23c. Prozodia wiersza (zestrój akcentowy, intonem, antykadencja, kadencja, stopa, transakcentacja).
Parodia a satyra.
Adrianna Ryzińska
Prozodia wiersza
Zestrój akcentowy
wyraz lub grupa wyrazów, które pod względem podporządkowania akcentowi tworzą całość
np.: za mąż, do domu
Intonem
zakończenie wersu
albo koda, czyli intonem kadencjalny - zamykający
albo dominanta, czyli intonem antykadencjalny - otwierający
termin typowy dla Marii Dłuskiej
Antykadencja
rodzaj intonacji zdaniowej
intonacja wznosząca, typowa dla zdań pytających
zaczyna się nisko i urywa w punkcie najwyższym
sygnał niedokończenia i zapowiedź dalszego ciągu
Kadencja
rodzaj intonacji zdaniowej
intonacja opadająca, typowa dla zdań oznajmujących i zazwyczaj też rozkazujących
wznosi się w pierwszej części wypowiedzenia i opada w drugiej
sygnał zakończenia pewnego odcinka mowy
Stopa
najmniejsza powtarzająca się regularnie rytmiczna cząstka wersu
powtarzalna jednostka miary wierszowej
zespół kilku sylab długich i krótkich lub akcentowanych i nieakcentowanych
mocna część stopy nazywana jest współcześnie arsą, a słaba tezą
stopy najbardziej typowe dla języka polskiego, przez występujący w nich akcent paroksytoniczny: trochej, amfibrach i peon III
Transakcentacja
przesunięcie akcentu z sylaby, na której powinien padać według systemu (w języku polskim, zazwyczaj na drugą od końca), na inną, zwykle z nią zrymowaną
Dobrze obrazuje to przykład:
Jak tam, panie Ildefonsie,
Czy porządki już robią się?
Parodia a satyra
Parodia
najbardziej wyrazista odmiana stylizacji
wypowiedź naśladująca cudzy styl, w celu ośmieszenia go
polega na użyciu charakterystycznego sposobu wypowiedzi w kontrastującym kontekście, w celu jego wyjaskrawienia
najczęściej stanowi formę satyrycznego rozrachunku z ustalonymi konwencjami literackimi i związanymi z nimi ideami
może tworzyć nowe formy literackie, poprzez gry z formami już zużytymi
w XX w. uznawana za jedną z podstawowych form ekspresji
ważna rola w prozie narracyjnej (T. Mann, J. Joyce, W. Gombrowicz), w poezji (dadaizm, surrealizm), w dramacie (dramat groteskowy, teatr absurdu)
obiekt wyśmiewany musi być powszechnie znany, by parodia została właściwie zrozumiana; musi być jednocześnie podobny do oryginału i różny od niego w sposobie realizowania jednego postulatu
zwraca się przeciw szablonom tradycji literackich, manierom, normom językowym (mowa potoczna, język prasy, itd.)
pojawiła się już w literaturze starożytnej (pierwsi parodyści - Hipponaks z Efezu, VI w. p.n.e. i Hegemon z Tazos, V w. p.n.e.)
w literaturze polskiej jako parodysta zasłynął Ignacy Krasicki
Satyra:
utwór literacki ośmieszający lub piętnujący ukazywane w nim zjawiska
wyraża krytyczny stosunek autora do niestosowności, szkodliwości czy absurdalności opisywanych sytuacji, osób, itd.
przede wszystkim - ośmieszająca negacja; brak jakichkolwiek rozwiązań, wzorców czy ideałów - przedstawienie rzeczywistości w „krzywym zwierciadle”
wykorzystanie elementów karykatury i groteski
utracenie uzyskanego w starożytnym Rzymie charakteru oddzielnego gatunku literackiego; charakter satyryczny mogą mieć utwory reprezentujące różne rodzaje i gatunki
rodzaje: społeczno-obyczajowa, polityczna, osobista, literacka; inna kategoria podziału - satyra konkretna (dotycząca określonych realiów społecznych i historycznych) i abstrakcyjna (krytyka uniwersalnych cech ludzkiej natury; nacechowanie moralistyczne i filozoficzne)
Ironia jest czynnikiem łączącym parodię i satyrę, jednak ważna jest dla nich pod innym kontem.
Satyra jest przede wszystkim nastawiona na negatywne wartościowanie ludzkich przywar i zachowań, czyli jej obiekt jest pozatekstowy - raczej natury moralnej i społecznej, niż literackiej. Satyra, poza całym swoim negatywnym ładunkiem, powinna wyrażać chęć autora do naprawy wad czy sytuacji, które powodują u niego gniew (wyrażony poprzez satyrę) - Hutcheon nazywa ją „ośmieszającą kpiną o ambicjach reformatorskich”.
W parodii możemy rozróżnić dwa typy - pejoratywny, podobny w swoim zamiarze do satyry, i nacechowany pozytywnie. Parodia może służyć do wyrażenia szacunku wobec formy parodiowanej, zgłębienia jej i nakłonienia do reinterpretacji. Oba te rodzaje parodii ukazują różnicę między tekstami. Można więc powiedzieć, że parodia jest nienacechowana, neutralna.
Innymi słowy, pogardliwy etos satyry niesie za sobą agresję, wycelowaną w jakiś obiekt, podczas gdy w parodii kwestia ta nie jest jasna, ze względu na możliwy wariant parodii neutralnej, czy nawet uniżonej.
Bibliografia:
Bożena Chrząstowska, Seweryna Wysłouch, Poetyka stosowana, Warszawa 2000
Maria Dłuska, Próba teorii wiersza polskiego, Kraków 2001
Michał Głowiński, Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Słownik terminów literackich, Wrocław 2000
Michał Głowiński, Aleksandra Okopień-Sławińska, Janusz Sławiński, Zarys teorii literatury, Warszawa 1972
Linda Hutcheon, Ironia, satyra, parodia - o ironii w ujęciu pragmatycznym, Towarzystwo Literackie im. Adama Mickiewicza, 1986
Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1994