Andrzej Pawela

Dyrektor Zakładu Poprawczego w Witkowie

SYSTEMY WYCHOWAWCZE W RODZINIE

I W PLACÓWCE OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZEJ

Proces wychowania dziecka od wielu już lat stanowi dziedzinę zgłębianą przez teoretyków wychowania, socjologów, pedagogów na co dzień pracujących z dziećmi i młodzieżą, a także samych rodziców. Większość z tych osób podkreśla fundamentalne znaczenie rodziny dla przebiegu rozwoju i wychowania młodego człowieka.

Obecnie dominuje systemowe zapatrywanie się na rodzinę, którą postrzega się jako pewien układ, całość, spośród którego możemy wyodrębnić role obierane i pełnione przez poszczególnych jej członków, a także normy funkcjonowania, granice, style komunikowania się, dominujący styl wychowawczy, które podtrzymują spójność rodziny. Każda rodzina powinna dążyć do optymalnego zaspokajania podstawowych potrzeb fizycznych i psychicznych dziecka, takich jak: potrzeby konieczne do fizycznego przeżycia, potrzeba bezpieczeństwa, miłości, przynależności, szacunku, samorozwoju, dostarczania właściwego modelu w zakresie pełnienia ról, porozumiewania się między sobą członków.

Kiedy rodzina nie spełnia prawidłowo swoich funkcji, gdy dochodzi w niej do „pomieszania ról”, gdy niejasne są normy, zatarte granice, brakuje konstruktywnej komunikacji, niemożliwe jest optymalne zaspakajanie potrzeb dziecka, ani też pozostałych członków rodziny. Bez ich zapewnienia powstaje deficyt, który znajduje swoje odzwierciedlenie w zaburzonym myśleniu i funkcjonowaniu każdego członka tej rodziny.

Zbliżonym do tej podstawowej komórki społecznej, jaką stanowi rodzina, jest społeczność każdej placówki opiekuńczo- wychowawczej, zwłaszcza tej, w której opieka i wychowanie ma charakter ustawiczny, odbywa się 24 godziny na dobę. Do placówek tego typu trafiają zazwyczaj dzieci i młodzież, którzy nie potrafili odnaleźć się w rodzinie, w stosunku do których system wychowawczy w rodzinie nie wywiązał się prawidłowo ze swoich funkcji. Te młode osoby, w placówkach do których trafiają, mają odnaleźć swoje miejsce, nauczyć się pełnienia ról - dziecka, ojca, matki, kolegi, doznać zaspokojenia wszelkich potrzeb związanych z zadaniami poszczególnych etapów wieku rozwojowego, jak i potrzeb psychospołecznych charakterystycznych dla całej populacji ludzkiej.

W placówkach - podobnie jak w rodzinie - wychowankowie i kadra tworzą swoisty system, analogiczny do systemu rodzinnego, współtworzą sieć wzajemnych relacji, gdzie również możemy wyszczególnić normy, role, granice, postawy „rodzicielskie”, dominujący styl wychowania. Często zmiana w zachowaniu jednego z pracowników czy wychowanków może pociągać za sobą znaczące przemiany w całym „systemie”, zwłaszcza , gdy nie cechuje go stabilność, prawidłowość, współpraca, szacunek dla praw i uczuć innych, brakuje umiejętności konstruktywnego rozwiązywania konfliktów, właściwej komunikacji. Wówczas placówka powiela „chory” system, który w stosunku do wychowanka już wcześniej zawiódł, umacnia nieprawidłowe wzorce, uniemożliwia korekcję zachowań , rozwój i zmianę. Ten nieprawidłowo funkcjonujący system „placówkowy” dodatkowo rani wszystkich jego członków - zarówno podopiecznych, jak i opiekunów.

Typologię systemów rodzinnych dokonaną przez Dawida Fielda (1996) możemy także odnieść do placówek wychowawczych, wyodrębniając w ich swoiste kanony postaw, zachowań, prawidłowości:

