Pytania kwestionariuszowe:

Podstawowe podziały i typologie

Wstęp:

• Tekst ten ma za zadanie omówienie najistotniejszych cech pytań kwestionariuszowych

• Pojęcie pytania jest tu rozumiane szeroko:

• Do pytań zaliczamy zarówno zdania mające postać pytań o znaczeniu logicznym i gramatycznym

• Zdania mające formę bodźców psychologicznych, które mają na celu wywołanie reakcji respondenta (historyjki, dialogi, twierdzenia itp...)

• Wprowadzono poniżej podziały pytań oparte na kilku krzyżujących się kryteriach:

1. Kryterium logiczne

2. Kryterium pragmatyczne- dzieli pytania ze względu na rolę, jaką pełnią w badaniach i w konkretnym kwestionariuszu badawczym

• Techniki badawcze oparte na kwestionariuszu, czyli przede wszystkim wywiad i ankieta należą do najczęściej stosowanych i najwszechstronniejszych technik empirycznych socjologii. Ale obdarzone są one wieloma błędami, dlatego często są krytykowane.

Błędy te można ująć w trzy kategorie:

1. Kategoria błędów powstaje w wyniku nieprawidłowego bądź niepełnego przełożenia problematyki badawczej na język szczegółowych problemów i pytań / błędy związane z konceptualizacją i operacjonalizacją

2. Kategoria błędów- błędy będące wynikiem niepoprawnego logicznie i /lub/ merytorycznie sformułowania samych pytań

3. Kategoria błędów utworzona jest z błędów związanych z nieprawidłową realizacją kwestionariusza i błędów powstałych w czasie trwania wywiadu /tzw. błąd ankieterski/

• Autor tekstu skupi się na 2 kategorii błędów, wynikających z braku szerszej refleksji autora kwestionariusza nad charakterem i funkcją pytań, które w kwestionariuszu umieszcza.

Podziały pytań:

1. Pytania o fakty, o ocenę faktów i o opinie:

• Pierwszy z omawianych tu podziałów pytań jest dokonywany ze względu na charakter oczekiwanych odpowiedzi. Należą tu pytania o fakty. Dotyczą one wydarzeń spoza świadomości badanych / faktów ze sfery obiektywnej/ choć ich poznanie dokonuje się poprzez świadomość. Tu pojawia się problem tzw. prawdy materialnej- czyli zgodności wypowiedzi z rzeczywistym stanem rzeczy Np. „czy jest pan studentem?”, „czy widział pan ten wypadek?”...

• Do drugiej kategorii należą pytania o oceny faktów i wydarzeń. Nie jest tu najważniejsze, czy spostrzeżone fakty zgodne są z rzeczywistym ich przebiegiem. Ważna jest przede wszystkim tzw. prawda psychologiczna- czyli zgodność udzielonej odpowiedzi z rzeczywistą oceną przez badaną osobę problemów których dotyczy pytanie np.: „jak pan ocenia ten spektakl teatralny?”, „czy pan X zasługuje na nagrodę?”...

• Trzecią klasę pytań tworzą pytania o opinie, postulaty, wnioski...postulaty takie wynikają na ogół logicznie z ocen, są często z nimi nierozłączne. Np.:” co zdaniem pana należy zrobić, aby zmniejszyć ilość wypadków na drodze?”,

• Wszystkie 3 typy pytań mogą mieć tę samą formę logiczną. Ale ich rozróżnianie jest konieczne, bo pozwala na bardziej dokładne określenie ich wartości wskaźnikowej, a jednocześnie może zapobiec błędowi polegającemu na łączeniu w jednym pytaniu dwóch zagadnień: np. faktu i oceny, oceny i postulatu...a takie łączenie powoduje, że nie sposób poprzez analizę odpowiedzi wywnioskować, czym się kierował rozmówca udzielając takiej właśnie odpowiedzi- jest to szczególnie ważne w pytaniach ankietowych!!!!

2.Pytania rozstrzygnięcia i dopełnienia:

• Pytania rozstrzygnięcia- zaczynają się na ogół od słowa: „czy” i mają na celu rozstrzygnięcie, czy dane zdarzenie miało miejsce. Nie jest to pytanie tożsame z pytaniem o fakty, ale może być pytaniem o oceny lub postulaty. Pytanie to ma postać zamkniętą logicznie .można na nie udzielać w sposób sensowny logicznie tylko jednej odpowiedzi. Odp. Ta pochodzi ze skończonego i jednorodnego logicznie zbioru możliwych odpowiedzi (zbioru alternatyw). Np. „czy ukończył pan studia wyższe? /odp: tak, nie/” „czy jest pan za zniesieniem kary śmierci?”.

