Podatek jest kategorią ekonomiczno-prawną, jest to świadczenie pieniężne, nakładane jednostronnie na podatników przez państwo lub inne organizacje publiczno-prawne (np. samorząd terytorialny) na podstawie przepisów prawa. Podatek ma charakter ogólny, przymusowy, bezzwrotny, nieodpłatny. Taka definicja podatku jest zawarta w ordynacji podatkowej (Dz.U. nr 137, poz.928 i Nr 160, poz. 1083, art.6 z późn. zm.);
-charakter pieniężny, to oznacza, iż nie jest pobierany w naturze,
-charakter ogólny, to znaczy, jest nakładany abstrakcyjnie, na określoną grupę podmiotów nieoznaczonych imiennie,
-przymusowy charakter podatków wynika z władczych uprawnień państwa; ich pobór jest zabezpieczony przymusem państwa.
-bezzwrotność podatku oznacza, iż stanowi on obciążenie definitywne; nie jest formą czasowej pożyczki.
-nieodpłatność (nieekwiwalentność) oznacza, iż podatek nie jest związany z żadnym wzajemnym świadczeniem za strony państwa na rzecz podatnika.
Rozwiązania normatywne dotyczące konkretnych podatków, zawarte w ustawach podatkowych, stanowią konstrukcję prawną podatków.
Do podstawowych elementów konstrukcji podatku należą: podmiot, przedmiot, podstawa, stawki i skale podatkowe, elementy korygujące wymiar podatku, warunki płatności podatku.
Podmiotem podatku jest ten, na kim ciąży z mocy prawa obowiązek uiszczenia podatku. Może to być osoba fizyczna, prawna, spółka prawa cywilnego, fundacja czy np. małżeństwo. W przypadku niektórych podatków podmiot, na którym ciąży obowiązek zapłaty podatku (podatnik), będzie jednocześnie ponosił materialny ciężar podatku, natomiast w przypadku innych podatków materialny ciężar podatku może ponosić inny podmiot niż ten, który formalnie go uiścił (np. konsument w przypadku VAT-u).
Ustawa z 29 sierpnia 1997 r. Ordynacja podatkowa wprowadziła ponadto pojęcia: podatnika, płatnika i inkasenta (Dz.U. Nr 137, poz. 926 z późn.zm.).
Podatnikiem jest osoba fizyczna, osoba prawna lub jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, podlegająca na mocy ustaw podatkowych obowiązkowi podatkowemu, (art.7 Ordynacji Podatkowej). Ustawy podatkowe mogą ustanawiać podatnikami także inne podmioty.
Płatnikiem jest osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, obowiązana na podstawie przepisów prawa podatkowego do obliczenia i pobrania od podatnika podatku i wypłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu (art. 8 Ordynacji podatkowej).
Inkasentem jest osoba fizyczna, prawna lub jednostka organizacyjna nie mająca osobowości prawnej, obowiązana do pobrania od podatnika podatku i wypłacenia go we właściwym terminie organowi podatkowemu (art. 9 ordynacji podatkowej).
Przedmiotem podatku jest zjawisko, sytuacja, stan faktyczny lub prawny, z którym ustawodawca łączy obowiązek uiszczenia podatku, np. osiąganie przychodu, dochodu, nabycie, posiadanie lub zdobycie majątku, wydatkowanie dochodu (konsumpcja, inwestycje). Przedmiot podatku znajduje najczęściej wyraz w jego nazwie.
Podstawę opodatkowania stanowi najczęściej wartościowe lub ilościowe ujęcie przedmiotu podatku. Podstawa opodatkowania jest określana na podstawie danych ewidencji lub na podstawie szacunków.
Stawka podatkowa wyraża stosunek kwoty podatku od podstawy opodatkowania, a biorąc pod uwagę tryb liczenia wysokości podatku, jest to wielkość, która w powiązaniu z podstawą opodatkowania pozwala ustalić kwotę podatku. Stawki mogą mieć charakter stały (proporcjonalny) i zmienny (progresywny, degresywny, regresywny). Stawki zmienne tworzą skalę podatkową.
Wymiar podatku ulega skorygowaniu poprzez system zwolnień, ulg i zwyżek podatkowych.
Podatki mogą być klasyfikowane według różnych kryteriów. Podstawowymi są: podmiot i przedmiot opodatkowania, stosunek przedmiotu opodatkowania do źródła podatku oraz podział wpływów podatkowych.
Ze względu na podmiot opodatkowania dzieli się podatki na:
pobierane od osób fizycznych,
pobierane od osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych nie posiadających osobowości prawnej.
Kryterium podziału wpływów podatkowych pozwala podzielić podatki na:
stanowiące dochód budżetu państwa - np. podatek od towarów i usług, akcyzowy, od gier,
stanowiące dochód organów samorządowych - np. podatek rolny, leśny, od nieruchomości, od środków transportowych, od spadków i darowizn, opłaty lokalne, skarbowe od czynności cywilnoprawnych, podatek od psów,
podatki wspólne - zasilające w określonych częściach budżet państwa i organy samorządowe to podatek dochodowy od osób fizycznych i od osób prawnych.
