ZAJĘCIA XI - OŚWIATA W OKRESIE OKUPACJI (Z MATERIAŁÓW DO ĆWICZEŃ):

Jest to instrukcja Departamentu Oświaty i Kultury Rządu Polskiego na Kraj będącego tajnym Ministerstwem Oświaty. Instrukcja pochodzi z 1940 roku.

INSTRUKCJA ORGANIZACYJNA W SPRAWIE PRACY OŚWIATOWO-WYCHOWAWCZEJ W OKRĘGACH, POWIATACH I MIASTACH WYDZIELONYCH

I. OKRĘGOWY KIEROWNIK OŚWIATY I WYCHOWANIA:

• Na czele Okręgowej Organizacji Oświaty i Wychowania stoi Okręgowy Kierownik O.iW., mianowany przez władzę centralną i odpowiedzialny przed nią za całość prac oświatowo-wychowawczych w Okręgu. Kieruje on całokształtem prac osobiście przy pomocy Biura O.K.O.iW. oraz za pośrednictwem powiatowych i miejskich zarządów oświaty i wychowania.

• Współdziała z innymi organami okręgowymi i organizacyjnymi celem: 1) koordynacji prac i zamierzeń; 2) pomocy wzajemnej; 3) najbardziej celowego i pełnego wykonywania możliwości organizacyjnych i personalnych.

• O.K.O.iW. utrzymuje kontakt z władzą centralną przez: 1) odbieranie i wykonywanie zarządzeń i instrukcji; 2) pobieranie dotacji i przedstawianie sprawozdań i wniosków finansowych; 3) sporządzanie kwartalnych sprawozdań z sytuacji w okręgu oraz stanu organizacji i wynikach pracy w zakresie oświaty i wychowania; 4) opracowywanie wniosków dotyczących organizacji i pracy w zakresie oświaty i wychowania.

• Współpraca między powiatowymi i miejskimi zarządami O.iW. polega na: 1) dostarczaniu instrukcji i zarządzeń; 2) udzielaniu dotacji zgodnie z obowiązującymi normami; 3) pomocy w organizowaniu i prowadzeniu pracy; 4) kontroli stanu organizacji i pracy w terenie; 5) zatwierdzaniu ogólnych i finansowych sprawozdań oraz opracowywaniu na ich podstawie wskazówek i zarządzeń.

II. BIURO O.K.O.iW.:

• Biuro O.K.O.iW. prowadzi następujące działy: sekretariat, szkolnictwo powszechne, szkolnictwo zawodowe, szkolnictwo średnie, oświata dorosłych.

• Do czynności sekretariatu należy:

• Łączność z powiatowymi i miejskimi Zarządami przez: 1) czuwanie nad istnieniem i funkcjonowaniem zarządów we wszystkich powiatach i miastach wydzielonych okręgów; 2) werbowanie do zarządów osób z miejscowego społeczeństwa; 3) zbieranie sprawozdań i wniosków dotyczących działalności zarządów; 4) dostarczanie wskazówek, instrukcji, zarządzeń i dotacji;

• Łączność z władzą centralną przez: 1) przygotowanie ogólnych i finansowych sprawozdań kwartalnych i wniosków; 2) odbieranie instrukcji, zarządzeń i dotacji;

• Referaty szkolnictwa powszechnego zawodowego i średniego oraz oświaty dorosłych: 1) czuwają nad istnieniem i stanem pracy w każdej z tych dziedzin we wszystkich powiatach i miastach wydzielonych okręgów oraz nad jak najpełniejszym stosowaniem poszczególnych instrukcji i wytycznych; 2) opracowują projekty zarządzeń i instrukcji dla zarządów powiatowych i miejskich; 3) na podstawie sprawozdań zarządów opracowują sprawozdania ze stanu prac oraz wnioski i dezyderaty dla władzy centralnej.

• Referat oświaty dorosłych organizuje kontakty i współdziałanie pracowników oświatowo-wychowawczych z pracami innych władz i organizacji działających w okręgu.

III. POWIATOWY I MIEJSKI ZARZĄD:

• Zarządy składają się z trzech osób: przedstawiciela miejscowych organizacji nauczycielskich lub nauczycielstwa, kierownika kompletów lub kursów, zaufanej osoby, mającej kontakt z administracją szkolną.

