Działania, zjawiska i procesy polityczne (zmiana, rozwój i postęp)

1. Pojęcia zachowania i działania politycznego.

• Zachowanie polityczne = jest to reakcja ludzi (jednostek, grup społecznych) na bodźce wywodzące się ze zjawisk politycznych i procesów politycznych.

• Zachowania polityczne uwarunkowane są psychiką, osobowością jednostki i oddziaływaniami środowiska. Duży wpływ na zachowania polityczne mają szeroko pojęta edukacja (przyjęty podczas procesu socjalizacji system wartości) oraz standardy kultury politycznej obowiązujące w danym społeczeństwie.

• Przykładami zachowania politycznego są m.in. udział bądź powstrzymywanie się od głosowania wwyborach, publiczne manifestowanie poparcia dla określonego programu politycznego, zabieranie głosu w dyskusji politycznej, uczestnictwo w demonstracjach lub strajkach itp.

• W państwie demokratycznym najbardziej cenione są zachowania polityczne oparte na aktywnym, świadomym i odpowiedzialnym udziale obywateli w życiu politycznym (łączone z działalnością w grupach i stowarzyszeniach, szczególnie lokalnych), zachowania o charakterze konsensualnym i konformistycznym, które charakterystyczne są dla społeczeństwa obywatelskiego.

• Pojęcie zachowań ma szerszy zakres

• Działania polityczna = to podejmowanie i realizacja decyzji politycznych, poprzez zorganizowane podmioty, wynikiem czego jest powstanie określonych faktów politycznych i kształtowanie się określonych procesów politycznych

• działania są wytworem świadomych dążeń danego podmiotu, uwarunkowanych jego własną wiedzą teoretyczną i doświadczeniem praktycznym.

• działania mogą przyjąć charakter czynny (aktywny) oraz bierny (w znaczeniu świadomego, celowego i dowolnego powstrzymania się od wykonania pewnej czynności)

• działanie jest jedną z postaci zachowania, wyróżnioną wedle kryteriów świadomości, celowości i dowolności

2. Pojęcia zjawiska i procesu politycznego.

• Zjawisko polityczne = podmiot, którym może być jednostka, grupa lub organizacja, jego zachowania oraz dające się wyodrębnić z rzeczywistości politycznej wytwory tych zachowań - fakty, zdarzenia, stany, interakcje. Zjawiska polityczne współtworzą sferę polityki, nadając jej dynamikę; same również podlegają przekształceniom i modyfikacjom.

• Proces polityczny = jedna z podstawowych kategorii politologicznych pozwalających na uchwycenie dynamicznego aspektu życia politycznego. Proces polityczny jest rozciągniętą w czasie sekwencją (ciągiem) zachowań i zdarzeń które powodują zmianę zakłócającą lub przewracającą równowagę - systemu politycznego. 

3. Zmiana społeczna i polityczna

• Zmiana społeczna - szeroko rozumiana niecykliczna przemiana instytucji, norm, kultury, czy też struktury społecznej.

• Jest to różnica pomiędzy stanem systemu społecznego w pewnej chwili a jego stanem po upływie określonego czasu. Zmiana społeczne może polegać na:

• zmianie składu systemu społecznego;

• zmianie w strukturze społecznej;

• zmianie funkcji społecznych;

• zmianie granic systemu;

• zmianie w relacjach między podsystemami społecznymi;

• zmianie w środowisku systemu.

• Zmiana polityczna - przekształcenie sposobu kierowania zbiorowościami, zmniejszenie lub zwiększenie obszaru oddziaływania, zmiana ilość podmiotów podporządkowanych władzy, zakres (dziedziny objęte kontrolą) i zasięg władzy ulega zmianie.

4. Postęp, rozwój i zmiana polityczna.

• Rozwój polityczny = to zmiana postępowa

• Przeciwieństwem jest regres polityczny

• „polityczna przesłanka rozwoju ekonomicznego”

• „polityka typowa dla społeczeństw industrialnych”

• „modernizacja polityczna”

5. Podmioty, cele, metody, środki i skutki działań politycznych.

• Podmioty

• Zbiorowy i indywidualni uczestnicy polityki podejmujących „w sposób względnie trwały świadome, suwerenne i zaplanowane działania", związane z ich usytuowaniem w ekonomicznej, politycznej, socjalneji kulturowej strukturze społeczeństwa

• Jednostki - np. liderzy ugrupowań politycznych, przywódcy i funkcjonariusze państwowi podejmujący decyzje polityczneobywatele w roli wyborców, ludzie zgłaszający i dochodzący swoich roszczeń wobec organizacji i instytucji politycznych, publicyści polityczni oraz różnego rodzaju zbiorowości i grupy społeczne o formalnym i nieformalnym charakterze — np. partie polityczne, związki zawodowe, ośrodki decyzyjne organizacji politycznych czy też ich gremia kierownicze, poszczególne instytucje państwowe, takie jak parlament,rząd, armia, prokuratura...

