K. Dybciak: Istota i struktura krytyki literackiej (w: Problemy teorii literatury s.3.)

• rozmaite formy twórczości krytycznoliterackiej i wielość jej poziomów;

• płynność granic krytyki;

• krytyka - pogranicze, krótkie dzieje, brak tradycji własnej, destabilizacja podstawowych kategorii;

• warunek konieczny zaliczenia tekstu do krytyki: metaliterackość (a w wymiarze dynamicznym: działanie kulturalne, mające związek z literaturą);

• specyficzna cecha krytyki literackiej - podwójnie ukierunkowana pragmatyczność - ku literaturze i ku zewnętrznym układom społecznym;

• s. 486 jeśli wypowiedź krytyczna skierowana jest do literatury, to może być o literaturze lub o czymś innym (…) natomiast jeżeli jest adresowana do podmiotów usytuowanych w układach zewnątrzliterackich, musi być zawsze o literaturze, albo z jej powodu;

• s. 486 krytyka(…) ma za zadanie nawiązywanie kontaktów między tym, co literackie, a tym, co pozaliterackie;

• krytyka stymuluje życie literatury, ujawnia dialogowość dzieła literackiego,

• krytyka pośredniczy między pisarzem i czytelnikiem; jest przewodnikiem w konsumpcji literackiej, jest też twórcą przestrzeni literackiej;

• krytyk jako twórca literatury decyduje o istnieniu zjawisk literackich na wielu poziomach;

• Ingarden - krytyka literacka to artystycznie wartościowe i sugestywne zdawanie sprawy z konkretyzacji estetycznej dzieła literackiego.

Twórcze możliwości krytyki:

• pole możliwości zaistnienia dzieł literackich, uświadamia istnienie konwencji artystycznych;

• ustanawianie elementarnych faktów literackich - krytyk dokonuje selekcji obiektów i nie może wprowadzić do literatury każdego tekstu, za to może opóźnić wejście tekstu w literaturę, zmodyfikować jego kształt;

• tworzenie całości większych niż pojedynczy utwór - wyrażane idee, znaczenia światopoglądowe generowane przez utwór, konwencje stylistyczne, tematy, szkoły, prądy, nurty, gatunki; to krytyka buduje literaturę z poszczególnych przekazów. S. 489 dzięki krytyce luźny zbiór wypowiedzi przekształca się w dynamiczną jedność, staje się procesem, dążącym do jakichś, choćby cząstkowych, celów, krytyka - system wyborów.

Zorientowanie krytyki na działanie, dynamizacja, przekształcanie literatury różni ją od nauki o literaturze (która też jest złożona z wypowiedzi metaliterackich.

Manfred Kridl: jedność nauki i krytyki literatury,

Zygmunt Łempicki: krytyka jest praktyczna, historia literatury - teoretyczna.

Nie można dopuścić do utożsamienia krytyki i sztuki literackiej, bo to by oznaczało likwidację krytyki, która istnieje dopóki istnieje dystans.

Krytyka a polityka literacka:

• funkcją obu jest działanie na rozwój artystycznego piśmiennictwa,

• różnice:

• na poziomie stylu działania - polityk reprezentuje interes zewnętrzny, krytyk działa na rzecz sztuki słowa,

• polityka jest nastawiona pragmatycznie, a krytyka jest też twórczością artystyczną i badawczą,

• polityk nie musi argumentować i tworzyć teksty wartościowe estetycznie - on tworzy teksty pozawerbalne i pisze on nakładami i liczbą wydań książek, reklamą, nagrodami i stypendiami,

• krytyk zdobywa sobie pozycję skutecznością przeprowadzonych akcji, polityk - miejscem,

• za krytykiem stoją jego umiejętności i dorobek. Za politykiem - instytucja, którą reprezentuje,

• głos krytyka jest głosem indywidualnym, działacza - reprezentantem instytucji,

• krytyk - racje jednostki przeciwko systemowi,

• krytyk zwraca się do odbiorcy swoich tekstów jako do podmiotu moralnego i historycznego, literaturoznawca czy estetyk - jak do odbiorcy (podrzędnego),

• s. 493 krytyk rozpoznaje „człowieka” w pisarzu, natomiast badacz skupia uwagę na „autorze”,

