Stanisław Trembecki, Bajki…,

[w:] Antologia bajki polskiej, oprac. Wacław Woźnowski, BN I 239, 1982.

WSTĘP

1. Bajka jako gatunek literacki.

1. Nazwa i pojęcie.

• K. Nizio, Bajka [w:] Słownik polszczyzny XVI wieku.

• baśń, mit, opowiadanie o treści fantastycznej, legendarnej lub alegoryczno-dydaktycznej, utwór literacki.

• wiadomość lub informacja zmyślona, nieprawdziwa, fałszywa, błędna; plotka, kłamstwo.

• w celu zawężenia zakresu znaczeniowego dodawano do bajki określniki: ezopowa, moralna, zwierzęca, dydaktyczna. terminy dwuczłonowe obecnie rzadko stosowane.

• najogólniej: krótki utwór narracyjny, zwykle wiersz zawierający od kilku do około 100 wersów, którego podstawą jest paraboliczna fabuła sugerująca praktyczne pouczenie, sąd moralny lub inny pogląd ogólny przez przytoczenie jednostkowego przypadku.

2. Struktura bajki.

• konstrukcja paraboliczna - dwa plany znaczeń: dosłowne, jednostkowe i przenośne, ogólne.

• w paraboli często występują postaci ludzkie; w bajce dominują zwierzęta.

• bajkowy plan znaczeń ogólnych opiera się na motywach utrwalonych w świadomości zbioro-wej.

• tradycyjny krąg bohaterów - rola przekaźnika pokoleniowych doświadczeń; ważny sposób motywacji sądów = powoływanie się na „mądrość przodków”.

• w okresie narodzin bajki ludowej (czasy prehistoryczne) bohaterami miały być tylko zwierzęta, stopniowo ulegały uczłowieczeniu (stawały się typami ludzi przebranymi w kostiumy zwie-rząt).

• konstrukcja fabuły - oparta na dobitnych przeciwstawieniach, zwłaszcza sytuacji początkowej i końcowej oraz ról bohaterów (wilk - owca, lis - kruk,…).

3. Pochodzenie bajki.

• najstarsze teksty przypisywane są przez Greków Ezopowi (VI w. p.n.e.) - miał mówić mo-nym nieprzyjemne dla nich sprawy pod przykryciem zwierzęcej paraboli, dar od Hermesa / Dzeusa / Boga (za pomoc okazaną kapłanowi).

• dzielono bajki na „boskie” i „ludzkie”, różniące się pochodzeniem, funkcją, celem. Ignacy Trąpczyński stwierdził, że te pierwsze uczą tylko prawdziwego dobra. Powstanie bajek bos-kich tłumaczył, że „istotna i przedwczesna prawda raczyła przystosować swój język do słabo-ści ludzkiego rozumu na wyłuszczenie mu swoich nauk”.

• oświecenie: bajka, jeden z głównych gatunków literackich. Bliską ezopowej legendzie była koncepcja powstania bajki jako dzieła niewolniczego umysłu, zmuszonego do ukrywania prawdy w alegorycznych obrazach.

• źródła bajki tkwią w kulturze ludowej.

• w badaniach próbowano też rozstrzygnąć dylemat, czy gatunek literacki powstał z czysto uty-litarnej potrzeby pierwotnych ludzi, czy był owocem bezinteresownego „dowcipu”.

• Stanisław Czerski (znawca bajki, z oświecenia) najpierw powstawały „obyczajowe postrze-żenia i przestrogi”, później odpowiadające im „obrazy zmyślone” z obdarzonymi rozsądkiem postaciami zwierząt.

4. Bajka a przysłowie.

• ⇒ paremiografia.

• hipoteza (już w XVIII wieku): bajka wywodzi się z przysłowia, stanowi jakby jego rozwiniętą postać. Tzw. przysłowia właściwe, najciekawsze pod względem literackim, są strukturalnie do bajki podobne: mają dwa plany znaczeń i głoszą sąd ogólny za pomocą konkretnego obrazu.

• przysłowia z bajek.

• wiele dawnych dzieł bajkopisarstwa to równocześnie zbiory przysłów; w literaturze polskiej pierwsze miejsce zajmuje utwór Biernata z Lublina „Żywot Ezopa Fryga”.

5. Tradycje bajki literackiej.

• motywy i wątki pochodzenia ludowego stały się podstawowym tworzywem bajki literackiej, która ukształtowała się w starożytności na obszarach kultury orientalnej i greckiej.

• Ezopowe bajki (nie zachowały się) - odpisy były to zwięzłe, prozaiczne opowiastki o zwie-rzętach, reprezentujących charaktery i podstawy ludzkie w konwencjonalnych sytuacjach.

