CZYNNOŚCI PRAWNE
Postacie czynności prawnych
jednostronne, umowy, uchwały
jednostronne - dochodzą do skutku przez złożenie oświadczenia woli jednej strony np.
- uchylenie się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu lub groźby art. 88 KC,
- udzielenie pełnomocnictwa art. 98 KC,
- zrzeczenie się prawa własności nieruchomości i porzucenie rzeczy ruchomej,
- odstąpienie od umowy np. umowy sprzedaży art. 560 KC,
- wypowiedzenie umowy np. umowy najmu art. 673 KC,
- przyrzeczenie publiczne art. 919 KC,
- sporządzenie testamentu art. 941 KC.
Umowy - dochodzą do skutku przez zgodne oświadczenie woli dwóch lub więcej stron. Zasadą jest, ze umowa dochodzi do skutku przez złożenie zgodnych oświadczeń woli przez dwie strony. Wyjątek stanowi umowa wielostronna - umowa spółki cywilnej (zawarta przez więcej niż dwóch wspólników, z których każdy stanowi stronę umowy art. 860 KC).
Uchwały - to oświadczenia woli więcej niż jednego podmiotu, lecz nie jest tu konieczne, aby oświadczenia woli wszystkich podmiotów były zgodne - wystarczy odpowiednia większość głosów.
realne i konsensualne
Zasadą w prawie polskim jest konsensualność czynności prawnych.
Czynność prawna konsensualna dochodzi do skutku przez samo złożenie oświadczenia woli (solo consensu) i z chwilą jego złożenia.
Do dokonania czynności prawnych realnych konieczne jest poza oświadczeniem woli działanie powodujące zmianę faktycznego władztwa nad rzeczą np. art. 307 § 1 - przesłanką powstania zastawu jest wydanie rzeczy. W skład stanu faktycznego tworzącego tą czynność wchodzi prócz oświadczenia woli także element faktyczny - wydanie rzeczy.
między żyjącymi i na wypadek śmierci
Kryterium wyróżnienia na te czynności jest chwila nastąpienia skutków czynności prawnej.
Czynności prawne zawierane na wypadek śmierci (mortis causa) wywołują skutki prawne dopiero z chwilą śmierci osoby dokonującej tej czynności np. testament.
Czynności między żyjącymi (Inter vivos) - wywołują konsekwencje prawne już z chwilą ich dokonania.
Zobowiązujące, rozporządzające i o podwójnym skutku
Zobowiązujące - polegają na zobowiązaniu się jednej strony (dłużnika) do świadczenia, które może polegać na działaniu lub zaniechaniu. Skutkiem takiej czynności jest powstanie wyłącznie zobowiązania do spełnienia w przyszłości świadczenia.
W zależności od tego, czy w stosunku prawnym zobowiązanym jest tylko jedna strona tego stosunku, czy też obie, wyróżnia się:
- czynności prawne jednostronnie zobowiązujące np. darowizna art. 888
- czynności prawne dwustronnie zobowiązujące np. umowa sprzedaży.
Rozporządzające - ich skutkiem jest przeniesienie, obciążenie, ograniczenie lub zniesienie prawa podmiotowego:
- przeniesienie prawa - np. przeniesienie prawa własności rzeczy art. 155 KC, przelew art. 509 KC, zbycie spadku art. 1052 KC,
- obciążenie prawa - np. ustanowienie służebności gruntowej art. 285 KC, ustanowienie hipoteki art. 65 KWU, ustanowienie zastawu art. 306 KC - na jej podstawie dochodzi do niezwłocznego, a więc następującego już w momencie jej zawarcia obciążenia prawa własności zastawcy,
- zniesienie prawa - np. zrzeczenie się prawa własności rzeczy ruchomej przez porzucenie art. 180 KC, zwolnienie z długu art. 508 KC.
Oba rodzaje czynności prowadzą w konsekwencji do tego samego skutku. Odróżnia je jednak chwila, w której dochodzi do przeniesienia, obciążenia, ograniczenia lub zniesienia prawa własności. O ile w przypadku czynności rozporządzających wspomniany skutek wystąpi dokładnie w momencie ich dokonywania, o tyle przy posłużeniu się instrumentem klasycznej czynności zobowiązującej - w chwili spełnienia świadczenia, a więc dopiero w momencie wykonania ciążącej na dłużniku powinności.
