WCZESNOFEUDALNA MONARCHIA PATRYMONIALNA
Monarchia wczesnofeudalna była najstarszą formą państwa feudalnego.
Wystąpiła ona najwcześniej w Europie zachodniej, na gruzach niewolniczego
państwa rzymskiego w państwie frankońskim za Karolingów . Pojawiła się
później w Europie wschodniej l środkowej, w krajach, które nie przeszły w
swym rozwoju przez formację niewolniczą. Monarchia wczesnofeudalna wyrosła
tam jako najwcześniejsza organizacja państwowa. Wyłonienie się jej z
wspólnoty pierwotnej poprzedzone było okresem przejściowym, protofeudalnym.
Ta odmienność najstarszej tradycji państwowej w Europie wschodniej i
zachodniej nie powstała bez wpływu na powstanie pewnych różnic w rozwoju
państw feudalnych w obu częściach Europy.
Monarchia wczesnofeudalna powstała na gruncie
feudalnych stosunków produkcyjnych rozwiniętych w ramach wielkiej własności
ziemskiej . W okresie tym panowała niemal wyłącznie gospodarka rolna, a
miasta jako ośrodki handlu i rzemiosła zaspakajały potrzeby ograniczanego
tylko rynku. Nie stanowiły one jeszcze na ogół jednostek gospodarczo i
prawnie wyodrębnionych.
W monarchii wczesnofeudalnej wystąpiły m.in. dwie cechy,
które znamionować będą państwo .feudalne również w pewnej mierze i w
następnych okresach.
Pierwszą z nich było pomieszanie pojęcia własności i władzy, elementów
prywatnoprawnych z publicznoprawnym. Wyrażało się to w wielu dziedzinach,
np.:
monarchia miała charakter patrymonialny, król był nie tylko władcą, ale
i właścicielem państwa ;
feudałowie mający prawa dziedziczne, własnościowe do swych lenn i
posiadłości mieli nadane uprawnienia charakterze publicznoprawnym na
podstawie immunitetów, zwłaszcza urzędu i różnych przywilejów;
feudałowie mieli w stosunku do poddanych na terenie swych posiadłości
prawa, które normalnie należą do władzy publicznej.
Drugą cechą było to, że w państwie feudalnym stosunki między mieszkańcami a
władzą państwową opierały się głównie na związkach osobistych. Stosunek
poszczególnych osób do państwa nie miał charakteru poddaństwa
publicznoprawnego. Miejsce każdej osoby w państwie było określone jej
stosunkiem zależności od innej osoby; poddanego - stosunkiem do feudała;
właściciela ziemi, feudała - miejscem jakie zajmował w strukturze lennej
(tam, gdzie ona się wykształciła), bądź obowiązkami wynikającymi głównie z
posiadanej własności ziemskiej .
Cechą główną monarchii wczesnofeudalnej i dla niej typową było występowanie
silnej władzy monarszej popieranej przez wielkich feudałów. Zainteresowani
oni byli opieką ze strony państwa nad umocnieniem ich feudalnej władzy.
Monarchia wczesnofeudalna opierała się na możnowładcach świeckich i
duchownych. W miarę wzrostu ich znaczenia możnowładcy poczęli występować
przeciw krępującej ich silnej władzy monarszej. Narastające stopniowo
konflikty między monarchią a możnowładcami, reprezentującymi siły
odśrodkowe, prowadziły na ogół do rozbicia jedności państwa i do
rozdrobnienia feudalnego.
Skupienie w ręku monarchy silnej władzy wiązało się z
wyobrażeniem, o tym, że jest on właścicielem całej ziemi i może nią
swobodnie zarządzać oraz rozporządzać tak jak swym majątkiem (charakter
patrymonialny państwa). Konsekwencją tego wyobrażenia było dążenie monarchy,
nie zawsze zrealizowane, do wprowadzenia dziedziczności tronu. Władza
królewska podlegała pewnym ograniczeniom. Władca działał w społeczeństwie
chrześcijańskim, więc jego poczynania musiały być zgodne z prawem boskim,
któremu podlegał. Następnie zakres jego władzy był poddany większym lub
mniejszym ograniczeniom zależnie od stopnia poparcia, jakie miał ze strony
panującej klasy feudałów. Nadawanie możnym panom przywilejów (zwłaszcza
immunitetów) stanowiło przyczynę osłabienia władzy monarszej i przejmowania
elementów władzy (np. władzy sądowej) przez możnych feudałów.
