Wojna i okupacja
Losy warszawskiej młodzieży ze środowiska inteligenckiego, uczestniczącej w zbrojnej konspiracji antyhitlerowskiej w szeregach AK oddaje wiernie powieść Romana Bratnego "Kolumbowie Rocznik 20". Młodzi ludzie uczestniczą "w tajnym nauczaniu i podziemnym życiu kulturalnym, w małym sabotażu i dywersyjnych akcjach Kedywu, w walkach oddziałów powstańczych", cierpią niewolę w obozach jenieckich. Wiersz "Ballady i romanse" Broniewskiego mówi o losie małej Żydówki, sieroty biegającej po gruzach. Pomagają jej przypadkowi ludzie, ofiarując bułkę i grosik "cosik". Przejeżdżający SS-mani rozstrzeliwują żydowski dziecko. Śmierć Ryfki, porównań do śmierci Chrystusa, potęguje tragiczną wymową wiersza, ukazuje całe okrucieństwo wojny i hitlerowskich oprawców. Świadectwem grozy wojennej są wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego. W wierszu "Z lasu" poeta mówi o tragizmie młodego pokolenia, utożsamia się z bohaterami wiersza. Podkreśla nieskazitelność postaw żołnierskich, ich ufność w wielką sprawę. Tacy ludzie nie liczą się jednak w wojnie: wielkie idee przegrywają w walce z bezsilnością! Poeta widzi wielką niesprawiedliwość losu, ubolewa nad młodymi ludźmi. W wierszu "Pokolenie" przemawia w imieniu wszystkich młodych ludzi, których najpiękniejsze lata przypadły na "czas wielkiej próby". Wojna i okupacja dokonały ogromnych spustoszeń w psychice człowieka, podważyły obowiązujące normy moralne. Młodemu człowiekowi, który wciąż przypomina straszliwe tortury brata (wykłuto mu oczy i łamano kości) i jego zamordowanie, obce będzie uczucie litości. Młode pokolenie, doświadczając okrucieństw wojny, przestało wierzyć w miłosierdzie, miłość i sumienie. Zastraszeni o los własnego "ja", żyją jak tryglodyci z zamierzchłej epoki w swoich jaskiniach. Poeta z goryczą stwierdza, że serca ludzkie pozamieniały się w twarde głazy... Jedną alternatywę dla swego pokolenia widzi Baczyński w zachowaniu patriotycznej postawy, w heroizmie, pozwalającym porównać się do bohaterów z kart "Iliady".
Wstrząsającą i, wręcz, niewiarygodną opowieścią są "Rozmowy z katem" Moczarskiego. Autor przez pewien czas przebywał w jednej celi z legendarnym katem Żydów, likwidatorem warszawskiego getta - Jurgenem Stropem, skądinąd - "wzorowym" ojcem rodziny. Książka ukazuje martyrologię Żydów, obraz płonącego getta, metody palenia domów, wysadzenie synagogi... Ma to wszystko wymiar apokaliptyczny: straszny i przerażający! Pamięć ofiar holokaustu poświęcił swą książkę "Początek" Andrzej Szczypiorski. W powieści o Warszawie lat okupacji Żydzi odgrywają główną rolę. Łączy się łańcuch ludzi, by wydobyć z gestapo Irmę Seidenmann i uratować Joasię z getta. Stajemy się świadkami śmierci Henryka Fichtelbauma w czasie powstania w getcie, śmierć jego ojca..., rozpaczliwych ucieczek z getta oraz desperackich prób ratowania dzieci żydowskich... Tragizm tych wszystkich ludzi pogłębiało poczucie ciągłego osaczenia i leku. Literatura ukazała, że wojna w sposób szczególnie drastyczny spowodowała rozpad wszelkich systemów wartości, na jakich wspierał się dotychczasowy ład społeczny i jedność dorobku kulturalnego. Świat się zdehumanizował... W śmierci nie upatrywano już wzniosłego tragizmu; człowiek jakby został opuszczony przez historię. W rozważaniach o literackim zwierciadle wojny nie może zabraknąć "Listy Schindlera" - wzruszającego filmu zrealizowanego w oparciu o autentyczne materiały źródłowe. Jest to jakby przeciwwaga dla literatury, która zarejestrowała najokrutniejsze i najboleśniejsze wydarzenia z czasów wojny. W osobie Schindlera jawi się nam Niemiec, w którym nie wygasły jeszcze ludzkie uczucia. Swój majątek poświęca on na wykupienie Żydów. Czyni to z całym przekonaniem, z potrzeby serca. Podzięką uratowanych są serdeczne łzy wdzięczności. Druga wojna światowa była największym wstrząsem w dziejach ludzkości. Odcisnęła swoje straszliwe piętno na tysiącach jej uczestników i ofiar. Każdy utwór literacki, który czyni ją przedmiotem swych rozważań, rejestruje inne doświadczenia, przeżycia i doznania. Jest wreszcie hołdem dla tych wszystkich, którzy zginęli.
<Rysunek: Wróć do poprzedniej strony.>