CHARAKTERYSTYKA ETAPÓW ROZWOJU JĘZYKOWEGO CZŁOWIEKA / do okresu szkolnego/
Najbliższe otoczenie małego dziecka z niecierpliwością oczekuje momentu, w którym zacznie ono wypowiadać pierwsze słowa. Kiedy nastąpi ten moment? Jakie będzie to słowo? Szczególne napięcie przeżywaj rodzice tych dzieci, które zaczynają mówić nieco później niż ich rówieśnicy. Pierwsze słowa wypowiadane przez dziecko są skrzętnie notowane w pamięci, powtarzane, komentowane przez całą rodzinę, a niekiedy nawet utrwalane na piśmie. Rodzice, dziadkowie z radością odczytują w głużeniu lub gaworzeniu dziecka całe wyrazy, chociaż, gdy ich zapytać, czy dziecko z pewnością wypowiedziało jakiś wyraz, stwierdzają, że był on bardzo podobny do słowa, które tak naprawdę chcieli odczytać, nie zdając sobie sprawy, że dziecko bawi się dźwiękami i może przypadkowo wypowiedzieć słowo, w którym otoczenie odczytuje informację. Wystarczy przypomnieć , z jaką dumą tatusiowie chwalą się, że ich dziecko jako pierwsze słowo mówi: “tata”, a nie mama. Psycholodzy, pedagodzy, lekarze z uwagą badają mowę dziecka, tworzą teorie, podziały, określają w jakim okresie dziecko powinno zacząć mówić, zacząć gaworzyć, a kiedy pojawia się pierwszy wyraz... Dla większości rodziców te podziały są mało znane, a może nawet nie znają ich w ogóle. Wielu rodziców nie uświadamia sobie, że ich dziecko ma problemy z mową, a na dodatek lekarze często twierdzą, że maluch z tego wyrośnie, co nie jest najtrafniejsze, bo im wcześniej dziecku mającemu problemy z mową udzieli się pomocy specjalisty, tym szybciej można dostrzec efekty tej pomocy. Powstało wiele teorii prezentujących rozwój mowy dziecka. Pośród nich warto zauważyć podział dokonany przez zespół pod kierunkiem Marii Żebrowskiej , który opracował “ Psychologię rozwojową dzieci i młodzieży”, w skład weszli cenieni naukowcy m. in. Maria Przetacznikowa i Halina Spionek. Określa się, że pierwszy okres rozwoju mowy to okres niemowlęcy, chociaż zaznaczyć należy, że już w okresie płodowym dziecko odbiera z otoczenia bodźce, które przy pomocy analizatorów, w tym analizatora ruchowego mowy, powiązanego z analizatorem ruchowym, dziecko przygotowuje się do mówienia. Kolejno wymienia się gruchanie /głużenie/ i gaworzenie, które maja związek z mową właściwą.
Gruchanie trwające do 5 m. ż. wg. wielu specjalistów to okres ćwiczenia narządów mowy, przygotowujący dziecko do wypowiadania trudniejszych dźwięków i słów. Jest to także symptom zadowolenia dziecka - wyrażenia jego stanu emocjonalnego. Już między 1 - 2 tygodniem życia dziecko wydaje dźwięki, są to krzyki i inne, trudne do określenia, wydawane przypadkowo. Między 1 - 2 m.ż. skala tych dźwięków zwiększa się o kolejne: np. piski, sapanie mlaskanie... w okresie tym tj. około 2 m.ż. dziecko zaczyna reagować na głosy innych ludzi. Po 2 m.ż. pojawia się głużenie. W okresie tym dziecko wypowiada najpierw dźwięki gardłowe, artykułowane w tylnej częsci jamy ustnej - są to k, g, h, później pojawiają się dźwięki wargowe: p, b, t, d. W odwrotnym kierunku pojawiają się samogłoski: najpierw są to samogłoski przednie, aby dojść do tych wypowiadanych z tyłu jamy ustnej. Po 5 m.ż. dziecko przechodzi do gaworzenia. Jest to okres, kiedy dziecko wykazuje, że znane mu są dźwięki np., głos matki lub innej bliskiej osoby wywołuje reakcję dziecka. Zaczyna też artykułować dźwięki na zasadzie echolalii.Między 6 - 9 m.ż. rozszerza się ilość głosek zębowych i wargowych. Dziecko bawi się głosem reduplikując sylaby. Wydaje też dźwięki zależne od jego stanu emocjonalnego. Po 9 m.ż. wypowiada łańcuchy głosek, naśladuje swój głos i próbuje naśladować dźwięki z otoczenia. W tym też okresie następuje rozwój słuchu fonematycznego i dziecko zaczyna używać w kontekście sytuacyjnym pierwszych słów np. “to”, “da”. Około 1 r.ż. pojawia się początek mowy właściwej, pierwsze słowa i rozumienie większej ilości słów. Okres ten trwa do 2 r.ż,. w okresie tym autorki wyodrębniają tzw stadium wyrazu od 1,6 - 1, 9 r.ż., a później stadium zdania.