• autor przetwarza materiał społeczny na literacki, estetyczny. Krytyk zamienia to, co literackie, na to, co nieliterackie,

• w kategoriach semantyki - krytyk zajmuje się znaczeniami literatury zbieżnymi z innymi systemami semiotycznymi, dokonuje przekładu sensów wytwarzanych w literaturze na sensy powszechnie zrozumiałe, uczony interesuje się sposobem wytwarzania znaczeń,

• krytyk musi stwarzać warunki pełnej konkretyzacji dzieła,

• krytyk musi stale wykraczać poza literaturę,

• funkcja krytyki s. 494 zestawianie semantyki, literatury (…), konfrontowanie rozwiązań wspólnych problemów istniejących w danej sytuacji historycznej,

Hierarchiczne uporządkowanie funkcji krytyki:

• funkcja pragmatyczna (kontaminacja f. impresywnej i wolicjonalnej) u Sławińskiego operacyjna;

• funkcje: estetyczno-ludyczna, ekspresywna, wartościująca, problematyzująca.

Funkcja estetyczno-ludyczna:

• zbliża krytykę do sztuki, przejawia się w konstrukcyjnych czynnościach autofinalistycznych s. 495: teksty krytyczne muszą realizować zobowiązania narzucane przez nastawienie autoteliczne (funkcję poetycką), a jednocześnie aktualizować funkcję impresywną;

• najważniejszy gatunek - esej - s. 495: nastawienie czysto ludyczne wywołujące efekty zabawy, wzruszenia, komizmu dochodzi do apogeum w felietonie, pastiszu, parodii krytycznej.

Funkcja ekspresywna:

• była uważana za odróżniającą od nauki i filozofii literatury;

• wyrażenie osobistych przeżyć;

• aktualizuje się w impresji, dzienniku, polemice, pamflecie.

Funkcja wartościująca: (S. Brzozowski: „krytyka jest sądem”):

• s. 496 aktualizowany system ocen stanowi o tym, co nazwać można potencjalnością programową o charakterze negatywnym lub pozytywnym. Brzozowski - idealny krytyk programujący (pisze dla zwycięstwa swego światopoglądu), Irzykowski - krytyk programoburca.

Funkcja problematyzująca:

• s, 497 dominuje w tekstach krytycznych zmierzających do intelektualnego porządkowania materiału estetycznego, dostarczanego przez pisarzy;

• problematyzowanie w operacjach metaliterackich - rozłożenie tekstu na części, poznawanie ich morfologii i funkcji, konstruowanie całości dzieła, rozumienie go, pokazanie pozycji dzieła, porównanie go z innymi wypowiedziami.

Krytyka: aktualizowanie utworu i przenoszenie go w nowy układ.

Wyrwanie tekstu z macierzystej całości - 2 podejścia:

1. przeciwstawianie perspektywy historycznoliterackiej i współczesnej - Łempicki i Sławiński - badacz literatury ma wyznaczyć miejsce tekstu w procesie rozwojowym i wpływ na przemiany literatury. Krytyk problematyzuje przeszłość z punktu widzenia teraźniejszości;

2. umieszczenie aktu poznania krytycznego w „trzecim wymiarze czasu” (ani w synchronii dzieła ani w synchronii krytyka) - kontakt z tekstem i odbiorcą niezależny od zdarzeń historycznych.

• krytyka w różnych materiałach semiotycznych, synteza stylistyk i retoryk, przełamuje metodologie, wytwarza pograniczne środki przekazu

Struktura czynności krytycznych:

• grupować teksty można ze względu na morfologię wypowiedzi, adresata, przedmiot, metodę, strategię perswazji;

• 2 rodzaje zadań - 1) referują postrzegane rzeczy; 2) wyrażają stosunek do podmiotu,

• tworzenie teorii umożliwiających generowanie tekstów. Poglądy - podstawa krytyki: 1) wiedza literacka (sposób opisu faktów literackich, metody analizy itp.);
  2) przekonania światopoglądowe; 3) system ocen i zespół postulatów.

Adresaci krytyki:

• w życiu literackim - nadawcy przekazów, odbiorcy, dysponenci instytucji literackich;

• w życiu społeczno-kulturalnym - twórcy wartości, dystrybutorzy i odbiorcy.

3