Stosunki polsko - sowieckie w 1943 roku.
Praca autorstwa: Kingi Kanii
Stosunki polsko- rosyjskie nigdy nie należały do przyjaznych. W wzajemnych relacjach zawsze było nam bliżej do wrogów niż do przyjaciół. Polacy od zawsze nienawidzili Rosjan za rozbiory i 123 lata bez suwerennego państwa. Natomiast dla Rosjan Rzeczpospolita była solą w oku ze względu na bark możliwości rozszerzenia imperium na zachód.
Rok 1943 był wyjątkowo trudnym okresem w historii całej kuli ziemskiej i nie należał bynajmniej do spokojnych we wzajemnych stosunkach polsko - sowieckich.
Od 17 września 1939roku Rzeczpospolita i ZSRR nie utrzymywały żadnych stosunków dyplomatycznych. Oficjalnie Polska nie pozostawała z Rosją Radziecką w stanie wojny, ale zarówno wśród polityków emigracyjnych, jak i wśród polskiego społeczeństwa na ziemiach okupowanych mówiło się o dwóch agresorach : III Rzeszy i ZSRR. Sprzeczne są też zdania historyków co do układu Sikorski - Majski. Większość jednak w mniej lub bardziej dosadny sposób stwierdza iż była to raczej inicjatywa Winstona Churchilla, który chciał podnieść osłabioną pozycję Wielkiej Brytanii na arenie międzynarodowej, niż faktyczny akt woli współpracy ze strony polskich władz emigracyjnych czy Związku Radzieckiego. Według Andrzeja Friszke po podpisaniu układu Sikorski - Majski z pełnienia swoich funkcji zrezygnowali Zaleski Sosnkowski i Seyda - ministrowie rządu na emigracji , a bardzo wyraźny sprzeciw wyrażał prezydent Raczkiewicz Bez względu jednak na to kto był faktycznym inicjatorem układu polsko - sowieckiego z 1941 roku , zapewnił on względną stabilność wzajemnych relacji na okres dwóch lat. Ale nie łudźmy się, ten czas względnego spokoju w stosunkach polsko - sowieckich był niczym cisza przed mającą nastąpić nawałnicą.
Pomruki tego złowrogiego żywiołu można było usłyszeć już w pierwszych miesiącach 1943 roku.
16 stycznia Stalin wydał oświadczenie w którym za obywateli sowieckich uznał wszystkich tych którzy w 1939 roku zamieszkiwali tereny zajęte przez Armię Czerwoną. Był to akt wyraźnie skierowany przeciwko Rządowi Londyńskiemu, ponieważ znacznie zmniejszał liczbę obywateli polskich objętych amnestią i potencjalnie zmniejszał szeregi Polskich Sił Zbrojnych. Spór o to kogo uznać za polskiego obywatela trwał pomiędzy rządem Londyńskim a rządem ZSRR od 1941 roku. Ten sposób rozwiązania spornej kwestii przez stronę rosyjską wyraźnie wskazywał iż Stalin nie widzi i nie zamierza szukać w Polkach partnerów. Niestety w tamtym momencie ani Polacy, ani nasi zachodni sojusznicy zdawali się tego nie dostrzegać.
Kolejny grom uderzył w marcu '43 . Od 1941 roku władze na emigracji starały się ustalić co stało się z przywódcami Bundu - Henrykiem Ehrlichem i Wiktorem Alterem, którzy współpracowali z polską ambasadą, a w grudniu 1941 zostali aresztowani przez NKWD. Na próby ustalenia losu tych dowódców rząd ZSRR odpowiadał wykrętnie aż niespodziewanie w marcu 1943 ogłosił iż zostali rozstrzelani.. Ciągłym powodem sporów było też nieustanne szykanowanie, inwigilacja ,a nawet aresztowania pracowników polskiej ambasady w Moskwie. Te wszystkie działania jasno dawały do zrozumienia, że głęboki konflikt Polski i ZSRR wisi na włosku.
Stalin nigdy całkowicie nie przestrzegał postanowień układu Sikorski - Majski. Doskonale zadawał sobie sprawę że polscy sojusznicy Stany Zjednoczone i Wielka Brytania nie będą narażały swoich krajów oraz sojuszu wojskowego z ZSRR by ratować „sprawę polską”. W tym przekonaniu utwierdzał go i Roosvelt i Churchill. Niemniej jednak wiedział że otwarte zagarnięci terenów na wschód od linii Curzona, a także wprowadzenie i narzucenie kontroli mającemu powstać państwu polskiemu spotkałoby się ze znacznym oporem. Dlatego też już od początku 1943 roku przygotowywał się do przejęcia terytorium Polski „polskimi rękami” W lutym 1943 roku wezwana na osobiste polecenie Stalina Wanda Wasilewska utworzyła w ZSRR Związek Patriotów Polskich - komunistyczną organizację, która miał stać się alternatywą dla Rządu Londyńskiego. Stalin zdecydował również o utworzeniu polskiej armii, która nie podlegałaby kontroli Londynu. Wszystkie te działania utrzymywane były w tajemnicy . Plany Stalina miały bowiem ujawnić się znacznie później .