Organizacja państwowa była mało rozwinięta, co wynikało i
z tego, że funkcje państwa były skromne. Rola państwa sprowadzała się
początkowo do kilku tylko podstawowych zadań, do zabezpieczenia państwa na
zewnątrz i do zapewnienia pokoju wewnętrznego. Działalność państwa
przejawiała się więc głównie w organizacji wojskowej, w sądownictwie i w
zarządzaniu skarbowością.
Odpowiednio do tego aparat państwowy nie był szeroko rozbudowany. Na
szczeblu centralnym zarządem spraw państwowych zajmowali się urzędnicy,
sprawujący również funkcje nadworne, którzy wraz z innymi feudałami tworzyli
Radę Królewską (kurię). Na szczeblu lokalnym występowali urzędnicy królewscy
o funkcjach wojskowych, sądowych i skarbowych. W okresie początkowym
kształtowania się państwa występowały jeszcze często wojskowe drużyny na
utrzymaniu monarchy. Z czasem ciężar służby wojskowej przeszedł na
właścicieli ziemskich. Oni z kolei zaczęli przejmować funkcje lokalnych
urzędników państwowych.
Stosunek państwa do kościoła.
W państwie wczesnefeudalnym kościół odgrywał
szczególnie dużą rolę. Kościół był podporządkowany państwu, był narzędziem w
jego ręku, służył mu w kształtowaniu pojęć moralnych i zasad współżycia
społecznego, w podnoszeniu kultury i umacnianiu ustroju feudalnego. W zamian
za to kościół uzyskiwał olbrzymie korzyści materialne, zwłaszcza w formie
nadań ziemskich. Doprowadziło to do powstania możnej grupy feudałów
duchownych. Kościołowi z czasem przestała odpowiadać ścisła zależność od
monarchy. Panowie duchowni podjęli walkę nie tylko o uniezależnienie się od
władzy świeckiej w zakresie spraw kościelnych, co jest zrozumiałe, lecz
również o przywileje świeckie, majątkowe i polityczne.
FEUDALNA MONARCHIA STANOWA
Feudalna monarchia stanowa była formą państwa feudalnego, występującą po
przezwyciężeniu rozdrobnienia feudalnego. Zorganizowane i uprzywilejowane
stany, a więc te same siły społeczne, które przyczyniły się do zjednoczenia
państwa, nadały obecnie specyficzną formę zjednoczonemu państwu. Monarchie
stanowe powstawać zaczęły w Europie już w XIII w., w XIV w. występowały dość
powszechnie. Powstanie monarchii stanowej zostało bardzo opóźnione w Rosji.
Życie gospodarcze, którego rozwój przyczynił się do
zjednoczenia państwa, znalazło się po zjednoczeniu w warunkach bardziej
jeszcze sprzyjających dalszemu postępowi. Wpływało to korzystnie na
umocnienie podstaw materialnych mieszczaństwa. Na tym tle w końcowym etapie
monarchii stanowej wyrośnie ostry antagonizm między feudałami a miastami.
Źródłem tego antagonizmu było przejmowanie przez miasta coraz większej
części dochodu społecznego.
Zjednoczenie państwa wywołało rozszerzenie się agend
państwowych i wzrost władzy monarszej. Władza monarchy była jednak
ograniczona przez współudział w zwierzchnictwie państwowym stanów
uprzywilejowanych. Udział ten wyrażał się w zdobywanych przez Nich
uprawnieniach politycznych, w działalności zgromadzeń stanowych oraz w
różnych formach samorządu stanowego i lokalne go. Typowe dla monarchii
stanowej było zjawisko równoległego działania organów państwowych i
stanowych, czyli dualizm władzy.
Faktycznie decydującą przewagę miała w monarchii stanowej klasa feudałów
(stan szlachecki i wyższe duchowieństwo). Głównym źródłem siły politycznej
stanów było to, że na mocy posiadanych przywilejów zwolnione one były od
podatków i świadczeń państwowych w zakresie określonym tymi przywilejami.
Monarcha zmuszony do wprowadzenia nowych podatków musiał w tym celu
odwoływać się do zgody stanów. Stany w zamian za uchwały podatkowe
uzyskiwały nowe, nieraż bardzo szerokie prawa polityczne.