• Pytania dopełnienia: mają na ogół inna postać gramatyczną, najczęściej zaczynają się od słowa: „który” i żądają wyboru jednej lub kilku odpowiedzi spośród wielu odp. logicznie możliwych. Np. „które filmy z poniższej listy oglądał pan w ostatnim miesiącu?”

• Obu typom pytania można przypisać dwie cechy : żądania wyboru i żądania (roszczenia) zupełności.

Żądanie wyboru- określa jakiego wyboru spośród logicznie możliwych odpowiedzi mamy dokonać/ ile zaprezentowanych w pytaniu alternatyw mamy wymienić/

Żądanie roszczenia zupełności- określa czy rozmówca ma odpowiadając ujawnić całą prawdę tzn.- wymienić wszystkie prawdziwe odpowiedzi na to pytanie, czy tylko niektóre z nich.

• Wielość alternatyw w pytaniach dopełnienia może występować w 2 formach.

1. To taka sytuacja, gdy na określone pytanie istnieje tylko 1 logicznie możliwy ciąg odpowiedzi, nawet jeśli ilość sensownych odpowiedzi jest bardzo duża. Np. „proszę wymienić filmy, które obejrzał pan w ciągu ostatniego roku kalendarzowego”- pytanie tego typu można nazwać pytaniem zamkniętym logicznie. Można to pytanie przekształcić w szereg pytań rozstrzygnięcia, przypisująca każdemu filmowi rozstrzygnięcie „tak- nie”.

Pytanie dopełnienia zamknięte logicznie to takie pytanie, które sugeruje tylko jeden logicznie sensowny zbiór możliwych odpowiedzi/ zbiór alternatyw/

2. Forma pytań dopełnienia to pytania o kilku/ co najmniej dwóch/ logicznie różnych zbiorach alternatywnych odpowiedzi np. „ jak ocenia pan obejrzany spektakl?”, „co zrobić, aby poprawić dyscyplinę w pracy” na każde pytanie rozmówcy mogą udzielić bardzo rozbieżne odpowiedzi- będą one sensowne (na temat). Wprawdzie oba pytania można uściślić wprowadzając kafeterie, ale w zasadzie niemożliwe jest określenie ilości i szczegółowej tematyki wszystkich sensownych odpowiedzi. - są to pytania otwarte logicznie. Obejść się bez nich nie da!!

3.Pytania otwarte i zamknięte:

Podział ten ma 2 różne znaczenia:

1. Podział logiczny- pytania, które zawierają bezpośrednio wskazany czy też pośrednio określony zbiór alternatyw, są pytaniami zamkniętymi z logicznego punktu widzenia np. „czy był /a/ pan /i/ wczoraj w kinie?” sensowne mogą być tylko 3 odp. :tak, nie, nie pamiętam. Pytaniem takim jest też pyt.” Ile ma pan lat?” bo zbiór alternatyw jest tu jasno określony. Przykład pytania otwartego logicznie to: „co sądzi pan /i/ o oglądanym wczoraj filmie?” ilość i rodzaj sensownych odp. jest tutaj znaczna.

2. Podział gramatyczny- a ściśle techniczny!! Tu pytania zamknięte to takie, na którą respondent odpowiada wybierając jedną lub więcej umieszczonych pod pytaniem kategorii odpowiedzi (z kafeterii). Pytanie otwarte to takie pytanie które tej kafeterii nie posiada.

Oba te podziały nie pokrywają się ze sobą. Krzyżowanie się takich podziałów ilustruje schemat:

• Pytanie zamknięte logicznie (A i B) powinny być formułowane w formie zamkniętej- tzn. powinny być umieszczone w kwestionariuszu łącznie z pełną kafeterią /wszelkie możliwe logicznie formy odpowiedzi/ zaleca się to szczególnie w ankiecie. Pozostawienie w ankiecie pytania bez kafeterii, zwiększa ilość braków odpowiedzi.