Stadium I to okres od 0, 11/1 r.ż. - do 1,6/1,9 , kiedy pojawia się powolny wzrost słownictwa, powiększa się zasób mowy biernej, wypowiadanych słów jest ok. 20 - 30 . Jest to okres autonomicznej mowy dziecka, w której pojawia się wiele zniekształceń i onomatopei, wypowiedzi są agramatyczne, dziecko miesza części mowy i formy gramatyczne, stwarza swój własny system reguł. Pojedyncze słowa zastępują całe zdania. .
Stadium II okres od 1,6/1,9 - 3 lat - w tym czasie następuje szybki wzrost zasobu słownictwa w wieku 2 lat dziecko posiada słownik ok. 300 wyrazów , a w okolicy 3 r.ż już 1000 wyrazów. Dziecko coraz lepiej opanowuje język dorosłych, w miejsce dotychczasowych onomatopei wprowadza słowa, następuje coraz lepsze dostosowanie się do języka dorosłych poprzez stosowanie form gramatycznych, w tym fleksji i deklinacji. Dziecko zaczyna posługiwać się zdaniami, na początku są to zdania dwuwyrazowe, aby z czasem dojść do zdań podrzędnie złożonych. Wprawdzie są to podstawowe wzorce, składające się z 2 - 6 wyrazów, ale dziecko zaczyna stosować wzorce systemu językowego. W zakresie słów są to najczęściej rzeczowniki, czasowniki i przymiotniki, a pod koniec tego okresu pojawiają się pierwsze przyimki i spójniki. W stadium tym zaczyna się także rozwijać funkcja symboliczna języka .Pod koniec 3 r. ż. , jeśli dziecko przebywa w przyjaznym otoczeniu, gdzie ma zapewnione wszelkie potrzebne warunki do rozwoju społecznego, psychicznego i emocjonalnego, powinno mieć opanowane podstawy systemy językowego z zakresu leksyki i gramatyki. Okres 3 r.ż. - 6 r.ż. Pojawiają się jeszcze w tym okresie błędy i wypowiedzi niezgodne z systemem, ale dziecko w wieku przedszkolnym gwałtownie rozwija swój system językowy.
Przedstawiony podział został dokonany w oparciu o książkę ` Psychologia rozwojowa dzieci i młodzieży pod red. M. Żebrowskiej.
1. Okres rozwoju mowy dziecka rozpoczyna się już w okresie płodowym, dziecko w łonie matki reaguje na jej głos, intonację, stany psychiczne, wykształca się także aparat mowy, narządy artykulacyjne, pojawia się odruch ssania, który będzie miał wpływ na wypowiadanie pierwszych dźwięków.