• Kierownik zarządu ma za zadanie: 1) czuwać nad funkcjonowaniem wszystkich działów pracy i objęciem nią jak najszerszych kół młodzieży i dorosłych, a w pierwszym rzędzie nauczycielstwa; 2) czuwać nad tym, aby treść i forma prac poszczególnych dziedzin odpowiadała instrukcjom i wytycznym dla tych dziedzin oraz potrzebom lokalnym; 3) przygotować ogólne i finansowe sprawozdania i wnioski dotyczące pracy na jego terenie.

• Łącznik administracji szkolnej: 1) wyzyskuje swój wpływ i znajomość terenu dla jak najszerszego spopularyzowania zadań i rozwinięcia akcji; 2) zbiera materiały i informacje dotyczące stanu szkolnictwa powszechnego i zawodowego oraz postawy i pracy nauczycielstwa.

• Kierownik szkolnictwa średniego: 1) powołuje dyrektorów kompletów spośród miejscowego nauczycielstwa; 2) instruuje, kontroluje i wspomaga ich pracę przez dostarczanie instrukcji i zarządzeń władz, dotacji oraz uzyskanie poparcia miejscowych organizacji; 3) przedstawia kwartalne sprawozdania oraz wnioski.

• Przedstawiciel organizacji nauczycielskich lub młodzieżowych: 1) czuwa nad realizacją przez ogół czynnych nauczycieli instrukcji i wytycznych; 2) organizuje prace samokształceniowe nauczycieli; 3) współdziała z miejscowymi organizacjami w zakresie organizacji oświaty dla dorosłych; 4) opracowuje sprawozdania ze stanu prac na terenie szkół powszechnych i zawodowych oraz oświaty dorosłych.

WYTYCZNE ORGANIZACJI I DZIAŁALNOŚCI ORGANÓW OŚWIATY I KULTURY W OKRĘGU

I. ORGANIZACJA:

• Powołuje się: 1) Okręgowe kierownictwo O.iK. (okręgowy kierownik i okręgowe biura); 2) powiatowe komisje (w każdym powiecie); 3) gminne komisje (w każdej gminie).

• Okręgowy kierownik jest osobiście odpowiedzialny za stan organizacji i działalności na terenie okręgu. utrzymuje on łączność z dep. O.iK. (odbieranie instrukcji, wytycznych i dotacji, przesyłanie sprawozdań, zamknięć rachunków, projektów i preliminarzy, przesyłanie wniosków w sprawie składu Biura Okręgowego). bezpośrednio kieruje pracami biura okręgowego. Utrzymuje kontakt i współdziała z okręgowym delegatem. Czuwa nad całokształtem prac w zakresie O.iK.

• Okręgowe biuro jest organem wykonawczym. Prace biura koncentrują się w dwóch zasadniczych działach: organizacyjnym i pedagogicznym.

• Okręgowa Komisja Opieki Społecznej w składzie 2-3 przedstawicieli organizacji społecznych i delegowanego członka Biura prowadzi akcję opieki społecznej na podstawie regulaminu opieki społecznej.

• Okręgowa Komisja Kontrolująca w składzie 2 przedstawicieli organizacji społ. i delegata Kontroli Publicznej kontroluje działalność finansową biura i Okręgowej Komisji Opieki Społecznej.

• Powiatowe komisje oświaty i kultury powołuje Okręgowy Kierownik spośród czynnych na danym terenie działaczy i pracowników oświaty i kultury. W Komisji winny być reprezentowane następujące działy pracy: 1) szkolnictwo powszechne i dokształcające; 2) szkolnictwo średnie ogólnokształcące i zawodowe; 3) oświata dorosłych i walka cywilna; 4) organizacja, łączność, sprawozdawczość i opieka społeczna. O.K.O.iK. liczy 3-5 członków. Kierownik winien czuwać nad ścisłym współdziałaniem członków komisji.