• Pytania typu C i D mogą mieć różny charakter, nie da się jednoznacznie orzec, który typ jest lepszy. Zaleca się by nadawać pytaniom formę gramatycznie zamkniętą, o ile autor kwestionariusza jest w stanie przewidzieć najczęstsze lub najbardziej dla niego interesujące kategorie odpowiedzi. (jest to skuteczne zarówno w ankiecie, jak i w wywiadach)

Trzeba jednak pamiętać o 2 wadach pytań zamkniętych:

1. Są one, zwłaszcza w ankiecie (nie wiem co pisze w tekście bo jest zamazane- uzupełnie). Respondent wybiera często jakąś kategorie odp. nawet, gdy nie ma na dany temat żadnej wiedzy, lub że taka odpowiedź wydaje mu się bardziej poprawna, niż jego własna ocena.

2. Kafeteria może być źle „zamknięta”- zawierać kategorie odpowiedzi w znacznym stopniu różniące się od tych, jakie uzyskiwano by stosując pytania otwarte. Dlatego przed „zamknięciem” kafeterii potrzebne są badania pilotażowe.

• Pytania kwestionariuszowe - otwarte gramatycznie, występują, gdy nie występują w nich żadne propozycje odpowiedzi (pod pytaniem pozostawia się wolne miejsce na odpowiedź). pytanie takie może mieć charakter rozstrzygnięcia i dopełnienia. Mają one przeważnie formę pytań o oceny i postulaty „ co sądzi pan o ...?” „dlaczego uważa pan że..” najczęściej są one stosowane w następujących sytuacjach:

1. Gdy nie znamy całkowicie „ układu zupełnego zdarzeń” którego pytania dotyczą. Gdy nie znamy listy alternatyw odpowiedzi na to pytanie.

2. Gdy ze względu na cel badań ważna jest nie tylko treść, ale i dosłowne brzmienie odpowiedzi na pytanie. Pytanie to bodziec, a odpowiedź to reakcja na ten bodziec. Ważne jest bowiem to, co badani sądzą na dany temat, ale ważniejsze jest jak te sądy formułują, jakich używają argumentów, czy wypowiedzi są rozwinięte, czy skrótowe.!!!!

3. Gdy chodzi o sprawdzenie, czy rozmówcy posiadają jakąkolwiek wiedzę z danego zakresu i powstaje obawa, że umieszczenie kafeterii będzie sugerujące.

• Zaleta pytań otwartych gramatycznie- uzyskuje się za ich pomocą pełniejsze, swobodniejsze i autentyczne odpowiedzi. Zmniejsza się wtedy niebezpieczeństwo sugestii.

• Wady:

• Odpowiedzi na takie pytania są bardzo rozproszone tematycznie

• Uzyskuje się więcej odpowiedzi nieistotnych

• Pytania te pozostają często bez odpowiedzi (szczególnie w ankietach)

• Analiza i opisywanie odpowiedzi na te pytania są pracochłonne

• Poprawność i przydatność pytań zamkniętych zależy przede wszystkim od prawidłowo skonstruowanej kafeterii- zestawu propozycji odpowiedzi z których respondent ma wybrać jedną lub kilka. Skonstruowanie takiej kafeterii staje się ciężkie , gdy ilość i charakter możliwych logicznie odpowiedzi jest znaczny.

Ilość i rodzaj propozycji odpowiedzi zależy od kilku czynników:

1. Od możliwych odpowiedzi- o ile wszystkie są do przewidzenia

2. Od odpowiedzi, jakie pojawiły się najczęściej w innych badaniach tej problematyki.

3. Od tego, jakie odpowiedzi najbardziej badacza interesują

• budowa kafeterii nie stwarza problemów, gdy może mieć ona charakter „skokowy” np. odpowiedzi „tak” „nie”, „nie wiem” „nigdy” „1 raz”...o ile ilość tych odpowiedzi jest niewielka. Kafeteria musi być poprawna logicznie, powinna spełniać wymóg jednorodności logicznej jako całości, następnie wymogi rozłączności, wyczerpywalności i możliwie największej jednorodności wewnętrznej poszczególnych elementów. Nie może być za długa.

