Michał Bałucki, GRUBE RYBY. DOM OTWARTY,

oprac. Tomasz Weiss, BN I/236, Wrocław 1981.

I. LEGENDA HISTORYCZNOLITERACKA O MICHALE BAŁUCKIM

• Należał do pokolenia przedburzowców, w końcówce życia musiał skonfrontować swoją twórczość z rewolucją estetyczną i światopoglądową Młodej Polski. To właśnie wtedy zaczęto formułować pierwsze nieprzychylne sądy na temat jego twórczości. Pokutowała opinia, że Bałucki stworzył w swoich komediach wzorce obyczajowe rażące przeciętnością, kreował postaci z wąskimi horyzontami

• termin bałucczyzna (równolegle z dulszczyzną)

• sytuacja zaczęła ulegać zmianie w latach 50. XX wieku

Biografia przedburzowca

• urodził się 29 września 1837r.

• nie został rzemieślnikiem, jak chcieli jego rodzice, ale po ukończeniu gimnazjum wpisał się na wydział filozoficzny UJ (matematyka, przyroda, filologia)

• przyjaźnił się z „czerwonymi”, Józefem Szujskim, Alfredem Szczepańskim i in.

• od 1857 roku brał udział w spotkaniach stowarzyszenia literackiego; 1859 - zebrania u Parysa Filippiego (wraz z plastykami, m. in. Franciszkiem Wyspiańskim, Janem Matejką, Arturem Grottgerem i in.)

• najważniejsze poglądy Bałuckiego i innych przedburzowców wyrażały się w radykalnej postawie demokratycznej oraz niechęci do instytucji i przekonań feudalnych (konieczność zrównania stanów wobec prawa, przemian świadomości społecznej, zwłaszcza szlachty i arystokracji)

• realistyczny i pragmatyczny charakter programu przedburzowców określał także ich pogląd na literaturę — postulowali powieść realistyczną, służącą wyraźnej tezie ideowej

• program przedburzowców można traktować jako prekursorski wobec programu pozytywistów

• nie wiadomo, jak wyglądał udział Bałuckiego w powstaniu, wiemy jedynie, że w październiku 1863 roku został aresztowany

• pierwszy sukces — komedia Radcy pana radcy (1869)

• w 1876 ożenił się z Kalikstą Ćwiklińską, która umarła rok po ślubie

• drugie małżeństwo — w 1879, z Eufemią Śliwińską, córką krakowskiego ślusarza

• w latach 90. nadszedł kryzys popularności Bałuckiego

• 17 października 1901 Bałucki popełnił samobójstwo

II. TWÓRCZOŚĆ EPICKA BAŁUCKIEGO DO ROKU 1870

• 1874 — Poezje — liryka trzeciorzędna

• teksty publicystyczne

• 1866 — Młodzi i starzy — powieść wyraźnie tendencyjna, skupiona na ideologii „czerwonych”; Powstania styczniowego dotyczyły te z nowele Bałuckiego i kolejna powieść, Przebudzeni. W niej również teza była ważniejsza od fabuły, która korzystała z licznych schematów.

• Po klęsce powstania styczniowego wiele miejsca poświęca walce z lojalizmem stańczyków, krytykuje obawę przed utratą przywilejów. Daje temu wyraz także w swoich kronikach zatytułowanych Tygodnik krakowski, publikowanych w Kraju w latach 1869-1871. W kronikach można też zauważyć problemy, które pojawią się w jego przyszłych komediach.

III. TWÓRCZOŚĆ EPICKA BAŁUCKIEGO PO ROKU 1870

• porzucenie wątków powstańczych — Błyszczące nędze (1870), O kawał ziemi (1872) — powieść tendencyjna, skrajna w formułowaniu programu pozytywistycznej przebudowy gospodarki

• czy naiwność ujęć jest elementem strategii autora? — odbiorcami mieli być przedstawiciele stanu średniego, rzemieślnicy, mieszczanie…

• kolejne powieści i nowele Bałuckiego, zarówno tendencyjne, jak też te o większych ambicjach literackich, charakteryzują się wyrazistą konsekwencją ideologiczną (m. in. Do kraju, 1882; Pan burmistrz z Pipidówki, 1886); utwory Bałuckiego cały czas były wyczulone na bieżące problemy otaczającej pisarza rzeczywistości.

IV. BAŁUCKI KOMEDIOPISARZ

• Debiut — Polowanie na męża (1865); kolejna komedia, Radcy pana radcy (1869), jest pierwszym poważniejszym sukcesem, choć nie jest tekstem najlepiej skomponowanym.

