14 stycznia 2010r.
Alicja Stańco
Nr albumu: 230 005
I rok filozofii spec. ogólnofilozoficzna
Wydział Humanistyczny UMK
Arystoteles
METAFIZYKA
rozdział 9. Sposób istnienia boskiego Rozumu.
`Ludzkie trudności w poznaniu boskiego Rozumu.'
Arystoteles w badanym fragmencie zadaje więcej pytań niż daje odpowiedzi. A nawet jeżeli te odpowiedzi już są, to są niejasne i nie do końca tłumaczy w jaki sposób do nich doszedł. Uważam, że jest to jeden z tych fragmentów, które potwierdzają, że filozof potrafił pisać trochę chaotycznie, gdyż są pytania, potem odpowiedź na pytania ostatnie, nowe pytania i znów odpowiedzi - tyle, że na pytania wcześniejsze. Jednym zdaniem: rozdział bardzo trudny do analizy nie tylko ze względu na treść, ale także na budowę i trudny do uchwycenia schemat myślenia.
Filozof pyta o sposób istnienia boskiego Rozumu, o to czy myśli, o czym myśli. Kolejno pyta o istotę jego istnienia (ogranicza odpowiedź do dwóch opcji: zdolność do myślenia & akt myślenia), co jest przedmiotem jego myślenia oraz czy ten przedmiot jest stały, czy różny, czy jest złożony… i na kilka z tych pytań udzielone są odpowiedzi.
Już na samym początku filozof stwierdza, że natura boskiego Rozumu stwarza wiele trudności. Oczywistym wydaje się stwierdzenie, że Rozum boski jest boski - czyli najbardziej doskonały i nie potrzebujący niczego, do swego istnienia. Arystoteles twierdzi nawet, że jest najbardziej boski, ze wszystkich rzeczy boskich. Zanim jednak zostaną zbadane własności boskiego Rozumu, warto zdefiniować pojęcia używane przez filozofa.
Czym jest rozum Arystoteles pisze w większości swoich dzieł. Najwięcej zaś w O powstawaniu i niszczeniu, O duszy, O zmysłach i O pamięci. Rozum charakteryzuje jako istotę wieczną, z czego w człowieku jest to jego istotą i najlepszą jego częścią. Po za tym jest czynnikiem kształtującym człowieka. Jego działanie to myślenie. Najznakomitszym myśleniem jest myślenie o myśleniu (metamyślenie), do którego jednak zdolny jest tylko umysł doskonały, czyli boski. Kolejnym terminem, który by należało zbadać jest Bóg, bóstwo. Arystoteles wspomina, iż przodkowie przekazywali w tradycji, że gwiazdy są bogami, a boskość otacza całą naturę. On zaś charakteryzuje Boga jako jednostkę. Nazywa go Nieruchomym Pierwszym Poruszycielem, pierwszą istotą, pierwszą zasadą, początkiem i przyczyną wszystkiego. W Metafizyce pisze, że nie ma On materii, ale jest pełną rzeczywistością (Entelechią). Tylko Bóg właśnie potrafi myśleć najdoskonalej oraz kontemplować. Posiada w najwyższym stopniu wiedzę oraz dobro. Jest nieśmiertelny, wieczny. O Bogu pisze w Metafizyce, ale także w O niebie, Zoologii, O świecie, czy w O duszy.
Stagiryta zastanawia się czy Bóg myśli, czy nie. Zaprzecza, że nie myśli, gdyż wtedy nie byłoby w nim wzniosłego, bo byłby tylko jak śpiący. Jeżeli zaś myśli, to musi myśleć o czymś lub o kimś, i myśl jego nie może być od niczego zależna, bo straciłby swą wyjątkowość. Jeżeli On sam jest istotą doskonałą to musi myśleć również o czymś także doskonałym, w najwyższym stopniu boskim i najwartościowszym ( i już tu podaje odpowiedź w pewien sposób. Skoro powiedział, że Rozum boski jest w najwyższym stopniu boski, więc musi o nim myśleć).