• Wiele problemów przy tworzeniu kafeterii, gdy badana zmienna ma charakter ciągły. Np.- problem jak pytać o zarobki? (o konkretną kwotę, czy dać klasy rozpiętości...) niebezpieczne jest zamykania pytania o zawód, gdyż wtedy respondenci subiektywnie przypisują się do ogólnych kategorii np. pracownik umysłowy, pracownik nadzoru, robotnik...nawet pytanie o wiek czy wykształcenie może przez złe zamknięcie kafeterii prowadzić do zniekształcenia informacji. Dlatego bezpieczniejsze są pytania otwarte...

• Kafeteria jest zwykle sugerująca, w odróżnieniu od pytania otwartego. Ale pomaga ona też respondentowi w zorientowaniu się o jaki zbiór odpowiedzi w badaniach chodzi. Zmniejsza się w ten sposób ilośc odpowiedzi nie na temat i ogólnikowych.

• Poprawność kafeterii jest analizowana w 3 płaszczyznach: logicznej, merytorycznej i teoretycznej.

Logiczna- chodzi o rozłączność proponowanych odpowiedzi; wyczerpywalność w stosunku do wszystkich możliwych odpowiedzi którą można zapewnić wprowadzając kategorie „inne”

Merytoryczna- dostosowywanie kategorii odpowiedzi do zbioru odpowiedzi, jaki może rzeczywiście wystąpić w badanej zbiorowości.

Teoretyczna- dostosowanie kafeterii do problemów i hipotez badawczych.

Często badacz umieszcza pewne kategorie odp. choć wie, że nieliczni je wybiorą, lub nikt nie wybierze- to jest potwierdzenie nieistnienia określonych postaw, wartości .

• Pytania zamknięte gramatycznie mogą występować w 2 zasadniczych formach: A i C (schemat) ale możliwe jest występowanie większej różnorodności form. Dlatego dokonano nowego podziału (który trochę się pokrywa z tym wcześniejszym..):

1. Pytanie w formie alternatywy. Tutaj alternatywa to wybór spośród dwóch możliwości. W rzeczywistości istnieje zawsze trzecia możliwość odpowiedzi, lub nie udzielenie odpowiedzi w ogóle ( odp.: tak; nie; nie pamiętam)

2. Pytanie w formie dysjunkcji. Dyzjunkcja jest to szczególna postać alternatywy, gdyż możliwy jest wybór tylko jednej odpowiedzi z wielu; występuje w 2 zasadniczo różnych formach: dysjunkcja naturalna bądź logiczna- z wielu odpowiedzi tylko jedna jest logicznie możliwa- pytanie jest wtedy logicznie zamknięte np. pytanie o wiek przy przedstawieniu rozłącznej kafeterii kategorii wiekowych. Często w kwestionariuszu pojawiają się dysjunkcje sztuczne- gdy autor żąda tylko jednej odpowiedzi- formułuje kategoryczne roszczenia zupełności- jest to wybór wymuszony!! nie zawsze daje to oczekiwane efekty, dlatego czasem lepiej stosować rangowanie lub ograniczanie roszczenia zupełności- prośba o wymienienie kilku z możliwych odpowiedzi.

3. Pytania w formie- koniunkcji- są to najogólniej pytania z kafeteriami tak skonstruowanymi, że respondent może wybrać więcej niż jedną z możliwych odpowiedzi. Bardzo ważne jest tu roszczenie zupełności, które może przybierać 4 różne formy:

• Maksymalne roszczenie zupełności- respondent ma wymienić wszystkie kategorie odpowiedzi które go dotyczą

• Minimalne roszczenie zupełności- ma wymienić przynajmniej 1 z podanych możliwości odpowiedzi

• Ograniczone roszczenie zupełności- respondent ma wybrać kilka/ najczęściej 2-3/ odpowiedzi z podanej kafeterii.

• Nieokreślone roszczenie zupełności- gdy w sformułowaniu pytania nie zawarto informacji o ilości odpowiedzi, jakie respondent może lub powinien udzielić (tworzenie takiej kafeterii jest błędem...)

4. Rangowanie- respondent podkreśla kilka- kilkanaście odpowiedzi. To pozwala na poznanie zakresu jego zainteresowań , ale uniemożliwia poznanie ich hierarchii właśnie wtedy stosuje się rangowanie- respondent ma ponumerować wybrane przez siebie odpowiedzi w podanego kryterium ( np. ważności celów życiowych, atrakcyjności...)rangowanie takie może być przechodnie - gdy nie można użyć dwukrotnie tej samej liczby- rangi; lub też nieprzechodnie- gdy respondent może przypisać tę samą rangę kilku cechom lub kategoriom odpowiedzi. Rangowanie bywa pomocne przy uzyskiwaniu informacji o upodobaniach, gustach, preferencjach respondentów.