• Cele = antycypowane stany rzeczywistości bądź też intencjonalne dążenia, mające spowodować zmiany obiektywnej sytuacji w kierunku zgodnym z oczekiwaniami (potrzebami, interesami i wartościami)

• Cele te mogą projektować konserwację, modernizację bądź zmianę aktualnego stanu rzeczy. W każdym z tych przypadków dany podmiot dąży do osiągnięcia szeroko rozumianych korzyści materialnych i/lub niematerialnych, mając do dyspozycji trzy ogólne mechanizmy: współpracę, kompromis bądź też walkę z innymi podmiotami polityki. I tak cele mogą projektować zdobycie i utrzymanie władzy politycznej albo jej osłabienie i zniszczenie, kształtowanie kultury politycznej, maksymalizację mobilizacji politycznej, zawarcie koalicji rządzącej, promowanie określonych wartości, strategii, osób itp.

• Metody = sposoby osiągania celów oparte na autorytecie, przymusie, walce, kompromisie, współpracy, zgodności lub niezgodności z normami systemu politycznego, jawności lub kamuflażu, etyczności lub nieetyczności.

• bojkot, sabotaż, szykana, agresja słowna i fizyczna, protesty, bunty, rewolucje, wojny, demonstracje, manifestacje, strajki, propaganda, publiczna dyskusja, negocjacje, mediacje, arbitraż, pucze, zamachy stanu, prowokacja itp.

• Środki = zasoby, bez których posiadania realizacja celów nie jest możliwa

• ludzi odgrywających role wykonawców decyzji; struktury organizacyjne; środki finansowe i materialne; wiedzę teoretyczną i metodologiczną, pozwalającą na intelektualne rozpoznanie obszaru działania i zaprojektowanie optymalnej w danych warunkach strategii działania; informacje na temat zjawisk i procesów zachodzących w otoczeniu działającego podmiotu; legitymację polityczną, czyli poparcie udzielane działającemu podmiotowi przez społeczeństwo bądź jego poszczególne kręgi; ilość czasu, jakim dysponuje dany podmiot na realizację celu; sieć pozytywnych więzi z innymi podmiotami polityki

• W konkretnym ujęciu będą to takie narzędzia polityki, jak system prawny, sądy, prokuratura, policja, biura badania opinii publicznej, środki masowego przekazu, przemówienia, orędzia, archiwa, środki rejestrowania, przetwarzania i przesyłania informacji (np. telefony, komputery, Internet), środki transportu, armia i organizacje paramilitarne, instytucje naukowe, edukacyjne, artystyczne, religijne.

• Skutki

• rezultaty działań na: główne i uboczne; zaplanowane i przypadkowe; pozytywne (korzystne) i negatywne (niekorzystne); zgodne i niezgodne z obowiązującymi systemami normatywnymi (ideologicznymi, moralnymi, religijnymi); wzmacniające i osłabiające system polityczny; integrujące i dezintegrujące dany podmiot, środowisko czy grupę społeczną itd

• rezultaty działania stają się faktami — obiektywnie istniejącymi stanami rzeczywistości

6. Racjonalność działań politycznych.

• W prakseologii i teorii zarządzania definiuje się racjonalność rzeczową i metodologiczną. O rzeczowej racjonalności działania można mówić wtedy, gdy podmiot osiąga zamierzony cel, bez względu na wykorzystane metody działania. J. Zieleniewski ujmuje to następująco: „o działaniu, które jest obiektywnie przystosowane do okoliczności rzeczywiście zachodzących, które w praktyce okazało się obiektywnie skuteczne, korzystne, ekonomiczne i w ogóle sprawne, powiemy, że jest rzeczywiście racjonalne, skuteczne, ekonomiczne i sprawne".