Nastąpił kwiecień 1943 roku.
Trzynastego kwietnia berlińskie radio podało komunikat o znalezieniu masowych grobów kilku tysięcy polskich oficerów w Katyniu pod Smoleńskiem. Niemcy o popełnienie tej zbrodni oskarżyli Sowietów. Pytanie o los tych świetnie wyszkolonych, polskich oficerów wziętych w niewolę we wrześniu 1939 roku powracało w stosunkach polsko - sowieckich od utworzenia armii gen. Andersa. Przypominało niestrojny dźwięk w zdawało by się wspaniale brzmiącym utworze. Po ujawnieniu przez Niemców informacji o przerażającej zbrodni 15 kwietnia radio Moskwa podało komunikat w którym o mord katyński oskarżyło hitlerowców, sugerując jednocześnie, że działania III Rzeszy mają podłoże propagandowe i służą rozpadowi sojuszu aliantów Początkowo wielu Polaków było skłonnych uwierzyć, że Katyń to dzieło Hitlera. Nie należy się dziwić takiemu podejściu. Terytorium Polski było w końcu miejscem zagłady kilku milionów ludności europejskiej. Mieszkańcy Generalnej Guberi mieli dość okazji aby doświadczyć okrucieństwa hitlerowców, tak więc całkiem logicznym wydawało się im popełnienie tego mordu przez hitlerowców.
16 kwietnia 1943 roku Niemiecki Czerwony Krzyż wysłał do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża depeszę następującej treści:
„ W związku z opublikowaniem odnalezienia tysięcy zwłok polskich oficerów w katyńskim lesie pod Smoleńskiem(stop)Wobec międzynarodowego znaczenia sprawy, uważamy udział Międzynarodowego Komitetu za bardzo pożądany, szczególnie ze względu na doniesione przez Niemiecki Czerwony Krzyż, Polski Czerwony Krzyż i inne wypadki zaginięcia w Związku Sowieckim”
Dla strony polskiej szczególnie obfity w wydarzenia dyplomatyczne był dzień 17 kwietnia. W tym dniu Rada Ministrów wydała oświadczenie:
„ Nie ma Polaka, który nie byłby poruszony do głębi wiadomością, szerzoną przez propagandę niemiecką, o odkryciu pod Smoleńskiem w grobie wspólnym zmasakrowanych zwłok, zaginionych w ZSRR oficerów polskich, i o kaźni, których padli ofiarą. Rząd Polski polecił 15 kwietnia br. swemu przedstawicielowi w Szwajcarii zwrócić się do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża z prośbą o wysłanie delegacji, która by zbadała na miejscu istotny stan rzeczy. (...)
Zarazem jednak Rząd Polski w imieniu Narodu Polskiego zaprzecza Niemcom prawa do czerpania ze zbrodni, które zarzuca innym -argumentów w obronie własnej. Pełne hipokryzji oburzenie propagandy niemieckiej nie zakryje przed światem okrutnych i ponawianych i trwających zbrodni, dokonywanych na Narodzie Polskim
Jednocześnie na tym samym posiedzeniu Rada Ministrów postanowiła uczynić jeszcze jedna próbę zwrócenia się bezpośrednio do rządu radzieckiego. w tym celu wystosowano notę , wręczoną ambasadorowi ZSRR 20 kwietnia 1943 roku. Po przypomnieniu iż sprawa zaginionych jeńców była wielokrotnie poruszana w rozmowach i korespondencji z władzami sowieckimi, minister spraw zagranicznych Polski zaznaczył w niej że jest zmuszony: „z przykrością zwrócić uwagę Pana Ambasadora, iż rząd polski mimo tylokrotnych domagań nie otrzymał nigdy spisu jeńców ani dokładnych wyjaśnień, gdzie znajdują się zaginieni oficerowie oraz inni jeńcy(...)” Nota ta podobnie jak wiele innych podobnych oficjalnych i pół oficjalnych dokumentów pozostała bez odpowiedzi.