• Ilość rangowanych cech nie może być za wielka- rangowanie przechodnie- 5-10 cech; rangowanie nieprzechodnie- powyżej 10.

• Trzeba jednoznacznie podać kryteria oceny tych cech- sformułowane to w formie prośby o indywidualną, osobistą ocenę respondenta

• Przedstawiona kafeteria musi tworzyć wyraźne continuum- powinna się nadawać do rangowania.

Gdy jest potrzeba uzyskania ocen ważności większej ilości cech- prosi się respondenta aby spośród przedstawionej listy możliwości, cech, ocen- wybrał jednoznacznie określoną liczbę np. 10 cech najistotniejszych. Można tą prośbę sformułować w postaci maksymalnego roszczenia zupełności / wybór wszystkich istotnych cech/ . można też przedstawić listę cech do niezależnych ocen w postaci skali.

5. Pytania w postaci skali. Kafeteria ma tu postać kilkupunktowej skali szacunkowej. Ilość pozycji na takiej skali to 4-7. Np. „jak ocenia pan następujące dziedziny działalności pańskiego przedsiębiorstwa?”- proszę dać „x” w odpowiedniej rubryce (tu jest tabelka z przykładami dziedzin: działalność produkcyjna, działalność socjalna; warunki BHP; warunki płacowe... i możliwe odpowiedzi: zdecydowanie pozytywnie; raczej pozytywnie; trudno ocenić; raczej negatywnie; zdecydowanie negatywnie). jest to nie jedno, ale szereg niezależnych od siebie pytań.

6. Pytania półotwarte- zawierają kilka kategorii odpowiedzi, a oprócz tego respondent ma możność odnalezienia odpowiedzi innej. Zmniejszone kategorie odpowiedzi pozwalają na wychwycenie odp. najbardziej interesujących badacza i zmniejszają ilość braków odpowiedzi. Stosowane są bardzo często w badaniach pilotażowych i w sytuacjach, gdy badany problem jest mało znany i dlatego trudno przewidzieć odpowiedzi na postawione pytania.

4.Pytania bezpośrednie i pośrednie:

• szereg pytań stawianych respondentowi pozwala nam poznać jego odpowiedzi, ale najbardziej chodzi o to, by jak najwięcej się o nim dowiedzieć. Np. zadajemy pytanie o wiek rozmówcy- dowiemy się ile ma lat (pytanie ma charakter bezpośredni) - ale zadajemy to pytanie także gdy odpowiedzi na te pytania traktowane są jako wskaźniki cech lub zjawisk nie związanych bezpośrednio z pytaniem.

• O tym, czy pytanie jest bezpośrednie czy pośrednie nie decyduje jego forma czy treść, ale wyłącznie CEL w jakim zostało ono zadane oraz charakter interpretacji wypowiedzi.

• To samo pytanie może mieć charakter bezpośredni i pośredni.

Pytania pośrednie zadawane są w 4 sytuacjach:

1. Gdy pytamy o sprawy drażliwe, bardzo osobiste i obwiniamy się że zapytanie o nie wprost może wywołać negatywne reakcje rozmówcy lub odmowę udzielenia odp. może to być też problem ukazujący w negatywnym świetle grupę do której należy rozmówca /zjawiska dotyczące patologii społ. przestępczości.../

2. Jeśli zjawisko o które pytamy jest ściśle wyznaczone przez wzorce i oceny otoczenia- można przypuszczać, że rozmówca będzie chciał być w zgodzie z tymi wzorcami- problem ten pojawia się często przy badaniu konsumpcji kulturalnej, spędzania wolnego czasu itp.

