Rola Banku Centralnego
Banki centralne istnieją w większości współczesnych krajów. W jakimś stopniu służą one rządowi i systemowi bankowemu, choć zakres przeprowadzanych operacji, uprawnienia i stosowane techniki mogą być różne w różnych państwach. Podstawowym obszarem działalności banków centralnych jest cena i dostępność pieniądza oraz kredytu. Ze względu na spełniane funkcje i realizowane cele są one uważane za instytucje sektora publicznego (ale niekoniecznie rządowego).
Początkowo banki centralne były instytucjami prywatnymi nastawionymi na zysk. W miarę wzrostu ich znaczenia jako instytucji finansujących działalność państwa oraz większego nacisku kładzionego przez rządy w poszczególnych krajach na kontrolowanie ilości pieniądza w obiegu, ich działalność była w coraz większym stopniu poddawana kontroli państwowej.
Dopiero z perspektywy ostatnich dziesięcioleci widać wyraźnie ewolucję banków centralnych w kierunku umożliwiającym skoncentrowanie się na kontroli podaży pieniądza i nadzorze nad sektorem finansowym.
Bank centralny odgrywa bardzo istotną rolę, z którą nierozerwalnie związane są jego funkcje. Do najważniejszych zaliczyć należy:
funkcję emisyjną;
funkcję banku banków (w tym przejawia się jego szczebel nadrzędny);
prowadzenie polityki pieniężnej;
funkcję banku państwa;
zarządzanie rezerwami walutowymi kraju;
funkcję nadzoru bankowego;
Warto też pamiętać, że bank centralny ma olbrzymie pasywa zasilane m.in. dzięki wpłatom banków z tytułu rezerw obowiązkowych. Pozwala mu to na realizację ważnych operacji, np. w zakresie dyskonta, kredytu lombardowego, operacji otwartego rynku. Operacje te mają duży wpływ na sytuację finansową banków.
Funkcja emisyjna polega na wykorzystywaniu przez bank centralny wyłącznych uprawnień do wprowadzania do obiegu pieniądza gotówkowego w postaci banknotów i monet. Na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej są to złotówki i grosze. Wielkość znaków pieniężnych jak i termin ich wprowadzenia do obiegu a także wzory i wartość nominalną banknotów oraz masę, stop i próbę monet ustala w drodze zarządzenia Prezes banku centralnego. Znaki pieniężne emitowane w ramach tej funkcji są prawnym środkiem płatniczym i zarazem ostatecznym środkiem zapłaty.
W latach osiemdziesiątych obrót gotówkowy wzrósł dziesięciokrotnie. Jednak na przestrzeni ostatnich lat znaczenie pieniądza gotówkowego zostało znacznie ograniczone. I tak w latach dziewięćdziesiątych zaobserwować można spadek obiegu pieniądza gotówkowego na rzecz pieniądza bezgotówkowego, który zyskuje coraz większe grono zwolenników. Ilość pieniądza gotówkowego jest jednym z czynników określających możliwość kreacji kredytów (pieniądz bezgotówkowy).
Bank centralny dzięki emisji pieniądza jest zawsze wypłacalny i złożone w nim wkłady są całkowicie pewne. Nawet, jeżeli poniósłby straty i tak będzie w stanie zaspokoić roszczenia ich posiadaczy.
Jako bank banków bank centralny refinansuje inne banki oraz prowadzi ich rachunki, na których gromadzony jest pieniądz rezerwowy. Na rachunkach tych banki komercyjne utrzymują swoje rezerwy pieniężne. Bank centralny uczestniczy również w rozliczeniach dokonywanych pomiędzy tymi bankami będąc współorganizatorem rynku finansowego i rynku międzybankowego. Bank centralny jest bankiem rezerwowym dla banków operacyjnych (komercyjnych).
Tworzy on dwa rodzaje pieniądza:
1) banknot jako centralny pieniądz gotówkowy;
2) pieniądz żyrowy — centralny pieniądz rezerwowy;
Bank banków spełnia następujące funkcje:
reguluje cyrkulację emitowanego pieniądza (gotówkowego i żyrowego);
reguluje wielkość pieniądza bankowego tworzonego przez banki komercyjne;
reguluje płynność całego systemu bankowego;
kształtuje potencjał kredytowy banków komercyjnych poprzez odpowiednie instrumenty pieniężne.
Celem prowadzenie polityki pieniężnej banku centralnego jest umocnienie pieniądza, co można rozumieć jako stabilizację cen, a więc kontrolę tempa inflacji.