• Dalsze utwory skupiają się wokół kwestii ważnych społeczni — m. in. emancypacji kobiet (Emancypowane, 1872), oświaty ludu (Komedie z oświatą, 1876) itd.

• Różnica między Bałuckim a Zapolską polega często na tym, że pisarz konstruował swoje utwory w sposób bardzo staroświecki pod względem intrygi, sytuacji scenicznych itd. Zapolska tymczasem posługiwała się zdobyczami nowoczesnego dramatu, czerpiącego ze szkoły naturalizmu, rezygnowała z intrygi na rzecz życiowego prawdopodobieństwa sytuacji dramatycznej.

• Napisane bezpośrednio przed i po Grubych rybach: Sąsiedzi (1880) i Gęsi i gąski to także komedie z oczywistą tezą ideową, w których cel dydaktyczny dominuje nad artystycznymi ambicjami.

• Dalsze utwory także dostarczają dowodów pasji społecznikowskiej komediopisarza, choć znajdują się w nich utwory o wyższych wartościach artystycznych niż kilka tu wymienionych. Bez wątpienia zręczność konstruowania intrygi wzrastała wraz z doświadczeniem pisarza. Wydaje się, że Bałucki celowo konstruował swoje utwory tak, by z ich dydaktyzmem dotrzeć do jak najszerszych kręgów odbiorców. Nie miał na pewno ambicji psychologa i nie chciał bądź nie umiał budować charakterów. Posługiwał się zbliżonym schematem intrygi, wracał często do tych samych problemów.

GRUBE RYBY

• intryga — tradycja jeszcze Plautowska, w PL: Fredro, Damy i huzary

• prawda obserwacji obyczajowej została poświęcona sytuacji komediowej (Boy: dlaczego Henryk jest tylko nauczycielem muzyki w pensji dla panien?)

• Bałucki nie zastanawiał się też raczej nad moralnym sensem zgody Ciaputkiewiczów na matrymonialne plany „grubych ryb”

• na efekty komiczne składają się sceny groteskowe i farsowe (np. niezręczny taniec Pagatowicza)

• dla uzyskania efektów komicznych Bałucki chętnie posługuje się też kontrastem oraz rzeczywistymi i zaaranżowanymi nieporozumieniami

• fakt, że każda z postaci ma swoją charakterystyczną cechę, dodatkowo sprawia, że jest to znakomita komedia do grania

• PREMIERA: 27 sierpnia 1881 w Warszawie

DOM OTWARTY

• wg Boya: jest to doskonała komedia, zawierająca trafną obserwację obyczajową

• komiczny snobizm — próba przeniesienia ziemiańskiego obyczaju z dworu do miasta, do ciasnego mieszkania

• komizm wzmaga galeria brzydkich panien i niezbyt udanych kawalerów, na których czyhają

• ponownie Bałucki posługuje się kontrastem, np. Janina — Pulcheria

• z konserwatyzmu Bałuckiego wynika dydaktyczny wydźwięk komedii (choć tu poprowadzony z umiarem)

• część drugo- i trzecioplanowych postaci powołana została ze względu na „nosicielstwo humoru” (np. Fujarkiewicz), choć ich pojawienie się jest zawsze dobrze umotywowane

• Bałucki nie ustrzegł się jednak błędów

• obecność pary zakochanych niczym się nie tłumaczy, A Kamila jest właściwie zupełnie zbędna

• wątpliwości budzi też obecność starego sługi, Franciszka

• PREMIERA: 31 marca 1883 w Krakowie

Michał Bałucki, GRUBE RYBY:

Onufry Ciaputkiewicz, emeryt

Dorota, jego żona

Wanda, ich wnuczka

Burczyński

Helena, jego córka

Wistowski

Pagatowicz

Filip, służący Ciaputkiewiczów

Akt I

Scena 1. Posłaniec z telegramem wyrywa z poobiedniej drzemki Onufrego i Dorotę Ciaputkiewiczów. Pisze do nich Wanda, ich wnuczka — przyjeżdża tego samego popołudnia, gdyż w ich pensji wybuchłą szkarlatyna. Spierając się o to, jak przygotować jej powitanie, Ciaputkiewiczowie jadą na stację.

