LEKI PRZECIWGRUŹLICZE (TUBERKULOSTATYKI)

GRUŹLICA (łac. tuberculosis, TB):

• choroba zakaźna wywoływana przez prątki gruźlicy (Mycobacterium tuberculosis),

• choroba dotyczy najczęściej płuc, ale może także atakować OUN, układ limfatyczny, naczynia krwionośne,

układ stawowo-kostny, moczowo-płciowy oraz skórę,

• bakteria ta jest bezwzględnym tlenowcem, ma wolny metabolizm, dzieli się najwyżej raz na 20h, natomiast leki działają tylko na prątki aktywne metabolicznie (stąd choroba jest ciężka do wyleczenia i wymaga specjalnych leków),

• wyróżnia się 3 populacje prątków w organizmie ludzkim, na które działają leki:

1) Szybko dzielące się - działa na nie izoniazyd, streptomycyna i rifampicyna,

2) Wolniej dzialące się - działa na nie głównie pirazynamid (ale też izoniazyd i rifampicyna),

nie działa na nie streptomycyna i inne antybiotyki aminoglikozydowe (niskie pH unieczynnia te antybiotyki),

3) Prątki w zamkniętych masach serowatych lub włóknistych (bardzo wolno dzielące się) - działa na nie głównie

rifampicyna (mniej skuteczny jest izoniazyd),

• z powyższego wynika, że izoniazyd i rifampicyna działają na wszystkie populacje prątków,

• leczenie jest długotrwałe (musi prowadzić do zniszczenia wszystkich prątków, też tych o wolnym metabolizmie),

leczenie powinno być skojarzone (co najmniej dwulekowe), co wynika z pierwotnej oporności prątków na leki.

Leki przeciwgruźlicze można podzielić też na 4 grupy:

1. leki bakteriobójcze (izoniazyd, pirazynamid, rifampicyna, streptomycyna);

2. leki bakteriostatyczne (etambutol, cykloseryna, PAS oraz inne leki II rzutu);

3. leki wyjaławiające (rifampicyna, pirazynamid);

4. leki odprątkowujące, powodujące, że prątki znikają z plwociny (izoniazyd).

IZONIAZYD (INH):

• hydrazyd kwasu izonikotynowego (INH), działa bakteriobójczo przez hamowanie syntezy kwasu mikolowego

- ważnego składnika ściany komórkowej prątków,

• wchłania się całkowicie z p.pok., dobrze przenika do tkanek, unieczynniany jest w wątrobie przez N-acetylotransferazę (istnieją osoby szybko i wolno acetylujące, jednak szybkość acetylacji nie wpływa na dawkowanie, ponieważ u osób szybko acetylujących także osiągają odpowiednie stężenie leku w surowicy),

• działania niepożądane: dotyczą głównie wątroby (zwiększenie aktywności aminotransferaz wątrobowych bezobjawowe i przemijające, u niektórych - zapalenie wątroby, które może nawet prowadzić do zgonu)

- w trakcie leczenia podaje się osłonowo preparaty typu Heparegen, Hepatil;

zapalenie wielonerwowe, którego przyczyną jest hamowanie przez lek aktywnej postaci witaminy B6

(fosforanu pirydoksalu), dotyczy to szczególnie osób wyniszczonych oraz chorych na cukrzycę i alkoholików

(w trakcie leczenia izoniazydem wymagana jest suplementacja witaminy B6);

izoniazyd obniża próg drgawkowy, może powodować zaburzenia afektywne, a także skórne objawy

nadwrażliwości,

• izoniazyd hamuje enzymy mikrosomalne wątroby i zmienia metabolizm wielu leków.

RIFAMPICYNA (RMP):

• hamuje wzrost prątków, ale też innych bakterii (szczególnie G+), mechanizm działania polega na hamowaniu polimerazy RNA w kom.bakteryjnej,

• dobrze wchłania się z p.pok., dobrze przenika do tkanek i wydziela się z moczem, łzami i potem (barwiąc je na pomarańczowo), metabolizowana jest w wątrobie i wydalana głównie z żółcią,

• działania niepożądane: głównie zaburzenia żołądkowo-jelitowe, groźnym powikłaniem może być zapalenie wątroby (podobne jak przy stosowaniu izoniazydu, łączne podawanie tych leków zwiększa toksyczność),

wykazuje działanie immunosupresyjne,

• rifampicyna aktywuje enzymy wątrobowe (nasila metabolizm wielu leków, a także estrogenów, przez co osłabia doustną antykoncepcję).