Przyjmując, że Bank Centralny ma wpływ na podaż pieniądza wyróżniamy trzy grupy celów polityki pieniężnej, mianowicie:
- cele strategiczne;
- cele pośrednie;
- cele operacyjne;
Cele strategiczne mają charakter finalny, kształtujący długookresową aktywność gospodarczą. Celem takim może być zatem stabilizacja cen, przyspieszenie wzrostu gospodarczego i zwiększenie zatrudnienia.
Celem pośrednim jest kontrola podaży pieniądza i kształtowania kursu walutowego.
Cele operacyjne polegają na kształtowaniu wielkości pieniądza rezerwowego banku centralnego (wielkość płynnych rezerw banków komercyjnych) oraz poziomu stopy procentowej.
W warunkach nie w pełni wykształconego rynku pieniężnego i kapitałowego bank centralny musi wykorzystywać instrumenty różnego charakteru. Dlatego ogromnie istotną sprawą jest zsynchronizowanie działania tych instrumentów. Z jednej strony - bank centralny zestawia plan pieniężny dla całego systemu bankowego oraz
określa globalną wielkość kredytów, które mogą być udzielone całej gospodarce.
Z drugiej strony - bank ten pośrednio wpływa na działalność banków poprzez:
stopę rezerwy obowiązkowej;
stopę procentową;
wielkość udzielanych kredytów refinansowych;
Wprowadzenie stopy rezerwy obowiązkowej ma na celu stworzenie instrumentu umożliwiającego regulowanie potencjału kredytowego banków komercyjnych oraz ustalenie dodatkowego zabezpieczenia płynności banków operacyjnych. Zdolność kreowania pieniądza bankowego przez banki zależy od poziomu posiadanych przez nie rezerw w pieniądzu banku centralnego w stosunku do poziomu minimalnej rezerwy. I tak:
podwyższenie stopy minimalnej rezerwy ogranicza zdolność ekspansji kredytowej
banków;
b) zmniejszenie stopy minimalnej rezerwy zwiększa możliwość kreacji kredytu przez
banki;
Podstawą, od której oblicza się rezerwę obowiązkową, są wkłady nie banków w bankach. Bank centralny ustala stopę rezerwy obowiązkowej, która określa, jaka część tych wkładów powinna się znaleźć na jego rachunku.
Przy ustalaniu wielkości stopy rezerwy obowiązkowej mogą być stosowane różne stopy procentowe, w zależności od rodzaju wkładu. Zróżnicowanie to może zależeć od:
terminów zobowiązań;
osoby właściciela;
wielkości wkładu;
Wyższa stopa rezerwy obowiązkowej jest na ogół ustalana dla wkładów a'vista.
Polityka obowiązkowych rezerw może służyć określonej redystrybucji środków między banki. Wysokość stopy rezerwy, pozwalająca nagromadzić bankowi centralnemu poważne środki pieniężne, a pozbawić ich bogate banki, stwarza możliwość uruchomienia większego kontyngentu kredytu redyskontowego czy lombardowego. Celowe jest ustalenie przez parlament maksymalnej wysokości rezerwy obowiązkowej. Natomiast wysokość tej rezerwy dla poszczególnych rodzajów wkładów i banków ustala prezes NBP.
Stopa procentowa. Realna stopa procentowa może być dodatnia lub ujemna. Wysoka realna stopa procentowa jest korzystna dla właścicieli kapitału i skłania ich do zwiększania oszczędności, ale równocześnie negatywnie wpływa na koszt kredytu. Natomiast ujemna realna stopa procentowa zniechęca do oszczędzania. Jeżeli inwestycje w dany instrument finansowy cechują się ujemną stopą procentową, to dopływ kapitału w danej dziedzinie maleje na rzecz innych instrumentów finansowych. Obecnie panuje pogląd, iż w gospodarce rynkowej dodatnia realna stopa procentowa jest na dłuższą metę ważnym warunkiem rozwoju gospodarczego.
Bank centralny ustala cenę kredytu refinansowego. Refinansowanie banku polega na udzielaniu kredytów przez bank centralny pozostałym bankom, które w ten sposób mogą upłynnić swoje aktywa oraz państwu. Są to kredyty refinansowe:
redyskontowy;
lombardowy;
w rachunku bieżącym;
na inwestycje centralne;
dla budżetu państwa finansując część deficytu budżetowego;
Będąc bankiem państwa (bankiem gospodarki narodowej) bank centralny jest z jednej strony regulatorem całego obiegu pieniężnego wewnątrz kraju oraz równowagi bilansu płatniczego, a z drugiej strony — bankierem państwa w zakresie udzielania kredytów dla rządu, obsługi długu państwowego oraz kasowej obsługi budżetu.
