M. Bachtin: Twórczość F. Rabelais'go, s. 184 - 198

• u Rabelais'go - materialno-cielesny pierwiastek życia, Rabelais - poeta ciała i łona;

• obrazy materialno-cielesne to dziedzictwo ludowej kultury śmiechu - typ obrazowości - realizm groteskowy;

• w realizmie groteskowym żywioł materialno-cielesny jest pozytywny. Wszystkie przejawy życia materialno-cielesnego nie do jednostki;

• pierwiastek materialno-cielesny w kulturze ludowej ma charakter świąteczny, biesiadny, triumfalny;

• cechą realizmu groteskowego jest degradacja;

• ludowy śmiech jest związany z dołem materialno-cielesnym. Śmiech degraduje i materializuje;

• góra - niebo. Dół - ziemia, czyli pierwiastek pochłaniający (mogiła, brzuch) i pierwiastek rodzący - to w aspekcie kosmicznym. W aspekcie cielesnym - góra to twarz, dół - narządy płciowe;

• degradacja - sprowadzenie na ziemię, włączenie w sferę życia dolnej części ciała, ma znaczenie niszczycielskie, negatywne, ale i pozytywne - odrodzicielskie;

• groteskowy karnawał przekształca bitwę w ucztę;

• podstawy literatury renesansu - karnawałowe odczucie świata;

• obraz groteskowy przedstawia zjawisko w trakcie zmiany, związek z czasem, stawaniem się i zawarcie dwóch biegunów zmiany - stare i nowe, umierające i rodzące się;

• archaik groteskowy (wczesne stopnie rozwoju obrazu groteskowego) - czas jako równoległość zimy i wiosny, śmierci i narodzin;

• groteska - brzemienne staruchy (posążki w Ermitażu) - śmierć rodząca;

• groteskowe ciało - nie ukończone, niegotowe, przerasta się. Podkreślone są otwory i wypukłości ciała;

• tendencja groteskowego obrazu ciała - ukazanie 2 ciał w 1 - 1) rodzi się i obumiera, 2) w chwili poczęcia;

• na groteskowej koncepcji ciała zasadza się parodia średniowieczna;

• w kanonie antyku - ciało gotowe, uformowane. Usuwa się oznaki jego niegotowości, wzrostu, rozmnażania, nie przedstawia się brzemienności, poczęcia i agonii. Ciało groteskowe nie mieści się w ramach estetyki piękna;

• obraz groteskowy jest z natury niekanoniczny;

• wiek XVIII - formy groteski - co w procesie rozpadu, to zostaje, znika ogniwo stawania się. Zostaje sama starość, śmierć - stąd bezpłodne obrazy adwokatów, kupców, starców;

• w XVII wieku obok realizmu obyczajowego są obrazy z groteski zamarłej.