1. Teoria wychowania jako nauka
Teoria wychowania-jest subdyscypliną pedagogiczną, posiadającą swoją specyfikę, dorobek, status metodologiczny. Jest to nauka o celach, formach, treściach, metodach, systemach i organizacji procesu wychowania oraz o jego warunkach i skutkach.
Do zadań teorii wychowania należy diagnozowanie i prognozowanie procesów wychowania. Ważnym zadaniem jest także analizowanie koncepcji oraz modernizowanie celów wychowania.
Przedmiotem badań teorii wychowania jest oddziaływanie wychowawcze na dzieci, młodzież
Wychowanie wg. Prof. Heliodora Muszyńskiego:
- to świadome i celowe oddziaływanie na osobowość drugiego człowieka, zmierzające do przygotowania go do życia w społeczeństwie.
Wychowanie wg. Bolesława Śliwerskiego:
- to oddziaływanie na czyjąś osobowość, jej formowanie, zmienianie i kształtowanie w celu wyzwolenia w drugiej osobie pożądanych stanów takich jak: rozwój, samorealizacja, wzrost świadomości
Współcześnie wychowanie jest traktowane jako całokształt procesów i oddziaływań zachodzących w toku wzajemnych relacji między dwiema osobami pomagających im rozwijać własne człowieczeństwo.
2. Cele wychowawcze lub zadania wychowawcze-to normy postulujące określone stany rzeczy, czyli tzw. standardy wychowawcze
Analizą celów zajmują się: pedagodzy, filozofowie, etycy, teolodzy.
Koncepcja celów wychowania wg. W. Brzezinki:
Łączy on cele wychowania z jego różnymi aspektami: rozwojowym, społecznym, kulturowym i religijnym
Aspekt rozwojowy
Wychowanie rozumiane jest tu jako wspomaganie dzieci i młodzieży w ich rozwoju fizycznym i psychicznym. Celem jest troska o rozwój wychowanka
Aspekt społeczny
Wychowanie ma na celu przygotowanie wychowanka do warunków i sytuacji w jakich będzie żył i pracował w przyszłości.. Cele uwzględniają indywidualne potrzeby członków społeczności
Aspekt kulturowy
Wychowanie oznacza tu umożliwienie przyswojenia materialnego i duchowego dorobku ludzkości, rozbudzenie zainteresowania światem.
Aspekt religijny
Wychowanie stawia sobie za cel umożliwienie dzieciom i młodzieży znalezienie odpowiedzi na nurtujące je problemy egzystencjonalne.
Cele uniwersalne:
Tolerancja- to uznawanie prawa innych ludzi do wyrażania własnych poglądów i odmiennych od naszych sądów.
Altruizm- jest na ogół troską o dobro drugiego człowieka, przejawiającą się zazwyczaj w wyświadczaniu mu przysługi w sposób świadomy, bezinteresowny i dobrotliwy.
Rozwijanie i pogłębianie poczucia odpowiedzialności- jest nim przede wszystkim świadomie i dobrowolnie podejmowany czyn zgodnie z obowiązującymi zasadami i normami
Odpowiedzialność- uważa się za ważny symptom dojrzałości moralnej człowieka.
3. Rozwój moralny człowieka
Moralność-jest świadomym przyswojeniem sobie standardów związanych z tym, co jest dobre a co złe
Rozwój moralny-jest to proces stopniowych zmian zachodzących w wrażliwości moralnej dziecka, w jego stosunku do dobra czy zła, do własnych czynów, ich skutków oraz do spraw innych ludzi.
Stadia rozwoju moralnego
- stadium anomii-(od urodzenia do 1 roku życia)- brak jakiejkolwiek świadomości moralnej
- stadium heteronomii-(od 1 do 9 roku życia)-czyli uznanie moralności narzuconej na zasadzie podporządkowania się. Dziecko zaczyna mieć wiedzę o sobie, że coś od niego zależy.
- stadium socjonomii-(od 9 do 13 roku życia)-które sprowadza się do akceptacji norm obowiązujących w grupie uważanej za własną.
- stadium autonomii-(od 13 do 21 roku życia)-uznanie społecznych norm moralnych za własne
Fazy rozwoju moralnego
AMORALNOŚĆ-(0-1 roku życia) brak jakichkolwiek motywacji moralnego zachowania co jest prostą konsekwencją nie wyróżniania przez dziecko norm moralnych
EGOCENTRYZM-(1-5 roku życia) niezdolność dziecka do rozumienia cudzych stanów psychicznych a co za tym idzie przyswajania innym własnych uczuć.
- unikanie kar-podporządkowanie się normom moralnym ze względu na przykre konsekwencje
- instrumentalne-uznanie przestrzegania norm a zatem na uwzględnianiu dobra innych ludzi za lepszy sposób realizacji osobistych celów.
KONFORMIZM-(5-9 roku życia) Dziecko wykazuje troskę, aby swoim zachowaniem budzić czyjeś zadowolenie. Pojawia się zdolność do przeżywania winy. Główna zasada to posłuszeństwo wobec znanych autorytetów.