• Z kolei działanie zostanie uznane za racjonalne metodologicznie wtedy, gdy podmiot „zrobił wszystko, co w swej sytuacji (szczególnie zaś w zakresie dostępnej mu wiedzy i staranności) mógł zrobić, by działaniu zapewnić cechę racjonalności, a wraz z nią skuteczności, korzystności i w ogóle sprawności" (tamże, s. 242). Działanie racjonalne metodologicznie charakteryzuje się dużym prawdopodobieństwem osiągnięcia zamierzonego celu. Nawet jeśli cel pozostanie niezrealizowany, to działanie jest racjonalne metodologicznie, pod warunkiem że na drodze do celu pojawiła się jakaś obiektywna przeszkoda — czynnik nieprzewidywalny bądź niepoddający się sterowaniu przez podmiot działania

• Według A.W. Jabłońskiego w politologii występują dwie koncepcje definiowania politycznej racjonalności. W normatywnej teorii racjonalności chodzi o określenie „najlepszych form porządku politycznego i warunków ich urzeczywistnienia". Działanie spełnia wymóg racjonalności tylko wtedy, gdy współprzyczynia się do przekształceń zgodnych z obowiązującymi w społeczeństwie (grupie, organizacji) systemami wartości. Druga koncepcja związana jest z teorią racjonalnego aktora, wedle której „jednostka nie kieruje się w postępowaniu nakazem czynienia dobra moralnego, ale korzystając z wolności kieruje się w działaniach politycznych własnym interesem oraz indywidualną interpretacją moralności [...] Racjonalnie działa ten, kto potrafi lepiej zrealizować swoje indywidualne cele odpowiadające jego interesom, kosztem innych".

• Kolejna propozycja rozumienia racjonalności działań politycznych odwołuje się do trzech kryteriów wartościowania skutków działania: prakseologicznego, społecznego i aksjologicznego. Kryterium prakseologiczne wskazuje na skuteczność działania, mierzoną stosunkiem rezultatów osiągniętych do rezultatów zaplanowanych. Tak więc cecha ta jest stopniowalna i mieści się w przedziale: od braku do pełnej skuteczności. Kryterium społeczne odnosi się do specyficznych zbiorów potrzeb i interesów społeczeństwa jako całości oraz jego segmentów. Decyzje i działania są racjonalne, jeśli korzystnie wpłynęły na realizację jakiegoś zbioru potrzeb i interesów (np. ogólnospołecznych, grupowych, organizacyjnych, regionalnych czy lokalnych), a tym samym nie zrodziły niezaplanowanych przesłanek i zjawisk osłabienia, erozji i likwidacji danego systemu politycznego, organizacji czy ośrodka decyzyjnego. Uwaga ta obejmuje zatem przypadki intencjonalnego dążenia do destrukcji jakiegoś systemu, jeśli służyłoby to interesom danego podmiotu. W przypadku kryterium aksjologicznego warunkiem racjonalności jest respektowanie obowiązującego w społeczeństwie (grupie, organizacji) systemu wartości etycznych, religijnych, prawnych, politycznych itp., przez których pryzmat oceniane jest działanie polityczne (jego elementy).

7. Typologia działań politycznych.

1. Kryterium stopnia złożoności działania politycznego:

• Działania proste = do celu prowadzą czynności tego samego typu

• Działania złożone = mające charakter wieloczynnościowy, wieloskładnikowy, wieloetapowy i wielopodmiotowy

2. Kryterium rodzaju podmiotów podejmujących działanie

• Działania organów władzy i administracji państwowej, mające postać pełnienia władzy państwowej, rządzenia i zarządzania

• Działania pozostałych podmiotów wchodzących w skład danego systemu politycznego, polegające na realizacji współuczestnictwa we władzy politycznej

• Działania podmiotów pozostających poza systemem politycznym; głównym celem jest jest najczęściej zdobycie władzy, uzyskanie udziału we władzy oraz zdobycie wpływu na polityczny proces decyzyjny

• Działania grup niesformalizowanych wyrażających polityczne postawy środowsik, które z różnych powodów nie powołały struktur instytucjonalnych

3. Kryterium liczby podmiotów uczestniczących się w działaniu

• Działania jednostkowe = działania celowe, wykonywane na „własną rękę”, „własny rachunek”

• Działania zbiorowe = suma zachowań indywidualnych, najczęściej podobnych lub identycznych, o znikomym stopniu organizacji; podmiotami tych działań są tłum, zgromadzeni...