• starożytność - bajka nie wchodziła w zakres ars poetica, interesował teoretyków wymowy (sformułowali jej retoryczną teorię).

• najprostszy sposób przystosowania utworu do funkcji dydaktycznej dodanie do istniejącej fabuły tzw. morału, który miał uogólniać sugestywne nauki w niej w myśl nauczycielskich in-tencji.

• Fedrus i Babrios podniesienie w bajce rangi artystycznej.

6. Typologia bajki.

• dawne prace: kwestia bajkowego prawdopodobieństwa (prawda / zmyślenie) klasy bohate-rów - podstawa typologii wysuniętej przez starożytnych retorów, powtarzanej do XVIII wieku:

1. racjonalne - bohaterami są istoty rozumne.

2. moralne - bohaterami są zwierzęta, inne byty.

3. mieszane.

2. Bajka w literaturze staropolskiej.

1. W średniowiecznej Europie.

• przeróbki tekstów Ezopa, Fedrusa, Babriosa (łacińskie, greckie).

• szerzył się mit o Ezopie, opularność greckiego „Żywota Ezopa”.

2. Bajka w Polsce. dzieło Biernata z Lublina.

• najstarsze bajki polskie - w kodeksach łacińskich 5 egzemplów zamieścił Wincenty Kadłubek w IV części „Kroniki polskiej”.

• moralizatorskimi przykładami ozdabiano kazania, mowy sądowe.

• u schyłku średniowiecza powstały w Polsce łacińskie zbiory egzemplów i bajek (m.in. 1466 r. kodeks Marcina z Łęczycy, w nim bajki Ezopa).

• rozwój w renesansie.

• moment przełomowy wydanie „Żywota Ezopa Fryga…” Biernata z Lublina (1. wydanie 1522 r.; 2. 1578 r.), bajka polska włączona w tradycję bajkopisarstwa europejskiego.

• nie jest bajką, pewne cechy są jakby rodem z jej poetyki.

• „Żywot Ezopa” - sylabizm względny.

• bajki Biernata - nie są przekładem, powtórzeniem zawartości żadnego ze znanych zbiorów. Opierają się na wątkach tradycyjnych. Wątki głównie greckie i rzymskie. Biernat spolszczał z dużą swobodą, przystosowywał do warunków rodzimych, czynił aluzje do spraw społecznych i politycznych. Przeważa tematyka uniwersalna, o charakterze obyczajowym.

3. Popularyzacja bajki.

• trwała nieprzerwanie.

• popularność zyskał następca Biernata - nieznany autor ponad 300 bajek („Przypowieści Ezo-powe”), XVI wiek wydania zaczytane. Późniejsze „Fabuły Ezopowe”.

• wprowadził styl surowej prozy, wzbogacił ją o nowe wątki i dał przykład nowoczesnej interpre-tacji tworzywa przejmowanego z tradycji.

4. Burt bajki epigramatycznej.

• bajka epigramatyczna i narracyjna.

• Rej ok. 40 bajek w IV części „Zwierzyńca” i w „Figlikach” (przedstawiały moralne problemy lu-dzkiej egzystencji, dydaktyka „Zwierzyniec”, „dla krotofile” „Figliki”).

• fraszka.

• fraszka herbowa (silva rerum) - animizacja elementów herbu.

• nagrobek zwierzęcy - połączenie elementów strukturalnych bajki i epigramatu (Szymonowic, Zbigniew Morsztyn).

5. Drogi i manowce bajki narracyjnej.

• tendencja odwrotna: wydłużanie fabuły, mnożenie formuł moralizatorskich.

• Bartosz Paprocki „Koł rycerskie”.

• Marcin Błażewski „Setnik przypowieści uciesznych”.

• Krzysztof Niemirycz.

• Wacław Potocki - tradycja cyklu epigramatycznego, tworzył głównie narracyjne.

• nowość - bajka o charakterze reporterskim: narrator na gorąco notuje zaobserwowane szczegóły.

6. Początki bajki lafontenowskiej.

• la Fontaine zachował tradycyjne wątki, ale w ich zarysach stworzył całkowicie nowy świat zwierzęcych bohaterów, będący nie tylko parabolicznym obrazem społeczności ludzkiej, ale też poetycką opowieścią z życia natury.

• w oświeceniu próbowano opisać istotę „lafonteizmu”, widząc go głównie w walorach stylu, w jego prostocie, naturalności, swoistym wdzięku. Podkreslano nowatorski komizm La Fontai-ne'a, który wprowadził wiersz nieregularny (pogodził zwolenników bajki poetyckiej ze zwolen-nikami powrotu do Ezopowej prozy + stwarzał możliwości ekspresji artystycznej).