Obowiązkiem banku centralnego jest dbanie o stabilność waluty narodowej, a także takie oddziaływanie na gospodarkę narodową, żeby następował jej stały rozwój, wzrost dochodu narodowego oraz spadek bezrobocia. Będąc bankiem państwa bank centralny zajmuje się obsługą i organizacją płatności zagranicznych, realizacją polityki państwa w odniesieniu do kursu walut, pośredniczeniem w kupnie złota i dewiz, a także utrzymywaniem rezerw międzynarodowych środków pieniężnych.
Bank centralny, pełniąc rolę banku państwa, reprezentuje kraj w międzynarodowych instytucjach finansowych a także inicjuje tzw. operacje otwartego rynku.
Operacje otwartego rynku polegają na interwencjach banku centralnego na rynku pieniężnym w formie sprzedaży lub zakupu papierów wartościowych w celu regulowania podaży pieniądza i płynności banków komercyjnych.
Transakcjami kupna i sprzedaży państwowych papierów wartościowych zajmuje się bank centralny. Handel dotyczy głównie walorów krótkoterminowych, tych jest najwięcej. Stopa procentowa, po jakiej są realizowane operacje otwartego rynku ma duży wpływ na sytuację finansową kraju.
Bank centralny jest upoważniony do zakupu i sprzedaży krótkoterminowych papierów wartościowych, przeważnie państwowych. Są to przede wszystkim weksle skarbowe. Zakup papierów wartościowych powiększa aktywa banku centralnego zwiększa też obieg pieniądza. Natomiast sprzedaż papierów wartościowych z własnego portfela banku centralnego zmniejsza aktywa banku i działa restrykcyjnie tj. zmniejsza obieg pieniężny.
Bank centralny może połączyć operacje zakupu papierów wartościowych z uzgodnieniem warunków ich odkupienia w określonym terminie. Są to przede wszystkim operacje repo i reverse repo, będące operacjami odkupu.
Operacje repo polegają na kupnie papierów wartościowych po określonej cenie z jednoczesnym odkupieniem tych papierów po ceni wyższej w określonym dniu w przyszłości.
Operacje reverse repo polegają na sprzedaży papierów wartościowych, z jednoczesną ich odsprzedażą w przyszłości.
Bank centralny może wpływać na wysokość ceny, po jakiej przeprowadza powyższe operacje. Operacje te są krótkoterminowe (1 dzień - 6 miesięcy), a ich przedmiotem są na ogół papiery wartościowe Skarbu Państwa.
W ramach operacji otwartego rynku bank centralny prowadzi także operacje dewizowe typu swap, polegające na kupnie dewiz lub waluty z dostawą natychmiastową przy jednoczesnej umowie sprzedaży tej samej kwoty w określonym terminie, po uzgodnionym kursie do tego samego partnera. W ten sposób bank centralny stawia do dyspozycji bankom swój pieniądz na czas operacji swap (przy kupnie), a w przypadku sprzedaży - zabiera pieniądz bankom komercyjnym. Polityka otwartego rynku wykorzystuje zarówno cenę sprzedaży oraz kupna papierów wartościowych, jak i wielkość sprzedanych lub kupionych papierów wartościowych czy dewiz.
Operacje otwartego rynku mogą być efektywne tylko wówczas, gdy istnieje rozbudowany rynek pieniężny, który będzie mógł zakupić papiery wartościowe zaoferowane przez bank centralny albo odstąpić je temu bankowi.
Bank centralny pełni rolę centrum walutowego kraju; z tego względu decyduje on o zapasach złota i walut zagranicznych, czyli pieniędzy innych krajów, a ponadto przeprowadza operacje interwencyjne w obronie kursu waluty krajowej.
Bank centralny sprawuje kontrolę w sprawach dewizowych, która realizowana jest na mocy ustawy Prawo Dewizowe.