Scena 2. Wistowski (~„sztywny, pretensjonalny”) zawsze o 17.30 gra w karty z Pagatowiczem i gospodarzami. Usłyszawszy o przyjeździe Wandy, tłumaczy P, że opuści dom Ciaputkiewiczów — gdyż jako „grube ryby” (dobrze sytuowani kawalerowie) są narażeni na próbę złapania ich na mężów dla panny Wandy. Wistowski: zdeklarowany kawaler, Pagatowicz: chciałby się żenić, ale jest już stary, ponadto wolałby z miłości, a nie ze względu na swój pozycję. Ma na dodatek katar żołądka.

Scena 3. Wanda przyjeżdża z Heleną Burczyńską (Onufry jest jej ojcem chrzestnym). Pagatowicz zna ojca Heleny (a ją samą od dziecka), Wanda zna bratanka Wistowskiego. Podczas przygotowań do kolacji panowie grają w karty. Wistowski cały czas boi się, że chcą go złapać na męża dla Wandy. Dziewczyna tymczasem doradza panom, jak najlepiej zagrać.

Scena 4. Pagatowicz zapowiedział wcześniej, że nazajutrz rano wyjeżdża do Wiednia. Helena prosi go, by został 1-2 dni, gdyż ma do niego sprawę, którą musi skonsultować z ojcem. P jest pewny, że idzie o ślub. Po kolacji Wanda aranżuje tańce (jest karnawał): Wanda z Wistowskim, Helena z Pagatowiczem, dziadkowie przygrywają. Panowie tańczą okropnie, Pagatowicz się przewraca. Hance udaje się go namówić, by został.

Akt II

Scena 1. Wanda uskarża się z powodu tęsknoty za nauczycielem muzyki z pensji. Zakochał się w nim (bratanku Wistowskiego).

Scena 2. Burczyński, który przyjechał po Helenę, narzeka (sknera) na mnóstwo wydatków. Helena tymczasem chce go uprosić o kupienie materiału na suknię (Pagatowicz mógłby kupić go w Wiedniu). Henryk (bratanek W) jest w mieście i po południu odwiedzi Wandę z ważną wiadomością.

Scena 3. Wanda udaje przed Dorotą, że śpi, nie chce, by babcia zajęła ją czymś.

Scena 4. Henryk opowiada Wandzie o liście od stryja, w którym obiecuje uczynić go swoim spadkobiercą, o ile wybierze żonę, która „spodoba się” stryjowi. Wanda prosi Henryka, by poczekał nieco, aż stryj ją polubi.

Scena 5. Onufry chce swatać Helenę z Pagatowiczem, ale ten się wymawia chorobą i wiekiem. Onufry opowiada mu historię o znajomym, który po ślubie wydobrzał. P już właściwie się zgadza.

Scena 6. Helena płacze, mówiąc P, że ojciec się nie zgadza (P nie wie, że chodzi o materiał na suknię). Dziewczyna mówi mu też o Wandzie, która zakochała się w Henryku.

Scena 7. P przekonuje Burczyńskiego, że nie ma racji. Ten tłumaczy, że Helena jest za młoda (17). Obaj mówią o różnych rzeczach (P myśli o ślubie).

Scena 8. Wistowski drwi z P, że dał się złapać. Ten zaś mówi mu, że Wanda ma narzeczonego. Wistowski jest przekonany że to podstęp. Postanawia się oświadczyć, żeby udowodnić P, że nie dostanie kosza (~gruba ryba).

Scena 9. Akurat przychodzi Wanda. Wistowski zalotnie z nią rozmawia, Wanda go komplementuje („Najwyżej 40”); musi przygotować dla babci czepek — Wistowski służy jej głową jako „manekin”.

Scena 10. Przychodzi Henryk — stryj nie jest zadowolony, nie chce go przedstawić Wandzi, boi się konkurencji.

Scena 11. Wistowski chce jak najszybciej zabrać Henryka z domu Ciaputkiewiczów. Onufry jednak ich zatrzymuje.

Akt III

Scena 1. Onufry spóźnia się na obiad po „zakrapianym” śniadaniu — Wistowski się oświadczył. Onufry z Dorotą już się kłócą, czy prawnuk będzie inżynierem czy lekarzem.

Scena 2. Onufry pyta Wandę, czy chce wyjść za mąż za Wistowskiego. Ta, myśląc, że to Henryk się oświadczył, zgadza się.

Scena 3. Tymczasem przychodzi Henryk i uświadamia Wandzie, że to stryj poprosił o jej rękę. Henryk ma plan.

Scena 4. Wistowski chwali się P, że też się żeni. Szybko też stał się zwolennikiem rodzinnego życia…

Scena 5. Wanda udaje smutną. Wistowski prawi jej komplementy. Ta prowokuje go, by wyznał, że mu się podoba. W tej samej chwili za stryjem staje Henryk, który czeka tylko na to wyznanie.

