Błędy rynku

• Niedoskonałości gospodarki rynkowej:

• Popyt rynkowy nie zawsze wyraża racjonalne preferencje indywidualne - mogą one być niekompletne lub też odpowiadać innym celom niż użyteczność indywidualna;

• Popyt rynkowy nie zawsze wyraża zapotrzebowanie na dobra korzystne społecznie (merit goods), chociaż są one wynikiem wyboru według indywidualnej skali preferencji (np. alkohol, narkotyki);

• Działanie mechanizmu rynkowego wywołuje tzw. efekty zewnętrzne (externality) - efekty zewnętrzne są skutkiem niepełnej internalizacji przychodów i kosztów prywatnych podmiotów gospodarczych;

• Uczestnicy konkurencji rynkowej chętnie korzystają z możliwości zapewnienia sobie trwałej przewagi nad rywalami we współzawodnictwie o korzyści ekonomiczne, prowadząc rujnującą konkurencję, kartelizację itd.

• Powstają tzw. monopole naturalne (w przypadku rosnących przychodów marginalnych), które nie są w stanie funkcjonować tak jak firmy konkurencyjne;

Monopol naturalny: - występuje w sytuacji, gdy na rynku ze względu na uwarunkowania technologiczne tj. korzyści skali, istnieje miejsce tylko dla jednego producenta, którego wielkość produkcji nie przynosi strat. W tym przypadku cena monopolisty niższa jest niż narzut na cenę i wyższa niż koszt przeciętny całkowity.

• Nie istnieje pełny i swobodny przepływ informacji, występuje ich zniekształcenie (np. z powodu inflacji czy niepewności) w efekcie, czego następuje różnicowanie korzyści uczestników rynku;

• Nie wszystkie dobra są produkowane w sektorze prywatnym - występują również dobra publiczne.

Interwencjonizm państwowy

• Państwo we współczesnej gospodarce:

• Nabywa dobra i usługi,

• Ściąga podatki,

• Dokonuje płatności transferowych,

• Tworzy podstawy prawne,

• Reguluje działalność gospodarczą

• Cele interwencjonizmu państwowego:

• Zmniejszenie wahań koniunkturalnych,

• Kompensowanie efektów zewnętrznych,

• Rozwiązywanie problemów związanych z informacją,

• Zapobieganie nadużywaniu pozycji rynkowej,

• Zapewnienie społecznie akceptowanej dystrybucji dochodów i dóbr społecznie pożądanych.

Nacjonalizacja

Nacjonalizacja, to przejmowanie na własność państwa prywatnych przedsiębiorstw lub ziemi - przeciwieństwo prywatyzacji.

W gospodarce planowej, w okresie jej powstawania, nacjonalizacja jest podstawowym instrumentem tworzenia społecznej (państwowej) formy własności, stanowiącej podstawę istnienia tej gospodarki. Przyjmuje postać aktu prawnego, z mocy którego dokonuje się wywłaszczenia bez odszkodowania (rzadziej za odszkodowaniem - z reguły symbolicznym) określonych przedsiębiorstw lub całych dziedzin wytwarzania (w skrajnych przypadkach - wszystkich).

W gospodarce rynkowej odbywa się ona drogą wykupu lub wywłaszczenia za odszkodowaniem, (gdy negocjacje z dotychczasowym właścicielem, dotyczące wykupu, nie przynoszą rezultatu).

Przyczynami nacjonalizacji mogą być:

1) przeciwdziałanie niekorzystnym skutkom monopolizacji (monopol).

2) konieczność utrzymania i rozwoju tych dziedzin działalności gospodarczej, które stają się mniej atrakcyjne dla właścicieli prywatnych ze względu na obniżające się zyski, a przynoszą społeczeństwu określone korzyści i wpływają na poziom jego dobrobytu.

3) konieczność restrukturyzacji i unowocześnienia pewnych gałęzi produkcji, jeśli przekracza to możliwości prywatnych przedsiębiorców, a jest korzystne ze społecznego punktu widzenia (w tym przypadku po pewnym czasie następuje ponownie reprywatyzacja).

Model gospodarki mieszanej

Gospodarką mieszaną określa się taką gospodarkę rynkową, w której mechanizm rynkowy jest zastępowany, uzupełniany i korygowany przez państwo.

• Założenia modelu gospodarki mieszanej (mixed economy):

• Wprowadzanie prawa gwarantującego przestrzeganie przez podmioty gospodarcze reguł gry rynkowej (tj. gwarancji wolności gospodarczej i własności prywatnej oraz odpowiedzialności);

• Wspieranie wolnej konkurencji w celu zachowania swobód ekonomicznych i równych szans oraz stwarzania warunków do rozwoju przedsiębiorczości;

• Dokonywanie poprzez system podatkowy redystrybucji dochodów na rzecz słabych ekonomicznie grup i osób, która zapewnia im określony poziom życia (programy pomocy socjalnej, transfery dochodów na rzecz bezrobotnych, niepełnosprawnych itp.);

• Prowadzenie działań na rzecz stabilizacji gospodarczej, ograniczania bezrobocia, inflacji i poprawy koniunktury gospodarczej;

• Regulowanie funkcjonowania pewnych dziedzin gospodarki przez państwo (np. w formie nacjonalizacji niektórych rodzajów działalności gospodarczej, eliminowania negatywnych dóbr rynkowych).

Teoretyczne koncepcje roli państwa w gospodarce rynkowej

• Koncepcje roli państwa w gospodarce rynkowej:

• Koncepcja kontraktu konstytucyjnego (J.M.Buchanan),

• Koncepcja ordoliberalizmu,

• Teoria interesu publicznego o charakterze normatywnym.