2. Okres przedsłowny - zwany przez Kaczmarka okresem melodii.
- głużenie - przedstawione wg, M. Przetacznikowej, w którym pojawiają się wokalizacje, są to wydawane przez dziecko dźwięki, ale nie oznaczają one lecz wyrażają pewne stany emocjonalne dziecka np. krzyk może sygnalizować głód, mokro, ból...głużenie - ag, ag, ag , jest pierwszym ćwiczeniem aparatu artykulacyjnego.
- Około 6 - 7 m.ż. pojawia się gaworzenie - jest to okres wydawania dźwięków, które są powtarzaniem sylab otwartych - samogłoska + spółgłoska np. bababa. Gaworzenie jest etapem przedjęzykowym, obecne badania wykazują, że dzieci w różnych językach różnie gaworzą, co świadczyłoby o tym, że dzieci wypowiadają dźwięki charakterystyczne dla danego języka. Dźwięki te nie oznaczają nic konkretnego, lecz np. mamama dziecko wypowiada wtedy, gdy jest zadowolone, jest to wyrażenie pewnych stanów psychicznych dziecka. Wg. Vasty pojawiają się tu już pewne dźwięki, do powtarzania których można dziecko nakłonić np. tatata, dadaja
3. Okres jednowyrazowy około 1 r.ż. do 1,5 r.ż.- dziecko mówi pierwsze wyrazy, mające jakieś znaczenie, już rozumie znaczenie i stara się to wypowiedzieć. W okresie tym nie oddziela wyrazów w zdaniu - musi kilka razy usłyszeć jakąś sekwencję, aby ją odróżniać. Dziecko już od jakiegoś czasu poznaje dźwięki, jednak wiele więcej informacji uzyskuje z kontekstu sytuacyjnego. Mowa ma charakter redundantny czyli dubluje to, co akurat się widzi. Droga dziecka do rozumienia przebiega od sytuacji + wzrok + matka + palec, istotna jest całość sytuacji poszerzona o dźwięki. Wg Brunera, prowadzącego badania nad rozwojem mowy dziecka, istotne jest, aby dziecko i matka wspólnie zwracali uwagę na jakąś rzecz. Prowadzi to do opanowania podstaw konwersacji - dziecko mówi - matka odpowiada i coś mówi dodatkowo, później znowu dziecko coś mówi. Mowa powstaje w kontekście społecznym i niezbędna jest sytuacja i rozmówcy. Okres , o którym mowa, jest już okresem językowym, chociaż w okresie wcześniejszym dziecko wiele rozumiało, ale była to mowa bierna. Etap jednowyrazowy trwa około 0,5 roku. W tym czasie dziewczynki zaczynają łączyć wyrazy, u chłopców zaczyna się to przeważnie później. Wypowiadany przez dziecko jeden wyraz ma często znaczenie całego zdania. Wyrazy te są bardzo nośne w znaczenie. W okresie tym następuje dosyć wolny przyrost słownictwa, dziecko posługuje się od 1 - 50 wyrazów, powoli ilość słów się zwiększa. Niezwykle szybko w tym czasie rozwija się za to rozumienie - dziecko zaczyna rozumieć dłuższe struktury zdaniowe. Jest duża rozbieżność między tym , co mówi, a tym, co rozumie. Pierwsze wyrazy, jakie dziecko wypowiada, są często onomatopejami np. kuku, koko, miau, wykrzyknikami np. bach!, są też wyrazy z tzw. języka nianiek np. si, lulu, to najczęściej proste sylabowce, bez grup spółgłoskowych, albo są to reduplikacje sylab i przypominają gaworzenie np. kaka, baba, dada... Te wyrazy nie zawsze da się przyporządkować do określonych części mowy, bo np. papu może oznaczać zarówno chleb, jak i czynność jedzenia. Dzieci na tym etapie rozwoju mowy stosują dwa rodzaje znaczeń: jedne są zbyt rozlane np. dziecko mówi hau na każde zwierzę, jest oszczędne, ale wynika to też ze zbyt małej znajomości słów, w rozumieniu znaczenia pomaga nam zatem kontekst sytuacyjny. Dzięki temu dziecko za pomocą kilku wyrazów jest w stanie obsłużyć całą rzeczywistość. Drugi rodzaj znaczeń - są one zbyt wąskie - dziecko używa wyrazu w bardzo wąskim zakresie np. kaka nazywa siostrę. W pewnym momencie dziecko wkłada wiele pracy w rozumienie, a później w rozróżnienie. Zaczyna wykorzystywać pamięć operacyjną i tworzy własne wyrazy, zaczyna planować, otwiera się miejsce na kolejny wyraz i dziecko wchodzi w okres dwuwyrazowy. Początkowo mowa jest związana z konkretną sytuacją, w następnej kolejności odchodzi się od sytuacji, np. dziecko mówi ma koko / ni ma kotka/ - mowa zaczyna służyć do zastąpienia sytuacji konkretnej zaczynają pojawiać się omówienia - co by było, co dziecko czuje...dziecko od konkretu przechodzi do “było”, będzie”. W tym okresie zbiera doświadczenia, dąży do przełamania kodu, pojawia się gwałtowny wzrost słownictwa.
