. konieczność znoszenia bólu fizycznego lub „moralnego” (ośmieszanie);

4. konflikt motywacyjny (działanie dwóch lub więcej przeciwstawnych dążeń równocześnie);

5. zagrożenie, czyli układ bodźców sygnalizujących pojawienie się jakiejś przykrości;

6. utrudnienie czynności z powodu braku elementów potrzebnych do jej wykonania lub z powodu przeszkody w realizacji czynności (frustracja);

7. sytuacje nowe, nieznane i zaskakujące, w których zawodzą wypróbowane do tej pory sposoby działania.

• Na szczególną uwagę zasługują te z czynników tworzących sytuacyjne tło motywacyjne, które związane są z faktem, iż sprawca przestępstwa popełnia zarzucany mu czyn w obecności grupy społecznej, pod jej wpływem, czy też z jednostkami stanowiącymi taką grupę. Tego rodzaju sytuacje są szczególnie ważne przy rozpatrywaniu czynów karalnych nieletnich, którzy bardzo często działają w grupie lub pod jej wpływem.

Spośród zmiennych osobowościowych tworzących ogólne tło motywacyjne J.K. Gierowski wymienia:

1. labilność i nadpobudliwość emocjonalną, stanowiącą nierzadko energetyczną gotowość do zachowania agresywnego;

2. skłonność do kumulowania napięcia emocjonalnego (wynikającą na przykład z introwertywnej struktury osobowości);

3. niedojrzałość rozumianą jako stan, w którym brak pełnej kontroli procesów poznawczych nad emocjonalnymi.

Na osobowościowe tło motywacyjne mogą składać się również takie zmienne, jak egocentryzm, negatywne, a nawet wrogie postawy wobec bliższego i dalszego otoczenia społecznego, system wartości, mała odporność na stres, jak również związane z procesami poznawczo - orientacyjnymi: obniżenie zdolności planowania i przewidywania, sztywność spostrzeżeniowa, mały krytycyzm oraz zaburzenia koncentracji uwagi i pamięci. Tło motywacyjne mogą stanowić również niektóre objawy psychopatologiczne (omamy, iluzje, urojenia, zaburzenia świadomości) tub zmienne o charakterze dekompensacyjnym (np. alkohol).

Oprócz opisu aktualnie funkcjonujących mechanizmów psychologicznych konieczna jest także analiza linii życiowej sprawcy - warunków rozwojowych i wychowawczych środowiska rodzinnego, postaw rodzicielskich, osób znaczących, warunków materialnych, chorób i przebytych urazów.