• Działania grupowe = podmiotami są grupy społeczne - całości o trwałej organizacji, zorganizowane dla osiągnięcia odpowiedniego celu i o sformalizowanej strukturze społecznej

• Działania totalne = uczestniczą podmiotowo wszystkie całości społeczne, wszystkie grup, instytucje i organizacje (np. wojna domowa, obronna)

4. Kryterium stopnia instytucjonalizacji

• Działania zinstytucjonalne = podlegające określonej specjalizacji i reglamentacji, która dotyczy sposobu postępowania i znajduje wyraz np. w przepisach prawnych, normach zwyczajowych...

• Działania niezinstytucjonalne = mniejszy stopień skoordynowania, planowości i reglamentacji, za to większy stopień spontaniczności

5. Kryterium zakresu swobody podmiotu wykonującego działanie

• Działania suwerenne = cel jest zgodny z dążeniami wykonawcy oraz jego obiektywnym interesem

• Działania niesuwerenne = podmiot ma niewielki lub ograniczony ludzką wolą i naciskiem wpływ na ostateczny cel i bezpośredni przebieg swojego działania

6. Kryterium stopnia przymusowości

• Działania przymusowe = obowiązujące określone podmioty zobowiązane do działania

• Działania dobrowolne = których wykonanie nie jest nakazane, ale nie jest zakazane

• Działania narzucone = pod wpływem nacisku ulega w nich modyfikacji i ograniczeniu własna wola i samodzielność podmiotu, jednak do tego stopnia, by czynności nie wynikały z jego własnej decyzji

7. Kryterium skutków działania

• Działania polityczne jednostronne = nie powodujące zazwyczaj reakcji partnera, rywala czy przeciwnika

• Działanie polityczne dwustronne = wyraz bezpośredniego lub pośredniego uzgodnienia z drugą stroną, a w każdym razie uwzględniające w swoim przebiegu i celach zachowanie drugiej strony

8. Kryterium zbieżności lub rozbieżności pomiędzy zamierzonymi rezultatami i rezultatami rzeczywistymi

• Podjęte w celach politycznych działania, których skutki są zbieżne z założonymi celami

• Podjęte w celach politycznych działania, które nie doprowadziły do osiągnięcia wyznaczonych wcześniej celów

9. Kryterium stopnia jawności

• Działania jawne = prowadzone otwarcie i pod kontrolą opinii społecznej

• Działania ukryte = prowadzone w najgłębszej tajemnicy i nie podlegające kontroli społecznej

• Działania zamaskowane = których ogólne zalożenia są wprawdzie znane, jednak cele szczególowo są pozostawiane w tajemnicy

1. Racjonalne, polegające na świadomym i celowym podjęciu pewnych czynności, które powinny przynieść zaplanowane korzyści, oraz irracjonalne — będące dziełem podmiotu mającego ograniczoną bądź fałszywą wiedzę o warunkach działania, nietrafnie definiującego swoje interesy i w związku z tym

niezdolnego do podjęcia decyzji adekwatnych względem obiektywnej sytuacji, przy jednoczesnym udziale silnych emocji, stereotypów, mitów itd.

2. Kontrolowane, przebiegające zgodnie z wcześniej przyjętym planem działania oraz niekontrolowane, będące zwykle skutkiem silnego pobudzenia emocjonalnego danego podmiotu, które prowadzi do zachowań przeważnie szkodliwych ze względu na jego bieżące i/lub długofalowe interesy.

3. Konsensualne, w których podmiot uważa, że kooperacja pozytywna z innymi podmiotami jest skuteczną drogą realizacji własnych interesów, oraz konfliktowe, w których osiągnięcie korzyści możliwe jest w drodze kooperacji negatywnej (walki), kiedy to strona przeciwna zostanie pozbawiona części bądź

całości dóbr będących przyczyną konfliktu.

4. Konformistyczne, polegające na postępowaniu zgodnym z wartościami i normami dominującymi w danym środowisku, grupie czy organizacji społecznej oraz nonkonformistyczne, gdzie podmiot działania lekceważy, narusza bądź wręcz łamie wartości i normy obowiązujące w pewnych kręgach społecznych.

5. Indywidualne, gdzie podmiotem działania jest jednostka odgrywająca formalną bądź nieformalną rolę polityczną, oraz zbiorowe — których sprawcą jest formalna bądź nieformalna grupa ludzi.

6. Dobrowolne (swobodne), suwerennie inicjowane przez dany podmiot w warunkach zwykle niezagrażających jego interesom, chociaż chodzi także o działania mogące szkodzić podmiotowi, ale zgodne z uznawanymi przezeń wartościami i ideami, oraz przymusowe, podejmowane w warunkach silnej presji, bezpośredniej lub pośredniej, wywieranej przez podmioty otoczenia, gdzie wartości i interesy podmiotu działania są potencjalnie bądź realnie zagrożone.