Funkcja zarządzania rezerwami walutowymi polega przede wszystkim na:
udzielaniu i zaciąganiu kredytów zagranicznych;
udzielaniu i przyjmowaniu poręczeń i gwarancji w obrotach z zagranicą;
udzielaniu zezwoleń dewizowych i dokonywaniu kontroli dewizowej (w myśl przepisów Prawa Dewizowego);
udzielaniu zezwoleń na działalność kantorową;
organizowanie współpracy z bankami zagranicznymi;
kontroli działalności banków krajowych nie posiadających zezwoleń na dokonywanie rozliczeń obrotów z zagranicą (nie każdy bowiem bank ma zezwolenie na dokonywanie takich rozliczeń);
podejmowaniu interwencji na krajowym rynku dewizowym z wykorzystaniem centralnych dostaw dewizowych;
Bank Centralny pełnieni także nadzór bankowy nad systemem bankowym i instytucjami kredytowymi. Duża rola nadzoru bankowego sprawia, że ważne jest jego usytuowanie. W tym zakresie obserwujemy daleko idącą ewolucję. W XIX wieku i na początku XX wieku nadzór bankowy był sprawowany przez rządy, a ściślej przez ministerstwa skarbu lub finansów. W dziedzinach uznawanych za techniczne rząd delegował znaczne uprawnienia bankom centralnym. Z czasem rola banków centralnych zaczęła wzrastać, bowiem uznawano, że chroni to system bankowy przed bezpośrednią ingerencją polityków, realizujących cele doraźne, a nie biorących pod uwagę długoterminowego interesu państwa.
W połowie XX wieku w większości krajów świata zasadnicze funkcje nadzoru bankowego należały już do banku centralnego. Potężne banki centralne stawały się coraz bardziej niezależne od ingerencji polityków. Z czasem jednak wzrost roli tych banków przestał budzić entuzjazm, coraz częściej stwierdzano, że mają one zbyt wielkie znaczenie, stają się „państwem w państwie", prowadzącym własną politykę. Było to krytykowane zarówno przez banki, jak i przez polityków.
Począwszy od lat sześćdziesiątych XX wieku zaczęto wprowadzać nowa rozwiązania, a mianowicie utworzono kolegialne instytucje nadzoru, o różnym charakterze. Były to najczęściej rady, w skład których wchodzili kierownicy wybranych instytucji państwowych (np. Minister Finansów, Prezes banku centralnego) i przedstawiciele banków. Ewolucja następowała stopniowo, w końcu lat dziewięćdziesiątych już w większości krajów zasadnicze znaczenie w sprawowaniu nadzoru bankowego miały wspomniane instytucje kolegialne, nadal pewną rolę odgrywają także banki centralne.
Celem nadzoru bankowego jest zapewnienie bezpieczeństwa wkładcom. Dotyczy to zarówno wkładów oszczędnościowych jak i wkładów terminowych. Ponad to bank centralny ma za zadanie zapewnienie zgodności działania banków z Prawem Bankowym. Funkcja ta jest realizowana poprzez: kontrolę, obserwację i koordynację wykorzystania środków pieniężnych przez baki komercyjne.
Wśród zadań banku centralnego wyprowadzanych logicznie z dążenia do zapewnienia stabilności cen szczególne znaczenie ma dbałość o stabilność systemu bankowego. To właśnie system bankowy w sensie operacyjno-wykonawczym realizuje założenia polityki pieniężnej banku centralnego, który ma w swojej dyspozycji opisane wyżej instrumenty tej polityki. Dbałość o stabilność i bezpieczeństwo systemu bankowego jest tym szczególnym zadaniem, które wiąże się z koniecznością zewnętrznego nadzorczego oddziaływania na sektor bankowy.
Bank centralny odgrywa także dużą rolę w wykonywaniu pewnych czynności administracyjnych, takich jak np. kontrola banków w określonych sytuacjach.
Jest też odpowiedzialny za zarządzanie długiem publicznym, w tym za emisję nowych obligacji mających zastąpić stare, których termin wykupu właśnie mija.
Bank centralny określa warunki funkcjonowania rynków finansowych, czyli wpływa na podaż funduszy kredytowych i popyt na nie. Inaczej mówiąc, wpływa na ceny i rozmiary kredytów, a to określa wielkość podaży pieniądza. W ten sposób bank centralny dąży do takiego ustawiania gospodarki, aby osiągnęła produkcję przy pełnym zatrudnieniu czynników wytwórczych i bez inflacji.
Bank Centralny jest instytucją o charakterze publicznym, nie jest więc nastawiony na zyski. Na ogół jest własnością państwa lub państwo ma przeważającą część kapitału finansowego.