I. PORÓWNANIE PRAWIDŁOWEGO SYSTEMU WYCHOWAWCZEGO W RODZINIE I W PLACÓWCE OPIEKUNCZO-WYCHOWAWCZEJ
RODZINA PRAWIDŁOWA		PLACÓWKA OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZA (WYSOKI STANDARD OPIEKI I WYCHOWANIA)
DEFINICJA	członkowie rodziny są powiązani, ale zachowują odrębność, maja prawo i możliwość zaspokajania swoich potrzeb rodzice współpracują ze sobą, to oni mają władzę na rodzicach można polegać szanuje się prawa i uczucia innych członkowie rodziny są zachęcani do rozwoju i odkrywania swoich uzdolnień	DEFINICJA	społeczność placówki (wychowawcy i wychowankowie) są ze sobą zintegrowani, każdy ma jednak prawo do autonomii kadra współpracuje ze sobą, ma władzę na wychowawcach można polegać, dotrzymują słowa dąży się do poszanowania praw i uczuć innych, konsekwentnie reaguje się na próby ich łamania zarówno wychowawcom, jak i wychowankom stwarza się możliwość samorozwoju
ZWIĄZEK MAŁŻEŃSKI	rodzice okazują sobie szacunek i zrozumienie małżonkowie dobrze radzą sobie w sytuacjach kryzysowych silny związek małżeński tworzy harmonijną całość, a dobre porozumiewanie się, właściwe zaspokajanie potrzeb, troska o siebie dają solidną podstawę wychowywania dzieci	RELACJE MIĘDZY PRACOWNIKAMI	kadra wspiera się, relacje oparte są na szacunku, zrozumieniu wychowawcy konstruktywnie radzą sobie w sytuacjach trudnych dobry przepływ informacji między pracownikami, konstruktywne porozumiewanie się, właściwe relacje interpersonalne, tworzą solidne podstawy do właściwej opieki i wychowania
STYL RODZICIELSKI	rodzice ustalają zasady i oczekiwania autorytet rodziców jest utrzymywany i wspierany przez obydwoje małżonków rodzice zapewniają poczucie bezpieczeństwa, zaspokajają potrzeby miłości, akceptacji, kontaktu, więzi rodzice znają silne i słabe strony dziecka, pomagają mu w rozwoju dziecko, które przekracza wyznaczone normy i zasady, jest szybko dyscyplinowane, dzieci czują się słuchane i szanowane dzieci są wdrażane do samodzielności i odpowiedzialności	STYL WYCHOWANIA	zasady i oczekiwania wobec wychowanka są jasno sprecyzowane w regulaminie placówki, werbalizowane i egzekwowane przez wychowawców autorytet wychowawców jest utrzymywany i wspierany przez każdego z nich kadra dba o zapewnienie podopiecznym poczucia bezpieczeństwa, stwarza warunki do zaspokojenia potrzeb psychicznych: przynależności do grupy, akceptacji, szacunku, bycia ważnym wychowawca zna mocne i słabe strony swojego wychowanka, pomaga mu w rozwoju wychowanek przekraczający granice, łamiący normy jest dyscyplinowany zgodnie z regulaminem placówki wychowanek ma poczucie bycia osobą ważną dla wychowawcy, szanowaną przez dorosłych wychowankowie są zachęcani do podejmowania zadań współmiernych do ich możliwości, zainteresowań, wdrażających do samodzielności, odpowiedzialności
DZIECI	mają poczucie bezpieczeństwa, rodzice zapewniają im spójne i stabilne środowisko	WYCHOWANKO- WIE	czują się w placówce bezpiecznie, placówka tworzy spójne i stabilne środowisko sprzyjające korekcji niepożądanych zachowań i rozwojowi
DYNAMIKA ZYCIA RODZINNEGO	rodzice narzucają właściwy model komunikowania się problemy są ujawniane i rozwiązywane prośby dzieci są dokładnie analizowane	DYNAMIKA ZYCIA W PLACÓWCE	wychowawcy modelują sposób porozumiewania się wychowankowie mają prawo mówić o swoich odczuciach, pomysłach, oczekiwaniach, są one brane pod uwagę przez kadrę problemy, konflikty są ujawniane, omawiane i rozwiązywane