3. Gdy istnieje przypuszczenie, że badany i rozmówca używają takich samych słów w różnym znaczeniu. Chodzi tu o ogólniejsze pojęcia, nie mające jednoznacznego sensu empirycznego. Błędne jest zdanie” czy w pana zakładzie pracy nastąpiły w ciągu ostatniego roku istotne zmiany?” problem mogą stanowić słowa istotne zmiany, bo mogą być różnie interpretowane. Badacz musiałby powiedzieć jakie to zmiany, i czy rzeczywiście zaszły w ostatnim roku, co uważa za istotne i na jakiej podstawie tak uważa. potem powinien podać wskaźniki, na podstawie których tak uważa- pytania o wskaźniki to pytania pośrednie; sama odpowiedź na te pytania zastąpi pytanie bezpośrednie o tę kwestię.

4. Gdy zjawiska i problemy, które nas interesują, nie mogą być rozmówcy w pełni znane. Bo zapytanie wprost o coś kogoś, da tylko jego subiektywną ocenę tego. Natomiast rzeczywistą- zadajemy szereg pytań pośrednich i na ich podstawie wnioskujemy o danej cesze.

Pytanie pośrednie należy stosować wszędzie tam, gdzie występuje zjawisko wnioskowania ze wskaźników, o ile wskaźnikami są wypowiedzi respondentów!! Bardzo ważne jest określenie wartości wskaźnikowej wszystkich pytań. jeszcze przed przeprowadzeniem badań, trzeba określić, które pytania będą traktowane jako pośrednie i jaki charakter mają zmienne /pojęcia/ wobec których odpowiedzi na pytania będą pełniły rolę wskaźników.

5. Inne rodzaje pytań:

• Pytania historyjki, lub pytania bodźce. Dołączane na ogół do kwestionariusza na odrębnych arkuszach i wręczane przez ankietera rozmówcy w odpowiednim czasie. Zawierają krótki opis jakiejś sytuacji społecznej, zdarzenia lub zachowania. Po zapoznaniu się z treścią- rozmówca odpowiada na kilka pytań związanych z jej treścią. Celem jest ocena poznanych faktów i zachowań. Chodzi o maksymalne ukonkretnienie sytuacji, o której ocenę prosi się rozmówce. Nie jest to abstrakcyjna sytuacja, ale konkretna, z wieloma danymi. Pozwala to na uzyskanie materiałów w znacznym stopniu porównywalnych i poznanie subiektywnych uwarunkowań oceny przedstawionych w historyjce.

• Pytania filtrujące- wyróżnione ze względu na funkcję, jaką pełnią w kwestionariuszu. Umieszczane są po to, aby rozstrzygnąć, czy sensowne jest zadawanie pytania lub zespoły pytań następnych. Są one niezbędne w kwestionariuszach segmentowych- takich, których poszczególne partie stosują się tylko do pewnych kategorii rozmówców. Pytania „filtrują” tych rozmówców, którym sensownie można zadawać następne pytania. Mogą one mieć postać logiczną i gramatyczną. Na ogół są to pytania rozstrzygnięcia, zamknięte gramatycznie. Powinny być tam stosowane, gdzie jest przypuszczenie, że nie wszyscy rozmówcy posiadają wiedzę na interesujący badacza temat, lub nie charakteryzują się cechami interesującymi badacza.

• Pytania wykluczające się- mogą być zadawane tylko alternatywnie. Np. pytanie o częstotliwość chodzenia do kina poprzedza 2 pytania: jedno dla tych, którzy do kina w ogóle nie chadzają, a drugie dla bywających w kinach. Pytania takie powinno być w kwestionariuszu oznaczane specjalnymi znakami graficznymi, umożliwiającymi ankieterowi orientacje w strukturze kwestionariusza i unikanie bezsensownego zadawania pytań wykluczających się. Pojawiają się one często w badaniach o charakterze porównawczym- odrębne pytania dla młodych i dla starych...

• Pytania sprawdzające- pełnią rolę specyficzną. Często odpowiedzi uzyskiwane w badaniach kwestionariuszowych są obarczone błędami. Jednym z nich jest mniej lub bardziej celowe udzielanie odpowiedzi niezgodnych z prawdą materialną lub psychologiczną respondenta. Wielkość tych błędów można oszacować właśnie dzięki tym pytaniom. Ich funkcja sprawdzająca opiera się na 2 różnych regułach wnioskowania:

1. To porównanie odpowiedzi na pytanie o jakieś fakty z informacjami zaczerpniętych z innych źródeł uznanych za bardziej wiarygodne. Np. pytanie o miejsce pracy rozmówcy, stan rodzinny...stwierdzenie występowania odp. nieprawdziwych- sygnał, by cały materiał traktować z zastrzeżeniem.

