ZAGADZNIENIA WSTĘPNE:
§1. Przedmiot wykładu prawa rzymskiego:
Prawo rzymskie to termin wieloznaczny. Jest to zarazem dyscyplina naukowa należąca do najstarszych dziedzin wiedzy, które były przedmiotem badań naukowych. Prawo rzymskie zajmuje się głównie prawem obowiązującym w starożytnym Rzymie od 753 roku p.n.e. czyli momentu pojawienia się państwa rzymskiego na arenie historycznej, aż do 565 roku n.e. czyli śmierci cesarza Justyniana.
Za panowania Justyniana dokonano największej w dziejach antyku kodyfikacji prawa. Obejmowała ona trzy fundamentalne dzieła podsumowujące dorobek myśli prawniczej Rzymian w okresie minionych trzynastu wieków:
Digesta (Pandectae) - zbiór fragmentów z dzieł prawników rzymskich (od I wieku p.n.e. aż do III wieku n.e.)
Institutiones - elementarny podręcznik prawa ułożony w oparciu o dzieła prawników rzymskich z I i II wieku n.e. (głównie Instytucje Gaiusa)
Codex - zbiór konstytucji wydanych przez cesarzy rzymskich poczynając od Hadriana, a kończąc na Justynianie.
Te trzy dzieła wchodzą w skład Korpus Iuris Civilis, w którym część czwartą stanowią Novellae, czyli zbiór konstytucji Justyniania i dwóch jego następców (Justyna II i Tyberiusza II).
§2. Pojęcie prawa:
Życie każdego społeczeństwa musi być regulowane przez normy nakładające na poszczególne jednostki, które to społeczeństwo tworzą, albo na poszczególne jego grupy, obowiązek określonego postępowania czy też zachowania się w takiej bądź innej sytuacji.
Wielorakie strony aktywności społecznej ludzi są regulowane przez normy, które mają na celu zmuszenie go do określonego działania lub zaniechania. Rzymianie postrzegali te normy w sposób abstrakcyjny, czyli ujmowali je w sposób ogólny, a nie jak większość państw antycznych dla określonego przypadku (casus).
Normy postępowania mają charakter, jeśli formułują wobec adresata nakaz lub zakaz, grożąc zarazem sankcją za jego zlekceważenie.