• Działalność wszystkich organów oświaty i kultury obejmuje: 1) prace bieżące (tzn. młodzieży i dorosłych, oświatę pozaszkolną i akcję społeczno-kulturalną, walkę cywilną, opiekę społeczną, ochronę dóbr kulturalnych); 2) przygotowywanie pełnej odbudowy życia kulturalnego (wznowienie szkolnictwa, współdziałanie we wznowieniu administracji oświaty i kultury oraz społecznej działalności oświatowo-kulturalnej). Naczelnym postulatem pracy winno być powiązanie jej z szerokimi kołami społeczeństwa przy jednoczesnym zachowaniu jak najściślejszej konspiracji.

II. WYTYCZNE DZIAŁALNOŚCI GMINNYCH KOMISJI:

• Działalność O.K.O.iK. obejmuje: 1) prace organizacyjne i łączności (samopomoc, walka cywilna); 2) akcję wśród młodzieży szkolnej (tajne nauczanie); 3) akcję wśród dorosłych (oświata pozaszkolna).

• W zakresie szkolnictwa powszechnego prowadzą:

• Ewidencję stanu, która polega na ustaleniu: stanu sieci (liczba i stopień organizacyjny szkół, liczba nauczycieli i uczniów, liczba, stan i wyposażenie budynków szkolnych); warunków i wyników pracy szkół (stopień wykonania obowiązków szkolnych, frekwencja, poziom nauczania i wychowanie, położenie materialne i postawa nauczycieli, straty wśród nauczycielstwa, stosunek rodziców, społeczeństwa i władz gminnych do szkoły); aktualnych potrzeb (rozmiary pomocy materialnej dla nauczycielstwa, potrzeby w zakresie podręczników, w zakresie akcji ideowo-wychowawczej i samokształceniowej).

• Prace bieżące, które polegają na: 1) czuwaniu nad utrzymaniem mimo ciężkich warunków okupacji pracy szkoły na jak najwyższym poziomie; 2) organizowaniu tajnego nauczania w zakresie polskiego, historii i geografii; 3) dostarczaniu podręczników szkolnych i lektur; 4) organizowaniu czytelnictwa wśród młodzieży (tworzenie kompletów bibliotecznych); 5) organizowaniu pracy samokształceniowej i ideowo-wychowawczej wśród nauczycielstwa; 6) pozyskaniu rodziców do pracy nad podtrzymaniem szkół przez tworzenie tajnych komitetów rodzicielskich; 7) organizowaniu pomocy materialnej dla nauczycielstwa; 8) przeciwdziałaniu akcji propagandowej i gospodarczej okupantów na terenie szkoły; 9) demaskowaniu jednostek spośród społeczeństwa polskiego działającego w rejonie szkoły, które dopuściły się zdrady interesów narodu i przekazywaniu ich spraw do sądzenia właściwym organom;

• Przygotowanie wznowienia normalnego funkcjonowania szkół powszechnych wymagające: 1) skrupulatnego ustalenia już obecnie, kto z nauczycielstwa nie będzie mógł pracować w odrodzonej szkole polskiej (ze względu na swą postawę w czasie okupacji); 2) ustalenia stanu kard nauczycielskich, które pozostaną na terenie po unormowaniu stosunków; 3) ustalenie potrzeb w zakresie liczby sił nauczycielskich, budynków, wyposażenia i pomocy naukowych; 4) upatrzenie odpowiednich obiektów i przygotowania planu ich użytkowania na potrzeby szkoły powszechnej; 5) opracowanie wstępnych dezyderatów szkolnictwa powszechnego wobec zarządów gminnych; 6) upatrzenie osób spośród miejscowego społeczeństwa, które należałoby pozyskać do czynnej współpracy w odbudowie szkolnictwa.

• Należy zwrócić uwagę na przedmioty nauczania (polski, historia, geografia), akcję biblioteczną i podręcznikową oraz pracę samokształceniową młodzieży. W planowaniu należy brać pod uwagę konieczność pełnego wykonania obowiązku kształcenia obejmującego 7-letnią naukę szkolną i 3-letnie dokształcanie.

• Oświata dorosłych organizowana jest na drodze powierzenia poszczególnym jednostkom misji powołania do życia określonego zespołu oświatowego.

• Podstawowymi formami oświaty w okresie okupacji są: 1) kursy dokształcające w zakresie programu 7klas szkoły powszechnej; 2) kursy ogólnokształcące dla absolwentów szkół powszechnych; 3) zespoły planowego czytelnictwa w oparciu o dobrany komplet książek; 4) zespoły samokształceniowe organizowane w miarę wyższego zainteresowania uczestników.