Scena 6. Bratanek dziękuje Wistowskiemu, wyznaje mu wraz z Wandą, że znają się już od roku. Stryj musi się zgodzić na ich ślub.

Scena 7. Aby ratować twarz, Wistowski tłumaczy Onufremu, że oświadczał się w imieniu Henryka.

Scena 8. Helena wreszcie uprosiła ojca — P dziwi się, gdy zaczynają mówić o łokciach i metrach. Wychodzi na jaw, że chodzi o materiał na suknię. P do Wistowskiego: „A mówiłeś pan, że wszystkie mają apetyt na grube ryby”. P dostaje ataku kataru żołądka.

Michał Bałucki, DOM OTWARTY

Władysław Żelski

Janina, jego żona

Kamila, jej siostra

Telesfor, ich wuj

Adolf, narzeczony Kamili

Alfons Fikalski

Wicherkowski

Pulcheria, jego żona

Ciuciumkiewicz

Katarzyna, jego żona

Tecia, Miecia, Munia, Lola — ich córki

Wróbelkowski, Fujarkiewicz, Malinowski, Bagatelka

Franciszek, służący

Lokaj, Goście

Akt I

Scena 1. Telesfor z Władysławem grają w szachy, Kamila z Adolfem ćwiczy grę na fortepianie. Nikt nie zwraca uwagi na Franciszka, który pyta, gdzie nakryć do kawy. Scena 2. Władysław nie zwraca też uwagi na żonę. przegrywa, nie może skupić się na niczym innym, kiedy gra. Telesfor nuci pod nosem rozmaite melodyjki. Telesfor: „Już to można powiedzieć, że my sobie tu w naszym małym kółku żyjemy jak w raju.” Janina i Kamila narzekają na ciągłą nudę i „sztywność” swoich mężczyzn. Scena 3. Przychodzi Pulcheria; przymawia Władysławowi, ze nigdzie nie wychodzi z żoną. Pulcheria namawia ich, by zaczęli prowadzić dom otwarty i urządzili „wieczór tańcujący”. Panie zaraz podchwytują pomysł, popiera go Telesfor — on też podejmuje się wyprawienia balu. Układanie listy gości — m. in. Fifikowska „z przyległościami” (kuzynkami, które chce wyswatać). Pan Fikalski ma się zająć oprawą balu. Scena 4. Panie z trudem znajdują w kalendarzu Fikalskiego jeden wolny wieczór. Fikalski jednak uświadamia im, że salon jest zbyt mały. Trzeba przerobić jadalny. Idą oglądać pokój. Scena 5. Wicherkowski poszukuje swojej żony, Pulcherii — zazdrosny o nią, opowiada Telesforowi, jak jej pilnuje. Scena 6. Janina żegna Fikalskiego, Wicherkowski odradza im organizowanie balu w domu. Cały czas narzeka tez na kawalerów, którzy chcą bałamucić kobiety. Opowiada o pewnym mężczyźnie, który pojedynkował się z kawalerem o honor żony i został ranny. Scena 7. Umoralniające (zmyślone) opowiadanie Wicherkowskiego nie robi wrażenia na Janinie. Nadal chce urządzić bal.