KONWENCJONALIZM-(11-13 roku życia) Jednostka postępuje moralnie z potrzeby pozostawiania wewnętrznie w zgodzie z ogólnie przyjętymi normami. Pragnie mieć poczucie osoby akceptowanej, jest zdolną do przejawiania wstydu.
- partykularyzm-(9-11 roku życia) normy własne to normy grupy
PRYNCYPIALIZM-(13-15 roku życia) istotny jest stosunek do danej normy moralnej. Nie dopuszcza się do postępowania wbrew normom niezależnie od wszelkich innych okoliczności. Następuje w tej fazie samoocena i samoaprobata lub dezaprobata własnych czynów.
RACJONALIZM-(15-17 roku życia) jednostka uzewnętrznia nie tylko pewien stały zestaw norm postępowania moralnego lecz także skutki jakie przestrzeganie tych norm ma wywołać. Umie rozwiązywać sytuacje konfliktowe.
IDEALIZM-(17-21 roku życia) jednostka dochodzi do rozwinięcia własnego systemu moralnego, któremu poświęca określone warunki. Pojawia się emotywność-umiejętność wczucia się w czyjeś emocje.
Sposoby komunikacji z niemowlakiem:
- na zimno-jeśli dziecko płacze i nic mu nie jest nie reagujemy. Osoba wychowana na zimno ma niską samoocenę, jest wycofana
- na ciepło-jeśli dziecko płacze trzeba podejść do niego, dotknąć, wziąć na ręce, mówić do niego. Osoba wychowana na ciepło to osoba odważna, ciekawa świata, lubiąca się uczyć, twórcza,
- w sposób mieszany- teoretycznie wiemy, że gdy dziecko płacze nie wolno się do niego zbliżać ale bierzemy dziecko na ręce na chwilę a później kładziemy do łóżka. Osoba wychowana w sposób mieszany jest zamknięta w sobie, podatna na depresję, na stres.
4. Metody wychowania moralnego
Według T. Kotarbińskiego metoda-to sposób zastosowany ze świadomością możliwości jego zastosowania w przypadku podobnego typu.Upraszczając metoda jest pewnym sposobem działania. Klasyfikacja metod wychowania w ujęciu H. Muszyńskiego:
a) metody wpływu osobistego-opierają się na założeniu, że samo zachowanie wychowawcy może być nagrodą lub karą dla wychowanka
Techniki w metodach wpływu osobistego:
- technika wysuwania sugestii-może mieć ona charakter zachęcania, przestrzegania lub oceniania
- technika perswazji-wychowawca podsuwa wychowankowi określone rozwiązanie za pomocą odpowiednio dobranych argumentów
- technika oddziaływania przykładem osobistym-nauczyciel ukazuje uczniom wzory zachowań w aktualnych sytuacjach
- technika wyrażania aprobaty i dezaprobaty-nauczyciel ocenia różne przejawy zachowań uczniów, czyli wyraża swoje uznanie lub jego brak
b) metody wpływu sytuacyjnego-stosowanie tych metod powoduje pewne następstwa w życiu uczniów: nagrodę lub karę
Techniki w metodach wpływu sytuacyjnego:
- nagradzanie wychowawcze-chodzi tu o zaspokajanie potrzeb dziecka w wyniku jego właściwego postępowania
- karanie wychowawcze-jest udaremnieniem pewnych potrzeb, niespełnieniem pewnych oczekiwań dziecka.
- instruowanie-jest uświadamianiem wychowankom sytuacji i podawaniem sposobów postępowania
- organizowanie doświadczeń wychowanków-polega na uświadamianiu i udowadnianiu dzieciom, że ich zachowania konstruktywne przynoszą im w konsekwencji pozytywne następstwa
- wywoływanie antycypacji następstw zachowań społeczno-moralnych-przedstawienie wychowankom ewentualnych konsekwencji ich postępowania
- przydzielanie funkcji i ról społecznych-polega na przyznawaniu wychowankom atrakcyjnych funkcji
- ćwiczenie-jest celowym powtarzaniem przez dzieci z góry ustalonych czynności.
c) metody wpływu społecznego-stosowanie tych metod opiera się na założeniu, że wszelkie stosunki jednostki z grupą społeczną mogą być dla niej źródłem nagród i kar.
d) metody kierowania samowychowaniem-mają one charakter wtórny.
Klasyfikacja metod wychowania w ujęciu Krzysztofa Konarzewskiego:
a) metody indywidualne
Techniki metod indywidualnych
- nagradzanie-polega na tworzeniu atrakcyjnych następstw, w celu wzmożenia tendencji do reagowania określoną czynnością na daną sytuację.
- karanie-polega na tworzeniu awersyjnych dla wychowanków zdarzeń w następstwie jego czynności. - modelowanie-dostarczanie wychowankowi sposobności do obserwacji określonego zachowania innych.