7. Jawne, poddające się obserwacji podmiotów otoczenia, w których podmiot działania nie ukrywa, lecz informuje o swoich zamierzeniach, godząc się jednocześnie na zewnętrzną kontrolę i ocenę własnego postępowania, oraz niejawne (zakamuflowane), w których podmiot próbuje ukryć przed otoczeniem

wszystkie bądź niektóre elementy działania (podmiot, cel, metody, środki, skutki).

8. Zachowawcze, stabilizujące status quo, np. w postaci zasad i sposobów funkcjonowania systemu politycznego, aparatu państwowego, partii itp., oraz rewolucyjne, które mają przynieść w efekcie radykalną zmianę dotychczasowego stanu rzeczy.

9. Etyczne, realizowane zgodnie z obowiązującym w pewnej przestrzeni społecznej systemem norm moralnych, oraz nieetyczne, których cel, przebieg i rezultaty naruszają czy łamią owe normy.

8. Ocena działań politycznych - kryteria etyczne i prakseologiczne.

• W ocenach racjonalności działania najczęściej stosowane są kryteria prakseologiczne (sprawnościowe) i aksjologiczne. Wśród kryteriów sprawności działania J. Zieleniewski wymienia m.in.: skuteczność, korzystność, ekonomiczność, prostotę, udatność, dokładność i solidność. Z kolei w ramach ogólnego kryterium aksjologicznego najwięcej kontrowersji wzbudza zagadnienie etycznego wartościowania działań politycznych.

• Przez etykę najczęściej rozumie się zbiór norm i ocen moralnych obowiązujących w społeczeństwie, wskazujących to, co jest dobre, oraz to, co jest złe w celach i postępowaniu ludzi. W literaturze wyróżnia się cztery koncepcje relacji polityki (działania politycznego) i etyki

1. Dominacji etyki nad polityką — „jednostka (polityk) powinna być wierna wyznawanym zasadom moralnym, które stanowią podstawę wszelkiego działania politycznego".

2. Dominacji polityki nad etyką — działania polityczne podejmowane są ze względu na interesy podmiotu, a „w przypadku konfliktu wartości, racje polityczne (wartości pragmatyczne) winny dominować nad ich aspektem moralnym, zgodnie z dyrektywą »cel uświęca środki«".

3. Autonomiczności etyki i polityki — sfery te zajmują się innymi zagadnieniami, inaczej tłumaczą działania i procesy polityczne; etyka zasadza się na wskazywaniu powinności działającego podmiotu, tzn. zgodności działań z normami moralnymi, a w polityce podkreśla się znaczenie skuteczności działania.

4. Wzajemnej zależności polityki i etyki — „z jednej strony, wszelkie formy aktywności politycznej powinny być oceniane pod kątem ich znaczenia moralnego, z drugiej strony, abstrakcyjne normy moralne powinny podlegać ocenie z punktu widzenia skuteczności politycznej"

Literatura:

Czajowski Andrzej (2013) Decydowanie polityczne. Wrocław, Atla2 roz.2-3

L. Sobkowiak, Działania polityczne. Teoria i praktyka, [w:] Marketing polityczny w teorii i praktyce, red. A. W. Jabłoński i L. Sobkowiak, Wrocław 2002.

A. Bodnar, Decyzje polityczne. Elementy teorii, Warszawa 1985, ss.95-122, 152-173.

T. Buksiński, Racjonalność współdziałań. Szkice z filozofii polityki, Poznań 1996, roz. II.

G. Woroniecka, Działanie polityczne. Próba socjologii interpretatywnej, Oficyna Naukowa, Warszawa 2001, roz. 2 i 3.

K. Pałecki, Dynamika zmiany politycznej, Studia Nauk Politycznych 1992/1.

K. Skarżyńska, Aktywność i bierność polityczna, [w:] Psychologia polityczna, red. K. Skarżyńska, Poznań 1999.

P. Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, roz. 19.

P. Sztompka, (2005) Socjologia zmian społecznych. Kraków. Wyd. Znak. Roz. 1 i 2

Wprowadzenie do nauki o państwie i polityce, red. B. Szmulik i M. Żmigrodzki, Lublin 2002, ss. 252-265, 290-303.

Nauka o polityce ćw V.

1

---