• Walka cywilna w dziedzinie kultury polega w pierwszym rzędzie na chronieniu młodzieży przed wyjazdem na roboty, przeciwdziałaniu demoralizującemu wpływowi warunków życia stworzonych przez okupanta, bojkotowaniu imprez rozrywkowych i propagandowych popieranych przez władzę, bojkotowaniu akcji gospodarczej na terenie szkół, zachęcaniu młodzieży i starszych do nauki i udostępnieniu społeczeństwu narodowych i ogólnoludzkich zdobyczy kulturalnych.

III. WYTYCZNE DZIAŁALNOŚCI POWIATOWEJ KOMISJI:

• Zakres działalności Powiatowej Komisji O.iK. obejmuje: 1) ewidencję stanu; 2) prace bieżące; 3) przygotowanie wznowienia całokształtu działalności oświatowo-kulturalnej na terenie powiatu.

• Zadaniem organizacyjnym Komisji jest stworzenie sieci gminnych komisji oraz sieci ośrodków tajnego nauczania, czuwanie nad ich działalnością i dostarczanie im instrukcji i wszelkich rozporządzalnych środków działania. Powiatowe komisje dostarczają gminnym komisjom instrukcje i w miarę możliwości środki materialne na cele tajnego nauczania i oświaty pozaszkolnej (dotacje, podręczniki, książki dla bibliotek).

• Członkowie powiatowych komisji dzielą między sobą następujące zadania: 1) ogólne kierownictwo, łączność z Biurem Okręgowym i organizowanie sieci gminnej; 2) zorganizowanie sieci ośrodków tajnego nauczania (szkolnictwo średnie ogólnokształcące), współdziałanie i nadzór nad jej działalnością; 3) działalność (za pośrednictwem gminnych komisji) na terenie szkolnictwa powszechnego i dokształcającego na terenie powiatu; 4) działalność bezpośrednia i za pośrednictwem gminnych komisji w zakresie oświaty dorosłych; 5) działalność na terenie szkolnictwa zawodowego I stopnia; 6) akcję opieki społecznej; 7) przygotowanie wznowienia działalności rządowej i samorządowej administracji oświatowej na terenie powiatu (zabezpieczenie dokumentów, archiwów i budynków); 8) walka cywilna.

• Powiatowa komisja liczy 3-5 osób.

IV. WYTYCZNE DZIAŁALNOŚCI BIUR OKRĘGOWYCH:

• Zadaniem organizacyjnym Biura Okręgowego jest: 1) stworzenie i popieranie działalności pełnej sieci powiatowej i gminnej; 2) stworzenie i popieranie działalności sieci środków tajnego nauczania na stopniu szkół średnich ogólnokształcących; 3) utrzymywanie łączności z terenem przez dostarczanie instrukcji i wszelkich rozporządzalnych środków działania; 4) kompletowanie materiałów dotyczących stanu oświaty i kultury w okręgu; 5) utrzymywanie łączności z Dep. O.iK. (przesyłanie sprawozdań, planów i projektów, odbieranie instrukcji i dotacji).

• Działalność w zakresie szkolnictwa, oświaty dorosłych i innych dziedzin życia kulturalnego polega na: 1) zorganizowaniu, popieraniu i nadzorowaniu prac bieżących we wszystkich tych dziedzinach w oparciu o aparat organizacyjny i w ramach istniejących form organizacyjnych; 2) przygotowaniu wznowienia działalności w zakresie oświaty i kultury zgodnie z ogólnymi wytycznymi działalności i organizacji w okresie przejściowym po uwzględnieniu warunków lokalowych i stanu bieżących prac.

• Działalność organizacyjna obejmuje: 1) zorganizowanie pełnej sieci P.K.O.iK. i utrzymywanie z nią łączności; 2) prowadzenie finansów Okręgu i Kom. Opieki Społecznej; 3) zbieranie materiałów i opracowanie sprawozdań. Dział ten prowadzą referenci organizacyjni.