- perswazja-polega na tym, że tworzy się i przekazuje wychowankowi komunikaty językowe w celu wywołania w strukturach jego wiedzy zmian o różnym zasięgu. Przekazy dzieli się na dwie klasy:
- technika zadaniowa-polega na uruchamianiu i ukierunkowaniu własnej aktywności wychowanka za pomocą stawianych mu zadań
b) metody grupowe-opierają się na założeniu, że źródłem zmian psychicznych w jednostce może być nie tylko wychowawca, lecz także zachowanie się innych ludzi.
Techniki metod grupowych:
- metody kształtowania odniesienia porównawczego-w metodach tych wychowawca rezygnuje z bezpośredniego oddziaływania na wychowanka, starając się ukształtować jego otoczenie społeczne.
- metody nacisku grupowego-różni się od nagradzania i karania tym, że bierze w nim udział aktywnie lub biernie wielu członków grupy
- metody kształtowania systemu ról i norm grupowych-rolą społeczną nazywamy podzielany wzorzec postępowania
- metody kształtowania grupowych wzorów życia-wzory życia mogą obejmować szeroki lub wąski zakres sytuacji życiowej jednostki.
5. Formy oddziaływań wychowawczych
Formy wychowania określa się jako techniki wychowawcze odnoszące się do pracy indywidualnej, zespołowej, zbiorowej z uczniami.
Formy oddziaływań wychowawczych:
a) Formy oddziaływań werbalnych-polegają na słownych interakcjach między nauczycielem a uczniami oraz samymi uczniami:
- burza mózgów-technikę tę wykorzystujemy podczas poszukiwania rozwiązania problemu, który budzi zaciekawienie grupy.
- technika sondażu opinii o uczniach-technika ta polega na udostępnieniu uczniowi informacji o tym, co sądzi o nim klasa.
- technika swobodnych tekstów-zwana jest techniką ekspresji słownych lub techniką twórczości. Polega na napisaniu tekstu na dowolny temat w formie wybranej przez ucznia.
b) Formy oddziaływań niewerbalnych-zwane są również formami oddziaływań z zastosowaniem ekspresji. Można w nich wyodrębnić:
- improwizowaną dramatyzację-to wykorzystanie elementów sztuki teatralnej w sposób umożliwiający rekonstrukcję własnej sytuacji życiowej, obrazu samego siebie.
- trening relaksacyjny-relaks to stan odprężenia psychosomatycznego, przeciwieństwo napięcia psychicznego. Polega on na wykonywaniu układu ćwiczeń odprężających i koncentrujących.
- swobodną ekspresję plastyczną-samorodna twórczość plastyczna dzieci stanowi ich naturalną potrzebę. Umożliwia ona uwolnienie się od napięć psychicznych w wyniku wyrażania swoich przeżyć, uczuć i doświadczeń w postaci wytworów plastycznych.
- muzykoterapię-muzyka jest nośnikiem emocji, sprzyja nawiązywaniu łączności emocjonalnej i werbalnej między ludźmi. Ułatwia dotarcie do świata psychicznego drugiego człowieka.
- zabawę w teatr-jest odtwarzaniem wyuczonych uprzednio ról. Stanowi próbę ukazania istotnego problemu z punktu widzenia przeżyć i doświadczeń uczestników.
c) Formy oddziaływań doraźnych-stanowią przeważnie sposoby pracy indywidualnej z uczniem i znajdują jedynie czasowe zastosowanie w praktyce:
- udzielanie indywidualnej pomocy-stanowi rodzaj wspierania ucznia w pomaganiu samemu sobie.
- wzmacnianie pozytywne-zmierza do utrwalenia u wychowanków pożądanych zachowań za pomocą pochwał i nagród
- wzmacnianie negatywne-zmierza do unikania zachowań niepożądanych w wyniku nieprzyjemnych relacji ze strony nauczycieli
- ignorowanie niepożądanych zachowań uczniów-kiedy nauczyciel zauważy, że pewne niepożądane zachowania uczniów powtarzają się, musi je ignorować
Jundziłł J., „Dziecko ofiara przemocy.” Warszawa 2000-książka ukazuje różne rodzaje przemocy, jakiej doświadcza dziecko. Przemoc dotyczy sytuacji krzywdzenia dziecka w różnych środowiskach (w rodzinie, szkole, grupie rówieśniczej). Lektura przekazała mi, jak bronić się przeciwko przemocy, a zwłaszcza jak chronić dziecko przed przemocą.
A. Faber i E. Mazlish „Jak mówić, żeby dzieci nas słuchały. Jak słuchać, żeby dzieci do nas mówiły.” Poznań 2002 jest napisana w formie poradnika dla tych wszystkich, którzy kiedykolwiek mieli, czy mają lub będą mieć coś wspólnego z wychowaniem dzieci. W lekturze otrzymamy wspaniałe wskazówki jak postępować z dziećmi, aby tak jak sugeruje tytuł chciały do nas mówić i nas słuchać.
J. Korczak „Jak kochać dziecko?” Warszawa 1992 ukazuje refleksję o uciążliwej codziennej i wyczerpującej pielęgnacji dziecka, jak i o radości, satysfakcji i dumie rodzicielskiej. Lektura przekazała mi jak należy kochać dziecko, jak je pielęgnować i przygotować do dorosłego życia.
4