Ze względu na przedmiot opodatkowania rozróżnia się:
podatki przychodowe, w których przedmiotem i podstawą opodatkowania jest przychód, bez potrącenia kosztów uzyskania przychodów. Są to np. podatek rolny, podatki obrotowe,
podatki dochodowe, w których przedmiotem opodatkowania jest dochód, czyli przychód po odjęciu kosztów jego uzyskania, traktowanych przez organy fiskalne jako koszty potrącalne. Podatek dochodowy jest podatkiem osobistym, to znaczy jego konstrukcja, wymiar i pobór nawiązują silnie do osoby podatnika.
Wymaga on więc znacznej indywidualizacji wymiaru, co powoduje, iż koszty jego wymiaru i poboru są znaczne,
podatki od wydatków (od dochodu wydatkowanego), inaczej -konsumpcyjne, obciążające dochód podatnika w momencie dokonywania wydatku; materialny ciężar takiego podatku ponosi konsument, a formalnym podatnikiem jest jednostka gospodarcza. Do tych podatków należą np. podatek od towarów i usług, podatek akcyzowy, podatek od gier,
podatki majątkowe, w których świadczenia podatkowe są powiązane z majątkiem, a ściślej, z całością lub częścią posiadanego majątku, z jego przyrostem lub obrotem.
Takim podatkiem jest m.in. podatek od środków transportowych.,
stanowiący również dochód organów samorządowych.
Obowiązek podatkowy w podatku od środków transportowych, z zastrzeżeniem ust. 2, ciąży na osobach fizycznych i osobach prawnych będących właścicielami środków transportowych.
Jako właścicieli traktuje się również jednostki organizacyjne nie mające osobowości prawnej, na które środek transportowy jest zarejestrowany. W wypadku zmiany właściciela środka transportowego zarejestrowanego obowiązek podatkowy ciąży na poprzednim właścicielu - do końca miesiąca, w którym nastąpiło przeniesienie własności.
Jeżeli środek transportowy stanowi współwłasność dwóch lub więcej osób fizycznych lub prawnych, obowiązek podatkowy w podatku od środków transportowych ciąży solidarnie na wszystkich współwłaścicielach.
Opodatkowaniu podatkiem od środków transportowych podlegają:
1) samochody ciężarowe o ładowności od 2 ton do 12 ton,
2) samochody ciężarowe o ładowności powyżej 12 ton,
3) ciągniki siodłowe i balastowe,
4) przyczepy i naczepy o ładowności powyżej 5 ton, z wyjątkiem wykorzystywanych na cele rolnicze przez podatnika podatku rolnego,
5) autobusy.
Wysokość podatku nie może przekroczyć kwot maksymalnych, podawanych corocznie w rozporządzeniu Ministra Finansów.
Stawki podatku określa rada gminy w drodze uchwały rady. Rada może różnicować stawki podatku, uwzględniając rodzaj środka transportowego, ładowność, masę całkowitą, wiek, nacisk na siodło ciągnika albo liczbę miejsc do siedzenia.
Podatek jest płatny w dwóch równych ratach, w terminie do dnia 15 lutego i do dnia 15 września każdego roku, z tym, że jeżeli obowiązek podatkowy powstał:
1) po dniu 1 lutego, a przed dniem 1 września roku podatkowego, to podatek za ten rok płatny jest w dwóch równych ratach w terminie:
a) w ciągu 14 dni od dnia powstania obowiązku podatkowego - I rata,
b) do dnia 15 września roku podatkowego - II rata;
2) po dniu 1 września, to podatek jest płatny jednorazowo w terminie 14 dni od dnia powstania obowiązku podatkowego.
Jeżeli obowiązek podatkowy powstał lub wygasł w ciągu roku podatkowego, stawki podatku określone w uchwale rady gminy ulegają obniżeniu proporcjonalnie do liczby miesięcy, w których nie istniał obowiązek podatkowy.
Obowiązek podatkowy dotyczący podatku od środków transportowych powstaje w pierwszym dniu miesiąca następującego po miesiącu, w którym środek transportowy został zarejestrowany, a w przypadku nabycia środka transportowego zarejestrowanego - w pierwszym dniu miesiąca następującego po miesiącu, w którym środek transportowy został nabyty. Obowiązek ten wygasa z końcem miesiąca, w którym środek transportowy został na stałe wycofany z ruchu (wyrejestrowany) lub zbyty.
Termin płatności pozostałych podatków wynosi również 14 dni od dnia doręczenia decyzji ustalającej wysokość zobowiązania podatkowego. Jeżeli jednak podatnik jest obowiązany sam obliczyć i wpłacić podatek, za termin płatności uważa się ostatni dzień, w którym zgodnie z przepisami prawa podatkowego powinna nastąpić wpłata (art.47 Ordynacji podatkowej).