II. PORÓWNANIE CHAOTYCZNEGO SYSTEMU WYCHOWAWCZEGO W RODZINIE I W PLACÓWCE OPIEKUNCZO-WYCHOWAWCZEJ
RODZINA CHAOTYCZNA		PLACÓWKA OPIEKUŃCZO-WYCHOWAWCZA (NISKI STANDARD OPIEKI I WYCHOWANIA)
DEFINICJA	rodzina jest pozbawiona więzi rodzina jest źle zorganizowana występują w niej ciągłe konflikty, dręczenie innych swoimi problemami dzieci są ignorowane i wykorzystywane nie istnieją bliższe związki między rodzicami i dziećmi	DEFINICJA	społeczność placówki (wychowawcy i wychowankowie) nie są ze sobą zintegrowani, kadra nie współpracuje dobrze ze sobą , jest skonfliktowana wychowankowie są ignorowani, manipulowani przez wychowawców, wplątywani w załatwianie ich indywidualnych interesów, rozgrywek interpersonalnych nie istnieją bliższe związki między wychowawcami, a także wychowankami i wychowawcami wychowankowie wykorzystują konflikty między wychowawcami do załatwiania własnych „spraw”
ZWIĄZEK MAŁŻEŃSKI	małżeństwo nie jest autentycznym związkiem, mało miłości lub jej brak małżonkowie mogą grozić sobie wzajemnie rozwodem	RELACJE MIĘDZY PRACOWNIKAMI	wychowawcy nie tworzą współpracującego zespołu, nie darzą się sympatią, nie wymieniają się informacjami, nie słuchają się wzajemnie, komunikacja przebiega ostrożnie lub jest całkowicie zablokowana
STYL RODZICIELSKI	w postępowaniu rodziców brak jest konsekwencji rodzice kierują się nastrojami dzieci pracują jak niewolnicy, są wykorzystywane rodzice są nieodpowiedzialni rodzice znieważają dzieci i wytykają im błędy rodzice grożą dzieciom i używają wobec nich siły środki dyscyplinarne są surowe, niesprawiedliwe	STYL WYCHOWANIA	wychowawcy w swoim postępowaniu są niekonsekwentni kierują się emocjami, z którymi nie potrafią radzić sobie w sposób konstruktywny wychowankowie są wykorzystywani przez wychowawców do zaspokajania ich potrzeb ( bycia ważnym itp.), umacniania własnej pozycji postępowanie wychowawców cechuje nieodpowiedzialność, brak analizy procesu wychowania, skutków podejmowanych działań wychowawcy wysyłają wychowankom komunikaty mające na celu ich ukaranie, poniżające środki dyscyplinarne są nieadekwatne do przewinienia, używane chaotycznie, nieprzemyślanie kara ma na celu poniżenie wychowanka, demonstracje siły wychowawcy a nie ukazanie konsekwencji jego zachowania
DZIECI	mają poczucie bezpieczeństwa, rodzice zapewniają im spójne i stabilne środowisko	WYCHOWANKO- WIE	czują się w placówce bezpiecznie, placówka tworzy spójne i stabilne środowisko
DYNAMIKA ZYCIA RODZINNEGO	członkowie rodziny żyją obok sienie, a nie wspólnie, razem	DYNAMIKA ZYCIA W PLACÓWCE	w placówce panuje niepokój, napięcie unika się otwierania konfliktów, ważniejszy jest konformizm niż szczerość nie wyraża się prawdziwych uczuć, nie werbalizuje oczekiwań wiele spraw dzieje się potajemnie, nikt nie wie, co myślą inni wrogość i rywalizacja poszczególnych osób

Powyżej dokonano charakterystyki jedynie dwóch systemów rodzinnych: prawidłowego i chaotycznego, i na ich podstawie dokonano symulacji cech analogicznych systemów mogących funkcjonować w placówkach opiekuńczo-wychowawczych. Dawid Field (1996) w swojej typologii wyróżnił jeszcze trzy rodziny - uwikłaną, nadopiekuńczą i rodzinę władzy, które podobnie jak dwie pierwsze znalazłyby swoje odzwierciedlenie w funkcjonowaniu niektórych placówek opiekuńczo-wychowawczych.

Jak wynika z analizy systemów - zarówno w rodzinie, jak i w placówce opiekuńczo-wychowawczej panują zbliżone warunki, które mogą sprzyjać wszechstronnemu rozwojowi jego członków, jak i warunki blokujące rozwój, przyczyniające się do umacniania starych, bądź też powstawania nowych urazów w psychice - zarówno u podopiecznego, jak i osób dorosłych ( rodziców, wychowawców).

Niezmiernie ważna jest systematyczna, bieżąca analiza pracy placówek wychowawczych, osiąganych wyników, trudności, niepowodzeń, wszystkich procesów mających w nich miejsce. Pomoc stanowią tutaj wprowadzane na szeroką skalę i udoskonalane standardy jakości funkcjonowania tychże placówek. Wprowadzając je, konstruując narzędzia miernicze nie można zapominać o obszarach charakterystycznych dla funkcjonowania rodziny (patrz: tabele) bowiem jej funkcje placówki te w dużym stopniu przejmują tworząc analogiczne systemy funkcjonowania.

Bibliografia:

Field D., Osobowości rodzinne. Warszawa 1996

Bradshaw J., Zrozumiec rodzinę. Rewolucyjna droga odnalezienia samego siebie. Warszawa 1994

Ziemska M., Postawy rodzicielskie. Warszawa 1973

6

Andrzej Pawela „Systemy wychowawcze w rodzinie i w placówce opiekuńczo-wychowawczej”