KONCEPCJE ODWOŁUJĄCE SIĘ DO PSYCHOLOGICZNYCH WYJAŚNIEŃ UZALEŻNIENIA

1. Program Anonimowych Alkoholików

• korzysta z niego ponad milion osób na świecie

• warunkiem uczestnictwa w wspólnocie jest powstrzymanie się od picia

• celem jest trzeźwość i pomaganie innym w jej osiągnięciu i utrzymaniu

• treść programu jest opisana w formie Dwunastu Kroków (str. 694)

• podstawowa zasada to idea powierzenia Bogu kontroli nad własnym życiem oraz poddania się - zaakceptowania własnej bezsilności wobec alkoholu

• istota przemian psychologicznych zachodzących w uczestnikach programu- zjawisko konwersji - nawrócenie religijne pod wpływem doświadczenia klęski życiowej

2. Model Minnesota

• założenia:

• alkoholizm jest chorobą polegającą na utracie kontroli nad piciem i patologicznym pragnieniem alkoholu

• jest to choroba chroniczna, rządząca się własnymi prawami, mająca różne aspekty

• wstępna motywacja nie jest warunkiem koniecznym do leczenia - zaprzeczanie jest objawem chorobowym, więc można leczyć pacjentów negujących istnienie choroby u siebie

• zalecenia:

• celem jest radzenie sobie z chorobą przy akceptacji wynikających z tego ograniczeń - alkoholizm jest nieuleczalny

• bliska współpraca z grupami AA, zatrudnianie niepijących alkoholików w zespołach terapeutycznych

• zespół terapeutyczny powinien składać się z specjalistów różnych dziedzin

• należy stworzyć ściśle kontrolowane warunki i wprowadzać gwałtowną zmianę w życiu pacjentów - w ciągu 60 dni spędzonych w ośrodku

• Przebieg programu

• detoksykacja

• diagnoza stanu pacjenta

• stworzenie indywidualnego programu leczenia - uczestnictwo w wykładach, grupach terapeutycznych, spotkania z osobistym doradcą

• Fazy procesu

• przezwyciężenie zaprzeczania

• uświadomienie potrzeby zmiany

• utwierdzenie w przekonaniu o umiejętności jej dokonania

3.Modele oparte na teorii uczenia się:

• modele historyczne:

warunkowanie - uzależnienie = prosty nawyk behawioralny → stosowanie awersyjnych metod odwykowego oddziaływania, czyli kształtowanie negatywnych skojarzeń (np. przez stosowanie prowokowania wymiotów, szoków elektrycznych, kar, disulfiramu - substancji powodującej wstrząs fizjologiczny po spożyciu alkoholu)

• współcześnie

uzależnienie jako silnie działający wzór zachowania nawykowego i błędne koło zachowań autodestrukcyjnych

jest wyznaczane powiązaniem skutków warunkowania klasycznego i instrumentalnego

• trening umiejętności zaradczych Montiego

• zachowanie nałogowe jako utrwalone i niekonstruktywne radzenie sobie ze stresem, który wynika z braku równowagi między wymaganiami środowiska a możliwościami jednostki → alkohol jako środek zaradczy, sposób przystosowania

• interakcja czynników biologicznych i psychospołecznych ma decydujące znaczenie w utrwaleniu zachowań nałogowych:

• rola modelowania społecznego - transmisja wzorów nadużywania alkoholu w środowisku

• w terapii: modelowanie pożądanych zachowań przez terapeutów i innych uczestników grupy

• oddziaływanie alkoholu poprzez dawanie wzmocnień pozytywnych i negatywnych

• (+) fizjologicznie - alkohol daje poczucie ciepła

społecznie - poczucie swobody w kontaktach, uwolnienie od poczucia odpowiedzialności

• (-) łagodzenie negatywnych doświadczeń, uniknięcie ich, zapominanie o kłopotach

• w terapii: uwaga na unikanie określonych sytuacji, które mogę prowadzić do picia, kształtowanie umiejętności radzenia sobie z określonymi bodźcami wywołującymi pragnienie alkoholu

• rola poczucia skuteczności własnych działań i oczekiwań - alkoholicy mają niskie poczucie własnej skuteczności, oczekiwania przyszłości są wizją porażki