4. Okres dwuwyrazowy 1, 5 r.ż. - 2, 4 r.ż. - od 1, 5 r.ż dziecko łączy już dwa wyrazy, jeśli tak nie jest , należy obserwować, czy nie pojawią się problemy z mową. U dziewczynek okres ten pojawia się wcześniej, jeśli dziewczynka 2 - letnia nie łączy 2 wyrazów, jest to niepokojące i należy przeciwdziałać opóźnionemu rozwojowi mowy. U chłopców dolna granica, kiedy powinni wejść w okres dwuwyrazowy , to 2,2 - 2,4 r.ż. Okres dwóch wyrazów trwa 2-3 miesiące, czasem 0,5 roku później pojawiają się trzy wyrazy i zdanie pojedyncze. Dziecko tym samym opanowało już strukturę zdania. Zaczyna kombinować znanymi sobie jednostkami i dochodzi do segmentacji. Już w wieku 2 lat niektóre dzieci stosują zdania złożone np.” kaka pi , koko pi” dzieci musza opracować sobie reguły segmentacji , ale jest to niezwykle trudne i w zależności od cech indywidualnych u różnych dzieci przebiega to w różnym czasie. Dzieci oprócz słów stosuje mimikę i intonację. Wg. Braihe,a, który badał dzieci w okresie dwuwyrazowym , dziecko wypracowuje własne kategorie. Mając w swym słowniku 7 - 12 wyrazów wprowadza t.zw. wyrazy osiowe, czyli słowa ważne łączy z innymi i tym sposobem ma swoją specyficzną składnię. Stosuje mówienie telegraficzne, czyli stosuje te najważniejsze treściowo. Ważną rolę w tym okresie ma matka, która powinna mówić do dziecka i często powtarzać , a kiedy dziecko opanuje dane struktury, powinna wprowadzać zadania trudniejsze. Należy pamiętać o tym, aby dziecko miało szansę na wypowiadanie, nie należy przesadzać z poprawianiem i ciągłym pouczaniem dziecka. Matka powinna umiejętnie stopniować trudność w wypowiadanych sekwencjach.