Kolejno zaznacza, że myśląc nie może się zmieniać. Bowiem, jeżeli myśli o czymś najbardziej doskonałym (więc nie ma nic jeszcze bardziej doskonałego) to zmieniając przedmiot myśli musiałby zmienić na coś gorszego. A także, jeżeli nastąpiła by jakaś zmiana, to nastąpiłby ruch, a jak wcześniej definiowałam Boga według filozofa, Bóg jest stały i nieruchomy. Wtedy więc Arystoteles poddaje pod wątpliwość, czy może Rozum boski jest potencją (możliwością), a nie aktem myślenia. Wtedy nie nastąpiło by żadne poruszenie. Dodaje także, iż ciągłość myślenia mogłaby być nużąca dla Boga (antropomorfizuje Boga przypisując mu ludzką skłonność do nudzenia się wykonywaniem monotonnej pracy, czynności).
Ale to nie jest jedyny argument, który przyszedł na myśl filozofowi. Przypuszcza on także, że może być coś bardziej cennego od samego rozumu, a miałby to być przedmiot myśli. Jest to jednak pewna niezgodność, gdyż wtedy zaprzecza temu, że rozum jest najbardziej boski, bo jednak znalazłoby się coś bardziej cennego (Jest to jednak założenie wykluczające relację identyczności między rozumem, a przedmiotem myślenia). Stagiryta zawahał się nad doskonałością rozumu jako takiego, gdyż jego działanie (myślenie) przysługuje każdemu jego właścicielowi. A już niezależne by to było od tego, o czym on myśli, a myśleć można zarówno o rzeczach najwznioślejszych, najdoskonalszych, ale także o najgorszych rzeczach, takich, o których powinno się w ogóle nie rozważać, a takie myślenie nie może być uznane za najlepsze, więc nie można zastosować reguły uogólniania i powiedzieć, że holistycznie myślenie jest najdoskonalsze.
Następnie zaś filozof dochodzi do tego, co może być przedmiotem myślenia boskiego, doskonałego; przedmiotem myślenia, które by było cenniejsze od samego rozumu. Dochodzi do relacji identyczności. Jako, że nie może być nic bardziej boskiego, więc musi myśleć o sobie samym, a jego myślenie jest metamyśleniem. W ten sposób poprzez wybranie jednej z opcji odpowiada na pytanie, czy rozum boski myśli, czy ma potencję. Nie udzielił nigdzie wprost odpowiedzi na to pytanie, ale jeżeli opisuje jedną z odpowiedzi, jako tą zaistniałą, a do drugiej potencjalnej odpowiedzi nie odwołuje się w ogóle, to musiał ją wybrać (może to jednak być nieprecyzyjnością i brakiem przemyślenia drugiego założenia, gdyż nie ma przytoczonych żadnych argumentów przeciw niej bezpośrednio).
Jednakże później dodaje tezę, że myślenie, postrzeżenie, mniemanie i wiedza mają zawsze przedmiot różny od siebie, a sobą zajmują się tylko pobocznie - niestety jednak nie przywołuje żadnych argumentów, czy wyjaśnień uzasadniających tą tezę. W kolejnych zdaniach po raz wtóry zdecydowanie zaznacza, że czym innym jest myślenie, a czym innym bycie przedmiotem myślenia. A z drugiej strony przyznaje, że nie ma różnicy między przedmiotem myśli, a myślą w przypadku tworów niematerialnych. Skoro nie ma różnicy, więc jednak rozum boski może mieć za przedmiot myśli samego siebie, a nawet więcej - skoro nie ma różnicy, to myśl boska i jej przedmiot są tym samym, tworzą jedność.