• w terapii: kształtowanie mocnego, realnego zaufania do swoich możliwości

• deficyt umiejętności interpersonalnych zmniejsza ich poziom kontroli i ogranicza możliwości alternatywy; czynniki intrapersonalne - sposób kontaktowania się z swoimi uczuciami, pragnieniami - u uzależnionych proces ten jest ograniczony

• w terapii: kształtowanie tych umiejętności

• behawioralno - poznawcza koncepcja zapobiegania nawrotom picia (Marlatt, Gordon)

• program rozwijania samokontroli

• czynniki ryzyka nawrotu:

• interpersonalne np. naciski społeczne

• intrapersonalne np. negatywne stany emocjonalne, pokusy

• czynniki od których zależy proces nawrotu

• poznawcze:

• poczucie osobistej skuteczności - osobista ocena możliwości poradzenia sobie z trudnymi sytuacjami,

• oczekiwanie efektów - subiektywne przewidywanie skutków określonych zachowań

• sądy na temat przyczyn (np. jeśli osoba wierzy, że drobna wpadka będzie prowadzić do całkowitej utraty kontroli i sądzi że jest to wina jej słabości jest bardziej narażona na pełny nawrót)

• strategie zapobiegania nawrotom:

• trening umiejętności

• poznawcze przeprogramowanie - uczenie technik alternatywnego myślenia, kierowania wyobrażeniami itp.

• interweniowanie w sposób życia - ćwiczenia mające zwiększyć zdolności zaradcze i redukujące pokusy i pragnienia alkoholowe

• podejście jest szczególnie użyteczne w pracy z osobami nadużywającymi alkoholu

W nurcie społeczno - behawioralnym często celem jest wykształcenie umiejętności picia kontrolowanego

4. Uzależnienie w ujęciu psychologii Ja

• Uzależnienia jako forma autodestrukcji i zaburzenia Ja

• Rozwój Ja - koncepcja Kohuta

1. fragmentacja i rozproszenie Ja

2. prymitywna, nuklearna forma Ja o sztywnej i kruchej spójności

3. Ja dojrzałe

• u alkoholików Ja nuklearne - wynik fiksacji lub regresji, wynikają z niego zaburzenia narcystyczne

• ja alkoholika jest dwubiegunowe

• wyolbrzymione Ja

• wyidealizowany obiekt Ja

• brak jest stabilnej struktury życia psychicznego → deficyt zdolności regulowania napięć → picie formą zastępczą brakującej struktury

• psychoterapia: utworzenie głębokiego związku z terapeutą i uruchomienie procesu przeniesienia → terapeutyczna regresja do wcześniejszych faz rozwoju, stworzenie warunków powstania dojrzałej formy Ja

KONCEPCJA PSYCHOLOGICZNYCH MECHANIZMÓW UZALEŻNIENIA

• psychobiospołeczny model uzależnienia - mechanizmy sterujące autodestrukcyjnym funkcjonowaniem osoby uzależnionej:

• nałogowa regulacja emocji

• różnorodne stany i reakcje emocjonalne doświadczane są jako pragnienie alkoholu

• tendencja do reagowania na stres poczuciem zagrożenia, gotowość do radzenia sobie ze stresem przez bezpośrednie próby łagodzenia przykrych emocji zamiast prób zmian okoliczności

• niski poziom odporności na cierpienie

• proces panicznego poszukiwania ulgi w chwilach cierpienia i lęku

• obniżona tolerancja na monotonię, zapotrzebowanie na stymulację

• przyjemne oczekiwania pozytywnych skutków alkoholu

• uśmierzanie przykrości jedynym sposobem zdobywania przyjemnych doświadczeń → przymusowe pragnienia alkoholowe, rozluźnienie związków emocjonalnych z rzeczywistością

• zawężenie świadomości i koncentracja jej wokół alkoholu

• mechanizm iluzji i zaprzeczania

• świadomość alkoholika rejestruje ścieranie się negatywnych inf o szkodach powodowanych przez picie oraz sygnały o zapotrzebowaniu na pozytywne emocjonalne efekty picia → dysonans

• dysonans jest redukowany przez zaprzeczanie co prowadzi do wytworzenia patologicznego systemu regulacji w tej sferze → mech. iluzji i zaprzeczania

• prowadzi do złudnej i pozytywnej wizji życia z alkoholem

• działa okresowo, tematycznie, bez udziału świadomości; nasila się gdy nasila się pokusa przyjemnych doświadczeń zw z alkoholem i gdy tematem myśli stają się sprawy związane z piciem

• powoduje powstanie całościowego systemu przekonań, subiektywnej wizji życia, w znacznym stopniu oderwanej od rzeczywistości

• obniża zdolność do weryfikacji przekonań i spostrzeżeń

• składa się na niego zbiór reguł sterujących procesami umysłowymi, np. to nie ja, od jutra będzie inaczej, oni się do mnie uprzedzili itd.