• Działalność pedagogiczna Biura obejmuje prace bieżące i planujące w poszczególnych dziedzinach szkolnictwa:

• W zakresie szkolnictwa powszechnego i dokształcającego: w ścisłym powiązaniu z działalnością organizacyjną należy czuwać nad objęciem tajnym nauczaniem wszystkich szkół, dostarczania im podręczników, właściwym rozdziałem funduszów oraz opiekę społeczną, gromadzić materiały dotyczące stanu i planujące wznowienie szkolnictwa powszechnego i dokształcającego;

• W zakresie szkolnictwa zawodowego charakter i zakres działalności są analogiczne;

• W zakresie szkolnictwa średniego ogólnokształcącego należy czuwać nad zorganizowaniem kompletów tajnego nauczania w ośrodki odpowiadające gimnazjom lub szkołom średnim uwzględniając komplety 1 i 2kl. przy szkołach powszechnych. Poza tym prowadzi działalność analogiczną do omówionej w związku ze szkolnictwem powszechnym i dokształcającym;

• W zakresie kształcenia nauczycieli należy organizować i prowadzić bezpośrednio lub za pośrednictwem pow. K.O.iK. tajne zakłady kształcenia nauczycieli oraz prace samokształceniowe nauczycieli;

• W zakresie oświaty i wychowania dorosłych należy prowadzić akcję bezpośrednio na terenach w oparciu o powiatowe komisje (konieczne stałe docieranie do terenu).

ODEZWA ZARZĄDU GŁÓWNEGO ZNP DO NAUCZYCIELSTWA (lato 1942)

Zadania, które stoją przed nauczycielstwem w bieżącym roku szkolnym można ująć w następujących punktach:

1. Praca szkoły powszechnej:

• Każde dziecko polskie poza szkołą, to niepowetowana strata dla narodu i przyszłego państwa. Nauczyciel powinien przeciwdziałać temu i uświadamiać ogółowi, że posyłanie dzieci do szkoły jest nadal obowiązkiem każdego Polaka.

• Każdy dzień stracony wskutek zabrania budynku, braku opału, epidemii, zrabowania sprzętów i innych klęsk, które przynosi szkole okupacja, to również wielka strata dla narodu. Nauczyciel powinien dołożyć starań, aby przerwy w nauce spowodowane warunkami okupacyjnego życia były jak najmniejsze.

• Nauczyciel polski pamiętając o strasznych cierpieniach męczenników w obozach i więzieniach, i krwawym znoju żołnierza polskiego, musi, mimo ciężkich warunków, w których żyje, zdobyć się na wysiłek i - wbrew zakusom okupanta - jak najlepiej pracować nad rozwojem umysłów i kształtowaniem charakterów dzieci polskich.

• Nauczyciel musi chronić od trucizny niemieckiej propagandy dzieci polskie i dać im pełną i rzetelną wiedzę, na tle której wystąpi w całym swym ogromie Polska, jej dzieje i kultura. Zrobić to można bądź na osobnych lekcjach w grupach poza szkołą, bądź pod różnymi pozorami w toku pracy szkolnej.

• Należy starać się o zabezpieczenie dzieciom jak największej ilości niezbędnych podręczników polskich do wszystkich przedmiotów z polskim, historią i geografią na czele. Należy tworzyć małe księgozbiory szkolne, lokować je u osób prywatnych i włożyć na młodzież i dorosłych obowiązek zajmowania się wypożyczaniem książek. Wszelkie wydawnictwa niemieckie, prasę codzienną, pisemka szkolne i podręczniki należy zwalczać, demaskując ohydę zakłamania i wrogość do Narodu Polskiego uprawianej w nich propagandy.

2. Tajne nauczanie:

• Okupant zniósł szkoły średnie i wyższe, chcąc pozbawić naród inteligencji zawodowej i odepchnąć go od źródeł współczesnych wiedzy i kultury. Aby zamiar ten unicestwić, należy w tajnym nauczaniu na kompletach i w mniejszych grupach uczyć młodzież w zakresie szkoły średniej ogólnokształcącej.

• Zdolniejsi uczniowie kl. VII winni być douczeni w zakresie programu klasy I i II gimnazjalnej

• Przy szkołach zawodowych należy tworzyć komplety uzupełniające program szkół zawodowych do ram programowych przedwojennych, a dla pewnej liczby uczniów organizować nauczanie w zakresie szkoły ogólnokształcącej.