Dziecko przechodzi do wypowiedzeń 3 - wyrazowych i dłuższych wypowiedzi . W wieku 2 - 3 lat. Następuje ogromny wzrost liczby wypowiadanych słów. Początkowo dziecko miało bogata mowę bierną, teraz próbuje to wszystko nazwać, nadaje przedmiotom etykietę. Nazwy przedmiotów są bardziej reprezentatywne niż nazwy czynności. Ten okres sprzyja także tworzeniu się struktur syntaktycznych, dziecko może stosować: “ ma baby”, “ma koko””, ma am.” W tym kontekście używa “Ma “ / nie ma/ jako podstawowej struktury wyrazu osiowego. Stosuje też hiperregularyzację czyli poznane formy fleksyjne stosuje np. do wszystkich rzeczowników czy czasowników i stąd te sławne “słoniów”, mrówków' itd.; dziecko zamiast malować mówi kredkować od kredka. Wynika z tego, że w okresie tym, szczególnie po 2 r.ż.pojawiaja się reguły i zasady, które zaczyna używać. Wzbogaca się zasób głoskowy do 25 czasem więcej , wypowiada zdanie pojedyncze i złożone współrzędnie i podrzędnie. Zaczyna dziecko stosować liczebniki, pojawiają się spójniki, stosuje swoisty szyk zdania np. podmiot znajduje się na końcu np.” Kaka budi da”/Marta da buzi?. Zdania rozpoczyna od “się”, następują rozbicia szyku zdania, stawia przymiotnik za rzeczownikiem np. “dom duzy” wprowadza analogiczne wyrównania tematu np. “siedzę na krzesłu”.
5.Swoista mowa dziecięca wg. Demelowej trwa od 4 r.ż. do 5 r.ż. ,Bartkowiak uważa, że okres ten trwa do 6 r.ż., a Kaczmarek stosuje granicę do 7 r.ż.. Właściwie już od 3 r.ż. zaczyna się stopniowy rozwój dłuższych wypowiedzi, a nazwa swoista mowa dziecięca odnosi się do nieznacznej procentowo, w stosunku do całości zasobu językowego dziecka, części słownika i syntaktyki dzieci. Badacze zajmujący się językiem dzieci interesuje szczególnie ta część wypowiedzi dzieci, które nie są zgodne z mową dorosłych, a przecież dziecko w tym okresie gwałtownie rozwija zasób słownictwa i struktur składniowych, określany przez badaczy jako “wata'. Aby wyjaśnić, na czym polega swoista mowa dziecięca należy badać całość języka dziecka, a nie tylko wybrane, ciekawe struktury.
W trzecim roku życia i w całym okresie przedszkolnym następuje ciągły rozwój składni u dziecka i opanowuje ono wszystkie części mowy, wszystkie głoski, , wiele stosuje metatez, reduplikacji sylab, są tu zniekształcenia wyrazów np. kapiki / skarpetki/, mehum - półka, maluchy opuszczają sylaby początkowe, środkowe lub końcowe, wprowadzają, szczególnie ok. 5 r.ż. wiele neologizmów np. sklepiarz, projekciarz. Dziecko używa wiele przezwisk np. wygłupiacz, gołodupski, nazwy przedmiotów np. machaje - wachlarz. , miejsc np. krawcownia. Okres ten sprzyja także dużej ilości wyrazów zdrobniałych np. podusia, brzusio, ale i wyrazów zgrubiałych np. nochal, dupo, , jest to często reakcja obronna dziecka na nadmiar zdrbnień.
Wg . M. Przetacznikowej około 4 r.ż. liczba zdań złożonych do pojedynczych wynosi już 40%. pierwsze zdanie złożone pojawiło się około 2 r.ż. , ale bez spójników. Wcześniejsze też były zdania złożone współrzędnie. Początkowo zdania złożone pojedynczo wynoszą 90 % - do końca 3 r.ż. W wieku 3 - 4 lat jest ich już tylko 70 %, a w wieku 5 - 6 lat 60 %. Najwięcej jest zdań łącznych i przeciwstawnych łączonych spójnikami “a”, “i” . rozłączne pojawiają się później. .w wieku 2 lat dziecko posługuje się także zdaniami dopełnieniowymi i stanowią one 25 % wszystkich zdań. Spośród zdań okolicznikowych , stanowiących 65% wszystkich zdań, najczęstsze są zdania okolicznikowe przyczyny i czasu. Najmniej jest zdań przydawkowych - stanowią tylko 10 %. Z wiekiem wzrasta wśród dziecięcych wypowiedzi coraz więcej zdań wielokrotnie złożonych - w wieku 6 lat mogą one stanowić już ponad 40 % wszystkich wypowiedzi. .