Akt II

Scena 1. Kamila pomaga Franciszkowi zapalić świece. Scena 2. Znowu kłóci się z Adolfem, który miał zaprosić na bal kolegów, ale nikogo nie przyprowadził. Scena 3. Przygotowania; przychodzą lokaje, Franciszek się burzy, ze sam dałby sobie radę. Scena 4. Władysław wraca z miasta. Szukał nowych grajków, bo kapela się rozchorowała — znalazł wojskową muzykę. Janina kłopocze się, bo przyszło dużo pań, a niewielu panów. Adolf usadzony wśród starszych pań (cztery na jednej kanapie). Przychodzi Fikalski. Scena 5. Fikalski przedstawia kawalerów, których przyprowadził (Telesfor: „jeden lepszy od drugiego”). Scena 6. Przychodzą kolejni goście. Fikalski prosi Pulcherię do poloneza, ale Wicherkowski sam chce zatańczyć z żoną. Pulcheria po cichu rozmawia z Malinowskim. Scena 7. Wróbelkowski chce poderwać Janinę, lubi bałamucić mężatki. Bagatelce wpadła w oko Kamila. Scena 8. Fujarkiewicz, farmaceuta z prowincji, chce znaleźć żonę. Fikalskiemu zależy na połączeniu mazura z kotylionem, bo umówił się, że po kolacji uda się na kolejny bal. Kawalerowie mu przyklaskują, Telesfor zaś narzeka na współczesną młodzież. Scena 9. Pijany Franciszek czuje się zlekceważony. Próbuje usługiwać, tłucze szkło. Scena 10. Ciuciumkiewiczowa z czterema córkami i mężem idzie do drugiego pokoju, bo Fifikowska nie chciała dać jej usiąść na kanapie. Janina martwi się, że panienki nie potańczą. Telesfor: „Siedź w kącie, znajdą cię”. T usługuje pannom, Adolf zaś ma z nimi potańczyć. T, Ciuciumkiewicz i Wicherkowski zasiadają do kart. Scena 11. Panowie grają, Fikalski prosi Pulcherię, mąż się zgadza. Po chwili jednak zmienia zdanie i odchodzi od stolika. Ciuciumkiewiczowa mówi mężowi by dowiedział się czegoś o Malinowskim. Scena 12. Telesfor narzeka, bo bal okazał się bardzo męczącym przedsięwzięciem. Władysław wraca od gospodarza domu, który wścieka się o hałas. Kamila jest zła, bo nikt jej nie poprosił do tańca. Scena 13. Zazdrosny Wicherkowski pyta Pulcherię, co szeptał jej Fikalski podczas tańca. Ta „wyznaje”, że umówili się na schadzkę nazajutrz, na cmentarzu. Gdy mąż postanawia, że sam tam pójdzie, aby rozprawić się z Fikalskim, Pulcheria umawia się na tę właśnie godzinę z Malinowskim w domu. Scena 14. Mazur: Fujarkiewicz prosi Pulcherię. Scena 15. Wróbelkowski prosi Janinę do tańca. Ta jednak odmawia, bo panny Ciuciumkiewicz siedzą bez partnerów. W. prosi Tecię, która w bukiecie zauważa karteczkę („wyznanie miłosne”, na które W chciał poderwać Janinę). Matka Teci jest oburzona. ma „dowód winy” gospodyni. Scena 16. Wróbelkowski narzeka na brzydkie panny; kładzie się na kanapie. Telesfor gani go za niegrzeczne zachowanie. W żąda satysfakcji. Scena 17. Telesforowi nie podoba się taniec z figurami, wraz z Ciuciumkiewiczem porywają panie do mazura „po dawnemu”.

Akt III

Scena 1. Po balu. Franciszek opowiada Adolfowi o całodziennych porządkach. Lokaje ukradli pięć srebrnych łyżeczek. „Koszt duży, mitręgi jeszcze więcej, a zabawy żadnej.” Scena 2. Telesfor szykuje się do pojedynku. Władysław nie chce mu na to pozwolić, Adolf obiecuje to jakoś załagodzić. Scena 3. Pulcheria opowiada Janinie, że ich bal „opinia” nazwała „damskim piknikiem”; najwięcej zaś obgaduje ich Ciuciumkiewiczowa — wspomina tez o miłosnym bileciku do Janiny. Scena 4. Przychodzi Katarzyna Ciuciumkiewiczowa. Wypiera się plotkowania, zwala wszystko na Kraków i jego charakter. Odnosi Janinie bilecik. Scena 5. Fikalski przynosi Żelskim artykuł o ich balu (który sam napisał) — oczywiście pochlebny, zwłaszcza, gdy chodzi o jego samego. Scena 6. Wicherkowski łazi od godziny za Fikalskim, by ten nie mógł iść na schadzkę z jego żoną. Władysław odruchowo bierze ze stołu bilecik — Janina boi się, że mąż będzie zazdrosny i zezłości się. Scena 7. Fujarkiewicz przychodzi do Żelskich, bo po balu odmieniono mu kalosze i kapelusz. Janina i Kamila szybko się go pozbywają. J niepokoi się, dlaczego Władysław tak długo nie wychodzi z gabinetu. Kamila przez dziurkę do klucza widzi, że wraz z Telesforem oglądają pistolety. Scena 8. Kamila i Janina nie chcą dopuścić do żadnego pojedynku. Adolf przychodzi z wieścią, że przeciwnik stchórzył. Franciszek odkręca dzwonek przy drzwiach, by do końca dnia był spokój. Janina przynosi Władysławowi i Telesforowi szach, Adolf i Kamila siadają do fortepianu. Franciszek parzy herbatę…

2

---