Czynności o podwójnym skutku (zobowiązująco - rozporządzające) - czynność prawna zobowiązująca do rozporządzenia wywołuje również skutki rozporządzające, bez potrzeby dokonywania dodatkowej czynności prawnej. Koncepcja ta znalazła swój normatywny wyraz w art. 155, 510, 1052 KC. Umowa sprzedaży, darowizny, zamiany lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości, przenosi własność na nabywcę. Czynności te wywołują zatem automatycznie (ex lege), już z chwilą ich dokonania, także drugi skutek - rozporządzający, nawet jeśli zobowiązują tylko w swej treści do przeniesienia własności rzeczy oznaczonej co do tożsamości (lub zbycia wierzytelności). Skutek rozporządzający czynności zobowiązującej może być jednak wyłączony na podstawie szczególnego przepisu lub z woli samych stron.
przysparzające
Czynność prawna przysparzająca jest to taka czynność, której bezpośrednim celem i skutkiem jest przysporzenie przez składającego oświadczenie woli korzyści majątkowej innej osobie - zwiększenie jej aktywów lub zmniejszenie pasywów.
Przysporzenie może mieć charakter dwustronny (np. sprzedaż - przysporzenie uzyskuje sprzedający w postaci ceny i kupujący w postaci rzeczy nabytej) lub jednostronny (np. darowizna - przysporzenie uzyskuje jedynie obdarowany).
Przysporzenie, które skutkuje zwiększeniem aktywów lub zmniejszeniem pasywów w majątku osoby, na rzecz której dokonywane jest przysporzenie, następuje zawsze w oparciu o pewną przyczynę. Przyczyna ta to podstawa prawna (causa), typowy dla danej czynności prawnej cel przysporzenia. Obejmuje ona pobudki (motywy) osoby, która dokonuje czynności prawnej przysparzającej, pozwala ustalić dlaczego podmiot dokonuje przysporzenia.
Czynności prawne przysparzające dzielą się na czynności prawne kauzalne i abstrakcyjne.
Kryterium wyróżnienia czynności prawnych kauzalnych (przyczynowych) i abstrakcyjnych (oderwanych) jest uzależnienie ważności czynności prawnej od istnienia i prawidłowości causa (przyczyny prawnej przysporzenia).
Wyjątki w prawie polskim stanowią czynności prawne abstrakcyjne (numerus clausus czynności prawnych abstrakcyjnych), tj. takie, których ważność nie jest uzależniona od ustalenia, dlaczego nastąpiło określone przysporzenie, np. przekaz, zobowiązanie z weksla lub czeku, akredytywa. Czynności prawne abstrakcyjne odrywają się od swojej causy w tym sensie, ze wywołują skutki przysparzające, chociażby nawet nie istniała prawidłowa causa stanowiąca podstawę ich dokonania. Czynności prawne abstrakcyjne służą wzmocnieniu pewności i szybkości obrotu.
Czynność prawna kauzalna to taka, której ważność zależy od istnienia prawidłowej causa. Wyróżnia się następujące rodzaje causa:
- causa solvendi - celem dokonywanego przysporzenia jest zwolnienie się z obowiązku ciążącego na osobie dokonującej przysporzenia, czyli zmniejszenie jej pasywów (np. zapłata długu przez dłużnika),
- causa obligandi vel acquirendi - celem jest nabycie prawa lub innej korzyści majątkowej przez osobę dokonującą przysporzenia, czyli zwiększenie jej aktywów (np. umowa sprzedaży),
- causa donandi - celem czynności jest dokonanie przysporzenia na rzecz innej osoby bez uzyskania ekwiwalentu (np. darowizna),
- causa cavendi - przy czynnościach zabezpieczających (np. poręczenie, ustanowienie zastawu lub hipoteki, przewłaszczenie na zabezpieczenie) tzw. causa zabezpieczająca.
upoważniające
Nie mieszczą się w kategorii czynności prawnych przysparzających. Przykładem jest pełnomocnictwo. Skutki takiej czynności następują w sferze praw i obowiązków osoby udzielającej upoważnienia.
odpłatne i nieodpłatne
Kryterium wyróżnienia czynności prawnych odpłatnych i nieodpłatnych jest to, czy strona dokonująca czynności otrzymuje lub ma otrzymać w zamian korzyść majątkową, stanowiącą ekwiwalent dokonywanego przez nią przysporzenia.
Większość czynności prawnych ma charakter odpłatny, a do wyjątków należą czynności prawne dokonane pod tytułem darmym:
- darowizna art. 888 KC,
- użyczenie art. 710 KC.
2