• utrudnia dostrzeganie szkód i ich związku z piciem

• odgrywa dużą rolę w tworzeniu przekonań o własnej mocy, kontroli, wartości

• mechanizm rozpraszania i rozdwajania Ja

• uszkadza zdolność do kierowania postępowaniem i podejmowania decyzji

• powtarzanie doświadczeń rozmywania Ja w stanie upojenia wytwarza gotowość do łatwego rozpraszania rozluźniania granic Ja pod wpływem pragnień i oczekiwań alkoholowych

• ekstremalność doświadczeń alkoholowych zw z Ja doprowadza do utworzenia biegunowych wersji Ja

• pijane złudzenia o własnych wartościach

• negatywne sądy o klęskach

• rozdziera to słabo zintegrowaną strukturę Ja

• osoba traci poczucie wpływu na własne życie - przy pomocy alkoholu zaczyna w niego wierzyć, gdy trzeźwieje to walka o zapanowanie nad alkoholem staje isę ostatnią formą obrony poczucia mocy → okresowe poddawanie się alkoholowi przynosi ulge poprzez odpoczynek, ale prowadzi do załamania wizji własnej mocy, poczucia upadku, poniżenia → przykre przeżycia, które przekształcają się w silne pragnienie alkoholu

• negatywna wersja Ja budzi uczucia wstydu, poczucia winy, krzywdy, bezsilności, niższości, utraty sensu → uruchamiają dążenie do ucieczki za pomocą alkoholu

• niska zdolność do przestrzegania norm i zasad przy jednoczesnej ich świadomości, obecności w życiu wewnętrznym → dodatkowe źródło przykrych przeżyć

• biegunowe ja powoduje że aktywność w centrum jest niewielka, żadna - powstaje próżnia psychiczna → pustka egzystencjalna

• rozpraszanie, rozdwajanie, wydrążenie ja pozbawia mocy wykonawczej postanowień o zaprzestaniu picia

• mechanizmy powstają na skutek oddziaływania czynników:

• wewnętrznych:

• uszkodzenia organizmu, choroby psychiczne i fizyczne

• deficyt praktycznych umiejętności życiowych

• destrukcyjna orientacja życiowa

• zewnętrznych:

• sytuacje stresu i podwyższonego ryzyka

• trwałe uszkodzenia ważnych relacji społecznych

• negatywne konsekwencje społeczne szkodliwego picia w przeszłości

• ważna jest interakcja czynników

• uzależnienie powstaje po jakimś okresie picia alkoholu

Strategiczno - strukturalna terapia uzależnienia:

• podstawowe tematy:

• rozpoczynanie procesu zdrowienia

• uznanie własnego uzależnienia i powstrzymanie się od picia

• rozbrajanie mechanizmów uzależnienia

• radzenie sobie z nawrotami

• rozwijanie umiejętności życiowych

• podstawowe elementy technologii psychoterapii uzależniania

• instrumentalne oddziaływania poznawcze i dostarczanie wiedzy o sprawach ważnych dla terapii

• autoanaliza zdarzeń, osobistych schematów postępowania i myślenia

• dostarczanie przykładów i wzorów postępowania

• wpływ interpersonalny - indywidualny i grupowy

• ćwiczenie umiejętności

• przygotowanie do uczestnictwa w środowiskach wzajemnej pomocy

• osobisty plan terapii osoby uzależnionej:

• budowa ogólnej mapy problemów do rozwiązania → cele, ich szczegółowe omówienie, sposób realizacji, terminy, okoliczności towarzyszące

• pacjent zawiera kontrakt na realizację tego programu, jest odpowiedzialny za wypełnienie poszczególnych kroków

proces terapii przebiega dwubiegunowo - realizacja osobistego planu + uczestnictwo w zajęciach grupowych i indywidualnych