• początek czasów saskich; 1699 r. Krzysztof Niemirycz „Bajki Ezopowe”.

3. Bajka w okresie Oświecenia.

1. Oświeceniowe teorie bajki.

• jeden z najważniejszych gatunków literackich; prace o charakterze teoretyczno-literackim.

2. Szkolne „Ezopy” i „Fedrusy”.

• zbiory adresowane do „uczącej się młodzieży”, zadania: kształcące + wychowawcze.

• przeznaczone dla dzieci starszych, zwykle początek klas szkoły średniej.

• 1746-1895 - ukazało się 13 wydań bajek Fedrusa, dla użytku szkolnego.

• 1746 r. przekład Józefa Minasowicza „Phaedrus, Augusta cesarza wyzwoleniec, w polski strój przybrany”.

3. W guście la Fontaine'a.

• początek okresu stanisławowskiego - bajka tradycyjna (Jabłonowski, Minasowicz).

• popularyzacja: czasopisma „Monitor”, „Zabawy Przyjemne i Pożyteczne”.

• Naruszewicz rozszerzając pole przykładu szkicował tło wydarzeń, bohaterów, wyposażał w dodatkowe rysy charakteryzujące.

• bajka satyryczna - rozluźniona struktura, powiększona objętość.

4. Dwa zbiory bajek Krasickiego.

• epigramatyczna bajka Krasickiego = wyraz reakcji przeciw poetyca La Fontaine'a.

• „Bajki i przypowieści” 1779 r.: Krasickie nie powtórzył tradycyjnych motywów Ezopa (z pew-nymi wyjątkami), źródła dla ok. połowy utworów ustalono (m.in. orientalne), reszta - prawdo-podobnie bajki ryginalne.

• „Bajki nowe” 1802 r.: inny kształt artystyczny. Cykl - niejednolicie skomponowany, jest to zbiór luźny, o dużej rozmaitości form literackich; różny sposób kształtowania fabuły i tworze-nia bajkowego obrazu; w bajkach dłuższych - wzbogacał fabułę, czasem włączał w tok narra-cji krótkie komentarze narratora; utwory o charakterze gawędziarskim; początek: bajka-wstęp „Alegoria”; zamknięcie zbioru: bajka „Koniec”; poważna tematyka ujęta w sposób żartobliwy.

5. Bajka polityczna pod koniec okresu stanisławowskiego.

• popularność - bajki polityczne Niemcewicza.

• renesans bajki długiej, gawędziarskiej, często o charakterze satyrycznym.

• w fabulistyce końca wieku przeważają dwie krańcowo różne tendencje: nasycenie utworu sa-tyrycznymi realiami oraz aluzjami do ówczesnych wydarzeń i właśnie odchodzenie od realiz-mu w kierunku sentymentalnej erotyki.

• wzrost czynnika satyrycznego był znamiennym przejawem ograniczania uniwersalnej tematy-ki i zbliżania bajki do codzienności, a w konsekwencji - nawrotu do moralizatorskich sposo-bów przekonywania.

TEKST

• Opuchły - bogacz swawolny, spuchł, nikt nie chce mu pomóc, czeladź rozkrada majątek, je-den przyjaciel radzi mu iść do lekarza, ukorzył się przed bogami i odzyskał majątek.

• Jeleń przeglądający się - brzydził się widokiem swoich nóg, a omal nie zginął przez wspania-łe rogi.

• Wilk i baranek - racja silniejszego.

• Pielgrzym i osieł - na popasie pielgrzyma atakuje zbójnik, pielgrzym ucieka, osioł zostaje - każdy człowiek będzie go traktować tak samo.

• Koń i wilk - głodny wilk chciał podejść konia, udając medyka, dostał kopytem w pysk.

• Pani i dziewki - baba popędzała służące do tkania, dziewki zabiły koguta, by nie musiały wstawać o świcie, pani kazała im wstawać w nocy.

• Lis kusy - stracił ogon, stwierdził, że chciał „pozbyć się ciężarów”, wyśmiano go.

• Lew i mucha - mucha zamęczyła lwa, po czym sama wpadła w sieć pajęczą.

• Myszka, kot i kogut - myszka opowiadała matce o łagodnym kocie i napuszonym kogucie.

• Gołąbki - gołębicę, ciekawą świata, próbował zatrzymać przed podróżą gołąb, ona jednak wyleciała, przeżyła burzę, wpadła w sieci, została zaatakowana przez kanię (uratował ją atak orlika na kanię), chłop rzuca w gołębicę kamieniem, narrator też kiedyś kochał ciekawską.

• Pszczoły - zgodne, praworządne, jedna szkodliwa - użądliła kogoś i zmarła.

4