2. Porównanie wewnętrznej spójności odpowiedzi na różne pytania tego samego kwestionariusza.

• Pytania metryczkowe- na ogół na końcu kwestionariusza.

• Dostarczają one informacji o cechach demograficzno- społecznych rozmówcy. Kwestionariusz bez metryczki jest w zasadzie bezwartościowy, bo uniemożliwia szersza analizę zgromadzonego materiału!!!! Metryczka powinna zawierać pytania o wszystkie cechy demograficzno- społeczne rozmówcy, które będą ważne w dalszej analizie materiału. Takie informacje mogą się przydać później do analizy porównawczej. W każdej metryczce powinny się znaleźć pytania o takie cechy jak: wiek, płeć, wykształcenie, wysokość zarobków lub dochodów w rodzinie, miejsce zamieszkania, stan cywilny, rodzinny, zawód, stanowisko.

• Pytania te pełnią też funkcje sprawdzające w stosunku do odpowiedzi respondenta, o ile jest możliwość porównania tych odpowiedzi z wiarygodnymi dokumentami.

• Pytania te umożliwiają kontrolę pracy ankieterów poprzez sprawdzenie, czy przeprowadzili oni rozmowy z właściwymi osobami.

• Pytania do ankietera- nie mogą być one zadawane rozmówcy; ankieter udziela na nie odp. samodzielnie. S ą to pytania o miejsce i warunki w jakich odbywała się rozmowa, czas jej trwania, zachowanie się rozmówcy, sposób jego reakcji na pytania, oszacowanie prawdopodobieństwa udzielenia szerszych i wiarygodnych odpowiedzi.

Błędy w formułowaniu pytań:

1. LOGICZNE- powstają na skutek nieprzestrzegania reguł logicznych. Np.:

• Pytanie dotyczy więcej niż jednego problemu. Błędne są takie pytani, które odnoszą się do kilku rzeczy jednocześnie, lub zakładają, że kilka osób będzie się zachowywać w jednakowy sposób lub może być tak samo ocenianych.

• Pytanie ma formę zamkniętą; zmusza do wyboru jednej z zaprezentowanych alternatyw, podczas gdy zawarte w pytaniu zagadnienia poddaje się kategorycznym ocenom.

• Pytanie nie podające układu odniesienia, jakiego dotyczyć ma odpowiedź. (pytanie ze stwierdzeniem „w ostatnim czasie” może być różnie interpretowane, bo co to znaczy w ostatnim czasie?).

• Pytanie z nieokreślonym roszczeniem zupełności. Błąd ten pojawia się, gdy pytanie ma kafeterię w formie koniunkcji a w jego sformułowaniu nie poddano jednoznacznie ile kategorii odpowiedzi można wybierać. Zwykle chodzi wtedy o maksymalne roszczenie zupełności.

• Pytanie z nierozłączną listą alternatyw. To sytuacja gdy kafeteria ma charakter koniunkcji, a sformułowanie pytania sugeruje, że chodzi o wybór tylko jednej możliwości przy braku jednoznacznego kryterium wyboru.

2. MERYTORYCZNE- powstają głównie na skutek braku ze strony badacza pełniejszego rozeznania sytuacji badań.

• Najczęstszy tego rodzaju błąd to tzw. „błędne założenie znawstwa” czyli przyjęcie, że badani posiadają wiedzę na dany temat. Zaleca się wiec, by nie było takich błędów, wcześniej zastosować pytania filtrujące. Błędne są również pytania zadane w formie sugerującej np.” czy sądzi pan, że przestępców należy traktować bardziej surowo?”. Sugeruje się, by nie formułować pytań o opinie, które prowadzą do odpowiedzi „tak” „nie”, bo ludzie mają skłonność częściej mówić „tak”, choć to nie musi wcale wynikać z ich przekonań.

• Źródłem tych błędów jest brak dokładniejszej analizy roli i funkcji tych pytań w całości badań.

• Brak precyzyjnego związku między odpowiedziami respondentów / wskaźnikami/ a badanymi problemami /indicatum/ stanowi w badaniach poważny problem

3. SYTUACYJNE- zaliczamy do nich przede wszystkim zapytania wprost o sprawy i problemy społecznie nieakceptowane.

• Nie pytaj, czy ktoś jest leniwy, konformistyczny...powinny być takie pytania formułowane pośrednio!!!!