Także 17 kwietnia minister obrony narodowej gen. Marian Kukiel wydał dokument opisujący przebieg poszukiwań polskich oficerów oraz zawierający odpowiedzi udzielane w tej sprawie przez stronę radziecką. Tego samego dnia o godzinie 16.30 przedstawiciel PCK złożył w Szwajcarii na ręce przedstawiciela MCK , Ruegera notę rządu polskiego z prośbą o zbadanie sprawy Katynia przez MCK. Rueger zapewnił, że neutralna delegacja MCK zostanie zebrana już 20 kwietnia. Do zebrania i wysłania delegacji niestety nie doszło. Dziwna wydaje się tak gwałtowna zmiana stanowiska MCK. Wielu historyków spekuluje, że MCK nie pojawiła się nad grobami w Katyniu ponieważ nie otrzymał zgody Stalina. I ta wersja jest moim zdaniem bardzo prawdopdobna.
Odpowiedzią rządu stalinowskiego na polską notę i zabiegi o pośrednictwo Międzynarodowego Czerwonego Krzyża była szczególna akcja propagandowa. W dniu 21 kwietnia radio moskiewskie radio, powołując się na artykuł „Prawdy” pt. „Polscy współpracownicy Hitlera” wysunęło pod adresem rządu polskiego zarzut.... współpracy z Hitlerem, a równocześnie oficjalna agencja prasowa TASS zaatakowała rząd generała Sikorskiego, twierdząc , iż apel polski do Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie świadczy jak wielki wpływ w kołach rządowych posiadają „prohitlerowskie” elementy( był to podstawowy typ zarzutu w propagandzie ZSRR przeciwko Polskiemu Państwu Podziemnemu). Było to bardzo sprytne posunięcie. Stalin wykorzystał opóźnienie w dostarczeniu noty z dnia 17 kwietnia( dostarczona 20 kwietnia), aby twierdzić iż Rząd Londyński działał bez żadnej konsultacji z rządem ZSRR.
Na tej podstawie w nocy z 25 na 26 kwietnia, o godzinie 0.15 Ambasador Polski w ZSRR został wezwany do Komisariatu Spraw Zagranicznych, gdzie Mołotow usiłował mu wręczyć, odczytaną na głos notę
„Moskwa, 26 kwietnia 1943 roku.
Panie Ambasadorze,
W imieniu Rządu ZSRR mam zaszczyt podać do wiadomości co następuje:
Rząd Sowiecki uważa zachowanie się Rządu Polskiego ostatnio w stosunkach do ZSRR za zupełnie nienormalne i gwałcące wszystkie przepisy oraz zwyczaje pomiędzy dwoma Państwami sprzymierzonymi. Wroga Związkowi Radzieckiemu oszczercza kampania , wszczęta przez niemieckich faszystów z powodu zabójstw, oni sami dopuścili się na oficerach polskich w rejonie Smoleńska na terytorium okupowanym przez wojska niemieckie, natychmiast została podchwycona przez rząd polski , a oficjalna polska prasa rozpowszechniała ją na wszystkie sposoby. Daleki od dania odprawy podłemu faszystowskiemu oszczerstwu w stosunku do ZSRR, Rząd Polski nie uznał nawet za potrzebne zwrócić się do Rządu Sowieckiego zapytaniem albo żądaniem wyjaśnień w tej sprawie
(...)Fakt, iż wrogą kampanię wymierzoną przeciw Związkowi Radzieckiemu rozpoczęto jednocześnie w prasie niemieckiej i polskiej, nie pozostawia wątpliwości co do tego iż pomiędzy wrogiem sojuszników - Hitlerem- a rządem polskim istnieje kontakt i zmowa co do prowadzenia tej wrogiej kampanii.
(...)Rządowi radzieckiemu wiadomo, że ta wroga kampania prowadzona jest przez rząd polski w tym celu, aby wywrzeć nacisk na rząd radziecki i wymusić na nim ustępstwa terytorialne kosztem radzieckiej Ukrainy, Białorusi i Litwy. Wszystkie te okoliczności zmuszają rząd radziecki do stwierdzenia, że obecny rząd polski, schodząc na drogę zmowy z rządem hitlerowskim, zerwał w rzeczywistości sojusznicze stosunki z ZSRR i zajął wrogie stanowisko wobec Związku Radzieckiego.