Gdy Arystoteles doszedł do tego, że Bóg myśli, że ma przedmiot myśli tożsamy z samą myślą, zastanawia się jakie są własności samej myśli - czy jest jednolita czy złożona. Gdyby była złożona, to założyć by trzeba, że myśląc należy przechodzić od jednej do drugiej części całości (czyli zakładałby zmianę, a zdanie na temat zmian w stosunku do Boga już wcześniej wyjaśniałam). Filozof odpowiada, że wszystko, co nie ma materii jest niepodzielne, że jest całością jednolitą. Jednakże po raz wtóry nie tłumaczy, nie wyjaśnia, a przyjmuje to jako założenie; przedstawia jako niepodważalną tezę; nie pokazuje rozumowania.
Rozdział zaś zakończy zdaniem myślą: tak myśl boska myśli samą siebie przez całą wieczność. Wnioskuje to z przytoczonych tez. Przez całą wieczność, gdyż sam Bóg jest ponadczasowy i wieczny, a nie może zmieniać przedmiotu myśli, bo jest także niezmienny, nieruchomy. Myśli samą siebie, gdyż jako rozum boski może myśleć tylko o przedmiotach najdoskonalszych, najbardziej boskich, a tylko on sam jest taki.
Filozof w swoim rozdziale o sposobie istnienia boskiego Rozumu, pokazuje, że rozum boski istnieje w sposób nieruchomy i niezmienny, a jest taki przez całą wieczność. Podstawą jego działania jest myślenie, myślenie samego siebie, gdyż tylko on jest przedmiotem godnym bycia przedmiotem myśli rozumu najbardziej boskiego z wszystkich boskich rzeczy. Jednakże w porównaniu choćby do pierwszych ksiąg dzieła nie prowadzi tu tak jasnego rozumowania, gdzie przytaczałby `za' i `przeciw', oraz podawał przykłady, ale raczej przedstawia założenia.
BIBLIOGRAFIA:
Arystoteles Metafizyka [w: Dzieła wszystkie t. 2] tłum. K. Leśniak Warszawa 1983
Arystoteles; Metafizyka; tłum. Żeleźnik T.; Warszawa 2003.
Arystoteles O duszy [w: Dzieła wszystkie] tłum. K. Leśniak
Arystoteles O świecie [w: Dzieła wszystkie] tłum. K. Leśniak
Arystoteles Etyka nikomachejska [w: Dzieła wszystkie] tłum. K. Leśniak
Arystoteles Polityka [w: Dzieła wszystkie] tłum. K. Leśniak
Dzieła wszystkie tom 7; słownik terminów i pojęć arystotelesowskich
Jusiak J.; Arystotelesowska Koncepcja Metafizyki [w:] „Kwartalnik filozoficzny” T. XV, Z. 4, 1997.
Lutosławski W.; Metafizyka; Drozdowo 2004.
Rozum - (po grecku logos), umysł; identyfikowany z podmiotem wyposażonym w możliwość poznawania, potrafiącym zapamiętywać, wyobrażać sobie, postrzegać, odczuwać emocje, kojarzyć zdarzenia, odkrywać istotę przyczyn i zjawisk, itp. [za: Słownik filozoficzny:
źródło: http://www.edupedia.pl/words/index/show/493903_slownik_filozoficzny-rozum.html].
za: Arystoteles Metafizyka 1074 b; tłum. K. Leśniak.
Por. Arystoteles O duszy 413 b.
Por. Arystoteles Etyka nikomachejska 1168 b, 1169 a.
Por. Arystoteles Polityka 1332 a, b.
Por. Arystoteles Metafizyka 1074 b; tłum. K. Leśniak.
Por. Arystoteles O świecie 397 b.
Por. Arystoteles Metafizyka 983 a; Etyka nikomachejska 1166 a.
Por. Arystoteles Metafizyka 1074 b; tłum. K. Leśniak.
Por. Arystoteles Metafizyka 1074 b.
Pro. Arystoteles Metafizyka 1075 a.
Alicja Stańco
- 5 -