• Błędne są także pytania wymagające od respondenta nadzwyczajnego wysiłku posiadania nieprzeciętnych zdolności itp.

• Błędem jest też sytuacja, gdy badacz stara się uzyskać przez badania kwestionariuszowe informacje, które można uzyskać w sposób prostszy i pewniejszy np. z wiarygodnych dokumentów.

4. TECHNICZNE- to błędy w sformułowaniu samych pytań. Błędem są pytania zawierające skróty literowe, wyrazów, terminy fachowe. Błędem jest też przenoszenie pytań na następną stronę kwestionariusza i tworzenie zbyt długich kafeterii.

Kryteria oceny prawdziwości pytań kwestionariusza:

• Celowość zamieszczenia w kwestionariuszu pytania i jego poprawność powinny być analizowane przy uwzględnieniu kryteriów logicznych i merytorycznych, a o treści, form i umiejscowieniu pytania wśród innych decyduje problematyka badawcza. Każde pytanie trzeba szczegółowo analizować. Przy analizie tej bardzo pomocne będzie rozstrzygnięcie szeregu kwestii dotyczących celu, funkcji i miejsca danego pytania:

1. Czemu to pytanie znajduje się w kwestionariuszu? trzeba skonfrontować to pytanie z problematyką badawczą i szczegółowymi pytaniami badacza. Trzeba określić wartość wskaźnikową pytania i jego charakter

2. Czemu pytanie jest sformułowane w taki sposób? Zwrócić uwagę na możliwe niejasności czy brak precyzji w sformułowaniu pytania, jak i na jednoznaczność użytych słów i zwrotów. Przeanalizować argumenty za i przeciw powstaniu takiego pyt. Badacz ma określić ilość i rodzaj logicznie możliwych odpowiedzi na to pytanie

3. Czemu pyt. Zostało umieszczone w tym miejscu kwestionariusza? Przeanalizować związek logiczny i tematyczny pytania z innymi pyt. Występującymi przed i po nim. Pytania powinny tworzyć grupy tematyczne i ciągi logiczne.

4. Czego pytanie dotyczy? Odpowiedzią będzie rozstrzygnięcie, czy jest to pytanie o fakty, o oceny tych faktów, czy o opinie i postulaty. Czy celem badania jest ustalenie obiektywnego stanu rzeczy, czy też oceny tego stanu?

5. Jakie mogą być odpowiedzi na te pytania? Problem ten musi być każdorazowo dokładnie przemyślany. Zakres odpowiedzi jest wyznaczony przez dwa główne czynniki: treść pytania i zakres wiedzy jaką posiadają badane osoby. Zastanowić się, czy pytanie jest sformułowane w sposób jednoznaczny. Pojawiają się często w badaniach odpowiedzi, które wydają się nielogiczne, ale po dokładniejszej analizie pytań kwestionariusza okazują się logiczne- zgodne ze znaczeniem, jakie nadawali im respondenci.

6. Jak będą analizowane odpowiedzi na to pytanie. Problem ten jest w zasadzie inny, ale powinien być stawiany już w trakcie konstrukcji kwestionariusza. Jest to problem nie tylko techniczny /czy da się odpowiedzi łatwo zakodować przy zastosowaniu odpowiednich technik/ ale przede wszystkim merytoryczny / co będą oznaczały, wskaźnikami jakich cech będą uzyskiwane na to pytanie odpowiedzi/ zaleca się konstruowanie przynajmniej zarysu instrukcji kodowej przed przeprowadzeniem badań właściwych.

KWESTIONARIUSZA IDEALNEGO- WOLNEGO OD JAKICHKOLWIEK BŁĘDÓW, NIE DA SIĘ ZBUDOWAĆ!!!!

Zbyt wiele czynników decyduje o jego poprawności. Do ideału kwestionariusza zbliżałaby badacza z pewnością pełna znajomość badanej rzeczywistości. Ale wtedy taki idealny kwestionariusz nie byłby już do niczego potrzebny!!!!

koniec

LOGICZNIE

GRA-

MA- ZAMKNIETE OTWARTE

TY-

CZNIE

ZAMKNIETE A C

OTWARTE B D

---