Siłę polityczną stanów osłabiała ta okoliczność, że występowały między nimi
poważne antagonizmy, a więc przede wszystkim antagonizm między szlachtą a
mieszczaństwem. Podobnie zarysowały się też różnice wewnątrzstanowe, a więc
między górnymi a niższymi warstwami szlachty i mieszczaństwa. W późniejszym
rozwoju monarchii stanowej dojdzie do sojuszu między królem i mieszczaństwem
taki prowadzić będzie do przekształcenia się monarchii stanowej w monarchię
absolutną .
W monarchii stanowej nastąpiła regeneracja władzy
centralnej. Umocnieniu jej sprzyjały nowe, szerzone pod wpływem prawa
rzymskiego pojęcia o państwie jako instytucji publicznej i suwerennej.
Monarchie stanowe kształtowały się jako państwa narodowe, silnie
podkreślające niezależność wobec roszczeń uniwersalistycznych cesarstwa czy
papiestwa.
Władza państwowa nie była skupiona w całości w osobie monarchy. Była ona
ograniczona przez stany, które na mocy posiadanych już i stale rozszerzanych
przywilejów uczestniczyły w mniejszym lub większym stopniu w zarządzie
państwa. Przywileje stanowe miały zazwyczaj formę umów między królem a
stanami, umów opatrzonych wzajemnymi sankcjami. Władcy obejmując panowanie
musieli często przywileje takie solennie zaprzysięgać (kapitulacje wyborcze
w Niemczech, artykuły henrykowskie w Polsce). Wprawdzie w okresach
poprzednich stosunek między monarchią a feudałami opierał się również na
umowach, różnica jednak polegała na tym, że układy dawniejsze miały
charakter umów władcy z jednostkami, obecnie zaś miały formę przywilejów
monarszych dla całej grupy społecznej, czyli stanu. Odtąd poszczególni
przedstawiciele stanu uprzywilejowanego występowali nie tyle w imieniu
własnym, ile w interesie całej grupy, którą reprezentowali. W ten sposób
powstały warunki do solidarnego występowania i działania całych stanów.
Prowadzić to mogło nawet do uzyskania przez stany władzy przewyższającej
władzę monarchy. W literaturze naukowej spotkać się można z określeniem, że
dawna społeczno-polityczna struktura "pionowa" (wertykalna) przybrała w
monarchii stanowej charakter poziomy (horyzontalny).
Zjednoczenie państwa wymagało gruntownej reorganizacji
aparatu państwowego, powołania nowych organów państwowych zarówno na
szczeblu centralnym, jak i lokalnym, powstała również potrzeba wprowadzenia
do tych organów wykształconych fachowców.
Na szczeblu centralnym pojawi się przede wszystkim instytucja zgromadzeń
stanowych, genetycznie związanych z dawną feudalną Radą Królewską, obecnie
odpowiednio rozszerzoną przez udział mieszczaństwa. Rozbudowało się
sądownictwo królewskie, jak np. Parlamenty we Francji, itp. Kształtowały się
nowe centralne organy skarbowe.
Podobnie tworzyła się nowa sieć organów zarządu lokalnego (sędziowie pokoju
w Anglii, baliwowie we Francji, amtmani w Niemczech, starostowie w Polsce
itp.). W niektórych państwach rozwinął się samorząd lokalny, obejmujący nie
tylko samorząd miejski, ale i samorząd w ramach poszczególnych ziem czy
prowincji (Anglia, Rosja, Polska).
W zarządzie państwa często występował wyraźnie dualizm władzy. Typowym jego
przykładem była administracja skarbowa. Często obok skarbowości państwowej,
zajmującej się własnymi dochodami królewskimi, występowała odrębna stanowa
administracja skarbowa oparta
na uchwalonych przez stany podatkach .
Stosunek państwa do kościoła.
Kościół usiłował utrzymać swą wysoce
uprzywilejowaną pozycję zdobytą w okresie rozdrobnienia feudalnego.
Prowadziło to do narastania konfliktów między duchowieństwem a szlachtą i
mieszczaństwem. Stany te zaczęły występować przeciw nadmiernemu rozrastaniu
się dóbr kościelnych, zarówno dóbr ziemskich, jak i kapitałów lokowanych
przez kościół w miastach. Równocześnie państwo zaczęło prowadzić z poparciem
szlachty akcję w kierunku uniezależnienia kościoła od Rzymu, uzyskania
wpływu na obsadzanie urzędów kościelnych i ograniczania działalności sądów,
kościelnych.