• Należy przeciwdziałać uczęszczaniu młodzieży na widowiska w teatrach, teatrzykach i kinach zarówno niemieckich, jak i przeznaczonych dla ludności polskiej, bowiem widowiska te obok propagandy niemieckiej „kultury” i siły mają na celu poniżenie Narodu Polskiego, zohydzanie kultury i jego obyczajów oraz demoralizację młodzieży. Ten sam charakter mają wydawnictwa niemieckie w języku polskim, zarówno codzienne, jak i tygodniki. Bojkot tych wydawnictw należy usilnie propagować.

• Szczególną opieką otoczyć kandydatów do zawodu nauczycielskiego, pomagając im w pracy samokształceniowej, tworząc zakłady kształcenia nauczycieli.

• Młodzież starszą należy kierować na tajne wyższe uczelnie.

3. Ochrona i podtrzymanie życia kulturalnego:

• Polskie życie kulturalne nie może zamrzeć. Rozwój życia kulturalnego wymaga szeregu pozytywnych prac, a najważniejsze z nich to:

• Organizowanie zespołów literackich dla odczytania i komentowania utworów aktualnych i dawniejszych utworów i propagowanie rodzimej twórczości przede wszystkim o treści patriotycznej;

• Organizowanie zespołów muzycznych i małych chórów (repertuar głównie polski);

• Organizowanie zespołów teatralnych dla opracowywania utworów scenicznych (tylko próby);

• Zachęcanie do fotografowania i rysowania lub malowania na tematy aktualne (sceny życia pod okupacją, branki, obławy, rabunki na kolejach, niszczenie zabytków itp.);

• Zbieranie jak najdokładniejszych materiałów dotyczących zabytków sztuki, zniszczeń, którym uległy wskutek działań wojennych, rozmyślnej akcji okupanta (zabytkowe budowle, muzea, zbiory prywatne, archiwa, biblioteki, dzieła sztuki itp.).

4. Walka cywilna:

• Branka młodzieży kończącej szkołę do robót musi być zwalczania przez uchylanie się od sporządzania i dostarczania spisów, ostrzegania młodzieży i nakłaniania jej do uchylania się od poboru. W szczególności należy chronić młodzież szkół zawodowych przed wyjazdami do Niemiec pod pozorem praktyki.

• Zarządzenia niemieckich władz przynoszące szkodę szkolnictwu nie mogą być wykonywane. W przypadkach wyjątkowo trudnych należy stosować akcję opóźniającą;

• Wszelkiej akcji wciągnięcia młodzieży i szkoły do pomocy gospodarczej, np. zbierania ziół, odpadków, hodowli jedwabników, należy się przeciwstawiać. Współdziałanie w którejkolwiek z tych dziedzin z okupantem jest zdradą narodu.

5. Praca samokształceniowa:

• Należy przez samokształcenie i zbiorową pracę seminaryjną dążyć do podniesienia swych kwalifikacji. Nauczyciel musi pracować nas sobą, aby oprzeć się fali obskurantyzmu, którą przyniesie okupacja, wzmocnić się moralnie i umysłowo, i przygotować do nowych zadań.

• Szczególny nacisk obok podniesienia kwalifikacji zawodowych położyć na zagadnienia społeczno-polityczne i historię kultury.

6. Praca społeczna:

• Nauczyciel powinien utrzymywać żywy kontakt z ośrodkami ruchu niepodległościowego i oddziaływać przez nie na społeczeństwo celem uzyskania pomocy szerokich sfer w pracy nad zapewnieniem młodzieży nauki i uchronieniem jej przed demoralizującym wpływem warunków życia pod okupacją.

• Poprzez środowisko rodziców, poprzez gminę, organizacje spółdzielcze i oświatowe nauczyciel winien oddziaływać na społeczeństwo w duchu niezłomnej walki z okupacją, m.in. przez popieranie i wspomaganie szkoły w spełnianiu jej trudnych zadań.

• Szczególnie ważny jest kontakt ze starszą młodzieżą.

• Na własnym terenie należy czujnie obserwować zarówno działalność okupanta, jak i reakcję społeczeństwa, aby dysponować materiałem dla oceny warunków, w których prowadzić będziemy w przyszłości dzieło odbudowy.

4