Na tej podstawie Rząd Radziecki powziął decyzję przerwania stosunków z Rządem Polskim”
Nota rządu ZSRR do ambasadora RP w Moskwie, 1943 rok
Ambasador Polski Tadeusz Romer odpowiedział ,że nota została zredagowana w słowach „ których żaden ambasador godzien tego miana nie może zaakceptować” i odmówił jej przyjęcia. Nocą jednak nota ta została podrzucona do prywatnego mieszkania Romera. Sposób w jaki ów dokument dostarczona jak też jego treść, nie były zgodne z protokołem dyplomatycznym i były kolejnym klasycznym przykładem bezprawnych działań prowadzonych przez Sowietów
Na początku maja 1943 roku ambasador Polski opuścił Moskwę.
Zerwane stosunki polsko - radzieckie zaszokowały zachodnie koła dyplomatyczne. Nikt nie spodziewał się że zamiast udzielenie pomocy w śledztwie MCK Stalin rozpocznie akcję propagandową. W końcu śledztwo MCK mogło oczyścić Sowietów z (jak sami uporczywie twierdzili) fałszywych zarzutów. W tej sytuacji rząd brytyjski podjął próby wygaszenia zaistniałego konfliktu. Churchill wysłał nawet do Stalina depeszę w której stwierdził, że Sikorski „zwrócił się jednocześnie do MCK i ambasadora Bogomołowa” Depesza ta jednak podobnie jak wiele innych pozostała bez odpowiedzi.
W lipcu 1943 roku w katastrofie lotniczej nad Gibraltarem zginął premier rządu londyńskiego gen. Władysław Sikorski. Do dziś nie wyjaśniono wszystkich okoliczności tego wypadku. Śmierć Sikorskiego doprowadziła do całkowitego upadku pozycji Polski na arenie międzynarodowej. Polska przestała być partnerem dla zachodnich mocarstw. Stała się przedmiotem gry między zachodnimi aliantami a ZSRR. Po zerwaniu stosunków z rządem londyńskim Stalin miał wolne ręce w „sprawie polskiej”. Już w maju 1943 roku
„ opowiadając na prośbę ZPP” ogłosił nabór ochotników do polskiej 1. Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, która została utworzona w Sielcach nad Oką. Inaczej niż w przypadku Armii Andersa nikt teraz nie utrudniał Polakom z łagrów i miejsc zesłania przybycia do punktu gromadzenia armii. W lipcu 1943 roku 1 Dywizja Piechoty im. T. Kościuszki liczyła 16 000 żołnierzy. Dowódcą dywizji został pułkownik Zygmunt Berling - dezerter z armii Andersa, który na polecenie NKWD ukrył się w czasie ewakuacji do Iranu i pozostał na terenie Związku. Stalin miał wobec tej jednostki własny, specjalny plan. Rozwiązanie kwestii polskiej miało nastąpić pod kontrolą ZSRR ale „polskimi rękami”. Aby wdrożyć ów plan w jednostce tej równie ważne jak szkolenie wojskowe było szkolenie polityczne. Żołnierzom wpajano miłość, szacunek i podziw dla Związku. Ale że większość ochotników stanowili dawni więźniowie łagrów i zesłańcy, tak więc praca politurków przynosiła marne efekty. W sierpniu ochotników było tak wielu, że podjęto decyzję o utworzeniu 2. Dywizji Piechoty oraz innych jednostek wojskowych. We wrześniu 1943 roku pierwsza dywizja została skierowana na front. 12 i 13 września przeszła chrzest bojowy w bitwie pod Lenino. Polacy bili się dzielnie, ale zawiodło współdziałanie wojsk radzieckich (i nie było bynajmniej działanie celowe, jakby się mogło wydawać). W bitwie zginęło trzy tysiące żołnierzy 1 Dywizji. Natychmiast po starciu pod Lenino 1 Dywizję wycofano z frontu. Stalin nie potrzebował polskiego mięsa armatniego, ale żywych ludzi którzy mieli mu ułatwić zapanowanie nad Polską. Coraz bardziej oczywiste stawało się że Stalin chce nie tylko narzucić Polsce kształt terytorialny ale także w dużym stopniu wprowadzić radziecką kontrolę nad Rzeczpospolitą. Dezorientacja polskiego rządu oraz dowódców wojskowych była ogromna. Bardzo niewielu było świadomych zamiarów Stalina, świadczyć może o tym chociażby rozkaz wydany w listopadzie 1943 roku przez nowego dowódcę Armii Krajowej gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego o przygotowaniach do akcji „Burza”
„I. Wszystkie nasze przygotowania wojenne zmierzają do działań zbrojnych przeciw Niemcom. W żadnym wypadku nie może dojść do działań zbrojnych przeciw Rosjanom wkraczającym na ziemie nasze w ślad z ustępującymi pod ich naporem Niemcami, poza koniecznymi aktami samoobrony co jest naturalnym prawem każdego człowieka.(...)