Zgromadzenia stanowe były instytucją najbardziej
typową dla rozwiniętej feudalnej monarchii stanowej. Występowały one w
różnych krajach pod różnymi nazwami: Stanów Generalnych we Francji,
Parlamentu w Anglii, Reichstagu i Landtagów w Niemczech, Soboru Ziemskiego w
Rosji , Sejmu Walnego w Polsce itp. Wszystkie zgromadzenia łączył szereg
cech wspólnych, jedynie parlament angielski, a także polski sejm szlachecki
różniły się bardziej od organizacji zgromadzeń stanowych na kontynencie.
Kompetencja zgromadzeń stanowych kształtowała się różnie w różnych krajach.
Na czoło należy tutaj wysunąć sprawy podatkowe. Monarcha nie mógł samowolnie
nakładać nowych podatków, które by ograniczały przywileje stanów. Tymczasem
potrzeby finansowe zjednoczonego państwa, w szczególności potrzeby związane
z utrzymaniem wojska najemnego, zmuszały monarchów do odwoływania się do
pomocy stanów. Stany, w zamian za zgodę na nowe podatki, uzyskiwały często
nie tylko kontrolę nad tymi podatkami przez powołane do tego przez siebie
organy, lecz również innej natury prawa polityczne.
Sprawy podatkowe stanowiły ważną podstawę działalności zgromadzeń
stanowych, uprawnienia ich jednak nie ograniczały się do tej dziedziny.
Zgromadzenia stanowe wyrażały aprobatę ważnych posunięć politycznych
monarchy, gwarantując mu w ten sposób niezbędne poparcie społeczne. Czasem
same przejmowały decyzję w najważniejszych sprawach państwowych, jak wybór
monarchy, np. we Francji , w Rosji , sprawy pokoju i wojny itd. Czasem
uprawnienia zgromadzeń stanowych szły w kierunku przejęcia współudziału w
całym ustawodawstwie państwowym, z wyłączeniem samowolnego ustawodawstwa
królewskiego.
Skład zgromadzeń stanowych bywał różny. Zasadą było to, że poszczególne
stany tworzyły odrębne izby. Z reguły stan mieszczański zasiadał oddzielnie
od szlachty (inaczej w Anglii). Stan szlachecki tworzył czasem dwie izby:
szlachty wyższej (Izba Lordów, Duma Bojarska, kuria 'książąt elektorów,
polski senat) i szlachty niższej. Stan duchowny tworzył czasem odrębną izbę,
w innych państwach feudałowie duchowni zasiadali w tej samej izbie co
feudałowie świeccy (Izba Lordów, niemieckie kurie elektorów i książąt
Rzeszy, polski senat). Chłopi uczestniczyli w zgromadzeniach stanowych
wyjątkowo (niektóre Landtagi niemieckie, Sobór Ziemski w r. 1613 w Rosji).
Cechą wszystkich zgromadzeń stanowych było, że poszczególni posłowie byli
reprezentantami swego stanu. Nie było więc mowy o reprezentacji narodowej,
gdzie każdy poseł mógłby radzić i głosować zgodnie ze swym sumieniem i w
interesie całego narodu. Posłowie skrępowani byli instrukcjami wyborczymi i
reprezentowali jedynie stanowe i lokalne interesy swoich wyborców. System
obrad zgromadzeń stanowych zasadzał się na tym, że każdy stan obradował i
głosował oddzielnie (inaczej w Anglii, gdzie sprawy przechodziły kolejno od
jednej izby do drugiej).
Istotnym zagadnieniem jest określenie stosunku uprawnień stanów do władzy
królewskiej. Stosunek ten układał się różnie w różnych monarchiach
stanowych. Sama decyzja zwołania i rozwiązania zgromadzenia stanowego
należała z reguły do monarchy, ale i w tym zakresie zgromadzenia uzyskiwały
niekiedy pewne wpływy. Czasem, zależnie od układu sił społecznych, monarchia
utrzymywała silną przewagę nad zgromadzeniami mającymi wówczas jedynie
charakter organów doradczych, z którymi król musiał się liczyć; czasem znów
stany uzyskiwały głos decydujący, któremu' monarcha musiał się
podporządkować. W systemie angielskim wytworzyła się pewnego rodzaju
równowaga między królem a Parlamentem. Król miał w Parlamencie stanowisko
równorzędne z obu izbami.
|