1

ETAMBUTOL (EMB):

• działa bakteriostatycznie na prątki, prawdopodobnie przez hamowanie syntezy RNA bakterii, pierwotna oporność prątków na etambutol jest rzadka, a także nie występuje oporność krzyżowa pomiędzy nim a innymi lekami przeciwgruźliczymi, dlatego lek ten jest ważnym lekiem dodatkowym w leczeniu izoniazydem i rifampicyną

(zapobiega oporności na ten zestaw leków),

• wchłania się z p.pok. w ok.80%, częściowo metabolizowany w wątrobie, a w większości wydala się z moczem

w postaci niezmienionej,

• dz.niepożądane: naistotniejszym jest zapalenie pozagałkowe nerwu wzrokowego (spowodowane prawdopodobnie

niedoborem cynku, który jest chelatowany przez etambutol) - zalecane są częste kontrole okulistyczne.

PIRAZYNAMID (PZA):

• syntetyczna pochodna nikotynamidu o działaniu bakteriobójczym na prątki kwasooporne, którego mechanizm działania nie jest znany, działa tylko w środowisku kwaśnym (które występuje wewnątrz makrofagów), działa głównie na prątki 2-giej populacji, a nie działa na wolnodzielące się prątki 3-ciej populacji (dlatego w schematach leczenia podawany jest tylko przez pierwsze 2 miesiące),

• prawie całkowicie wchłania się z p.pok., łatwo przenika do tkanek, metabolizowany w wątrobie, częściowo metabolity wydalane są z moczem,

• działania niepożądane: bóle stawowe (metabolity pirazynamidu hamują wydzielanie kanalikowe kwasu moczowego, dodatek rifampicyny w leczeniu zapobiega temu, ponieważ nasila ona rozkład metabolitów),

uczulenia, nadwrażliwość skóry na promienie słoneczne.

STREPTOMYCYNA (SM):

• antybiotyk aminoglikozydowy, hamuje biosyntezę białek bakteryjnych (30S) i uszkadza błonę cytoplazmatyczną,

działa bakteriobójczo w środowisku zasadowym (nieaktywna wobec prątków w makrofagach),

• nie wchłania się z p.pok., podawana jest we wstrzyknięciach domięśniowych, dobrze przenika do tkanek, metabolizowana i wydalana przez nerki,

• działania niepożądane: ototoksyczność (głównie zaburzenia równowagi, zawroty głowy, ale też uszkodzenie słuchu, w tym trwałe) - zalecane okresowa badania audiometryczne;

nefrotoksyczność (rzadziej niż inne aminoglikozydy); zaburzenia neurologiczne (drętwienie wokół ust),

• inne antybiotyki aminoglikozydowe stosowane w leczeniu gruźlicy to: kanamycyna (KC) i amikacyna,

• w innych krajach stosowane są także antybiotyki polipeptydowe (wiomycyna (VM) i kapreomycyna (CAP).

CYKLOSERYNA (CS):

• antybiotyk hamujący syntezę ściany komórkowej bakterii przez współzawodnictwo z D-alaniną, do której jest zbliżona budową,

• łatwo wchłania się z p.pok., dobrze przenika do tkanek, wydalana z moczem (głównie w postaci niezmienionej),

• działania niepożądane: znacznie ograniczają jej stosowanie, dotyczą głównie OUN (zaburzenia zachowania, stany psychotyczne, drgawki) - podawanie witaminy B6 zmniejsza jej neurotoksyczność.

ETIONAMID:

• pochodna kwasu izonikotynowego, aktywna bakteriostatycznie tylko przeciwko prątkom,

• powoduje zaburzenia żołądkowo-jelitowe znacznie ograniczające jej zastosowanie.

KWAS p-AMINOSALICYLOWY (PAS):

• działa bakteriostatycznie na prątki, hamuje syntezę kwasu foliowego, stosowany rzadko w przypadku oporności na inne leki tuberkulostatyczne, ponieważ jest źle tolerowany i wymaga podawania dużych dawek,

• nasila toksyczność izoniazydu.

2