IV. Zarządzenia do „wzmożonej akcji dywersyjnej”
„Wzmożona akcja Dywersyjna otrzymuje kryptonim „Burza”
Cel i zadania „Burzy”: podkreślenie naszej woli bicia Niemców i to nawet w wypadku niekorzystnego dla nas stosunku sił, czyli wśród okoliczności niezezwalających na podjęcie powstania powszechnego, oraz samoobrona przed wyniszczeniem nas przez wycofujących się Niemców
V. Stosunek do Rosjan.
Znajdujących się na ziemiach naszych sowieckim oddziałom partyzanckim nie należy w żadnym wypadku utrudniać prowadzenia walki z Niemcami. Unikać obecnie zatargów z oddziałami sowieckimi. Z naszej strony dopuszczalna jest jedynie akcja samoobrony.
Wobec wkraczającej na ziemi nasze armii rosyjskiej wystąpić w roli gospodarza. Należy dążyć do tego, aby naprzeciw wkraczającym oddziałom sowieckim wyszedł polski dowódca mający za sobą bój z Niemcami i wskutek tego najlepsze prawo gospodarza.”
Nawet zdawało by się ludzie którzy znajdowali się tak blisko, w samym centrum wydarzeń byli niedoinformowani, w skutek czego traciło całe społeczeństwo.
Kolejne miesiące nie przynosiły poprawy w stosunkach polsko - radzieckich, a wręcz przeciwnie jeszcze zaostrzały panujące napięcia.
Jesienią 1943 roku znikły ostatnie nadzieje na to iż sojusz polsko - brytyjski ma jeszcze jakieś znaczenie i zobowiązuje Brytyjczyków do czegokolwiek.
Na konferencji w Teheranie( 18 listopada - 1 grudnia 1943) mówiono o nas, bez nas. Stalin sprytnie żonglował argumentami dotyczącymi „sprawy polskiej”. Twierdził iż w ZSRR istnieją niezależne organizacje polskie, które pragną wyzwolić się z pod protektoratu Rządu Londyńskiego. Chytrze wykorzystał też fakt udziału 1 Dywizji im. Tadeusza Kościuszki w Bitwie pod Lenino. Rzucenie do boju tych bardzo pobieżnie wyzwolonych żołnierzy miało być argumentem świadczącym o udziale Polaków w walce u boku Armii Czerwonej i dowodzić istnienia alternatywy dla Polskich Sił Zbrojnych podległych rządowi w Londynie . Ustalenia konferencji w Teheranie skazały Polskę na protektorat ZSRR. Ani Stany Zjednoczone reprezentowane przez Roosvelta ani Wielka Brytania z ramienia której przemawiał Churchill nie zdołały się obronić swoich interesów w najważniejszych kwestiach. Bezsprzecznym zwycięzcą konferencji w Teheranie był Stalin. Polska została przez „wielką trójkę” zlekceważona i pozbawiona prawa do samostanowienia o swym losie. Polakom nie przyznano nawet na tyle przywilejów by mogli dowiedzieć się o postanowieniach teherańskiej konferencji
Tak oto zakończył się rok 1943, przynosząc upokorzenie i całkowite zlekceważenie Polski. Od tej pory w dalekosiężnych planach Stalina Rzeczpospolita miała być marionetką w rękach ZSRR. Zastanawiam się co myśleli obywatele polscy obchodząc nadejście Nowego 1944 Roku. Czy mieli nadzieję na lepsze jutro? Czy nie bali się życzyć sobie nawzajem Szczęśliwego Nowego Roku, nie będąc pewnymi co stanie się za parę chwil? Ich wątpliwości miał zweryfikować rok 1944. Ale to już zupełnie inna historia....
Bibliografia:
David R. Marples „ Historia ZSRR od rewolucji do rozpadu” wyd. Ossolineum 2002r.
Andrzej Leszek Szcześniak „ Katyń. Tło historyczne, fakty, dokumenty” wyd. Alfa 1989
Norman Davies „ Boże Igrzysko. Historia Polski” t. II wyd. Znak 1992
Jerzy Eisler, Robert Kupiecki, Melania Sobańska - Bondaruk „Świat i Polska. 1939 - 1992” wyd. Omnia 1993
Andrzej Friszke „ Polska - losy państwa i narodu 1939 - 1989”
Encyklopedia Historia wyd. Zielona Sowa
Encyklopedia Multimedialna „Wiem” edycja 2004
8
1