• Koncepcja kontraktu konstytucyjnego:

• Zakłada porozumienie społeczeństwa, co do reguł gry rynkowej zapewniające ład ekonomiczny,

• Społeczeństwo zawiera takie porozumienie wówczas, gdy istnieją konflikty wynikające z naruszenia praw własności do dóbr rzadkich, których rozstrzyganie wymaga ponoszenia kosztów,

• Określa się granice między prywatnym a publicznym sektorem gospodarki,

• Państwo czuwa nad przestrzeganiem kontraktu konstytucyjnego (państwo protekcyjne),

• Elementami kontraktu konstytucyjnego są w szczególności:

• Warunki ograniczające zachowania poszczególnych osób (w celu zapewnienia jednakowej wolności ekonomicznej wszystkim członkom społeczeństwa),

• Pozytywne prawa własności do wszystkich dóbr rzadkich, niezbędnych do konkurencyjnej działalności gospodarczej,

• Warunki i sposoby egzekwowania ustalonych praw i obowiązków.

• Koncepcja ordoliberalizmu:

• Naturalnym prawem człowieka gospodarującego jest prawo do wolności,

• Swobodnie działające podmioty przyczyniają się do powstania ładu rynkowego, pod warunkiem, że przestrzegają porządku ekonomicznego (ordo),

• Zadaniem państwa w gospodarce rynkowej jest tworzenie takich warunków, w których swobodna działalność gospodarcza nie będzie powodować niekorzystnych zjawisk, burzących naturalny ład rynkowy,

• Działalność państwa określa się w tej koncepcji jako regulację porządkową.

Współczesne systemy ekonomiczne

• USA:

• Globalne znaczenie waluty (2/3 masy dolara amerykańskiego znajduje się poza granicami USA),

• Wpływ na świat dzięki siedzibie na terenie USA dwóch największych międzynarodowych organizacji finansowych:

• Bank Światowy

• Międzynarodowy Fundusz Walutowy

• Odwrót od interwencjonizmu,

• postępujący proces koncentracji w wyniku połączeń lub wrogich przejęć przedsiębiorstw (corporate capitalism),

• Redukcja zakresu państwa opiekuńczego,

• Deregulacja wielu dziedzin życia gospodarczego (energia, transport, bankowość, telekomunikacja),

deregulacja - stopniowe zmniejszanie wpływu państwa na poszczególne sektory gospodarki poprzez prywatyzację, znoszenie barier administracyjnych, ograniczanie kontroli nad rynkami

• Uproszczenie systemu podatkowego,

• Pogłębiający się wzrost nierówności dochodowych różnych klas społecznych - akumulacja kapitału w rękach najbogatszych klas,

• Wzrost ilości kapitału spekulacyjnego związany z rosnącym znaczeniem giełd (casino capitalism),

• Spadek tempa (w stosunku do lat powojennych) wzrostu gospodarczego,

• W efekcie reform (Reagana, Bush) powstał system zwany niespójnym państwem opiekuńczym,

• Niekonsekwentne zmiany ekipy Clintona:

• Upowszechnienie usług zdrowotnych,

• Ograniczenie pomocy społecznej

• Niemcy:

• Najsilniejsza gospodarka europejska,

• Państwo opiekuńcze (jeden z najwyższych w Europie poziom redystrybucji dochodu narodowego),

Redystrybucja - podział dochodu narodowego poprzez budżet państwa

• Progresywny system podatkowy (wyższe opodatkowanie wyższych dochodów) prowadzi do:

• Zmniejszenia nierówności dochodowych,

• „zniechęca” do uzyskiwania wysokich dochodów

• Wysokie zasiłki dla bezrobotnych oraz wysoki poziom płacy minimalnej,

• Przewlekłe zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego,

• Wysokie bezrobocie (przeciętnie 10%),

• Proces starzenia się społeczeństwa - związany z ujemnym przyrostem naturalnym,

• Kosztowny proces zjednoczenia Niemiec,

• Dążenie kolejnych rządów do zmniejszenia poziomu redystrybucji dochodu narodowego oraz ograniczenia zakresu państwa opiekuńczego.

• Szwecja:

• Współtworzenie systemu drogą porozumień społecznych, tzw. Umowa Społeczna,

• Społeczeństwo szwedzkie jest nacechowane łatwością zawierania kompromisów,

• Znaczący zakres regulacji (ograniczenia wolności) rynku,

• Wysoki udział redystrybucji w dochodzie narodowym,

• Aktywna polityka pełnego zatrudnienia,

• Sektor publiczny zatrudnia ponad 30% siły roboczej,

• Najdłuższy okres keynesowskiej polityki popytowej - pobudzanie gospodarki w okresach recesji za pomocą wydatków finansowanych z budżetu państwa,

• Duży zakres uprawnień pracowniczych i obywatelskich,

• Egalitaryzm - zmniejszenie nierówności dochodowych,

• Kryzys państwa dobrobytu na skutek recesji dotknął Szwecję mocniej niż inne państwa OECD):

• Wzrost bezrobocia,

• Upadek tzw. centralnych negocjacji płacowych

• Cechy państwa opiekuńczego:

• Cechy pozytywne:

• Łagodzi niedostatek wśród biednych oraz chorych fizycznie i psychicznie,

• Zapewnia inwestycje w kapitał ludzki (edukacja i zdrowie),

• Prowadzi do zmniejszenia ryzyka zostania bez środków do życia na starość osób nieumiejących dbać o swoją przyszłą konsumpcję.

• Cechy negatywne:

• Ogranicza wolność dla jednych (bogatych), by ją rozszerzyć dla wielu innych,

• Ogranicza wolność w jednej dziedzinie, by ją rozszerzyć w innej,

• Ogranicza wolność jednostek dzisiaj, aby mogły z niej korzystać w przyszłości.