KOMPOZYCJA ZAMKNIĘTA:

• typ kompozycji zmierzający do jednoznaczności i jasności,

• celem jest maksymalna zwartość, koherencja, jednoznaczność, która nie wymaga od czytelnika postawy aktywnej,

• ostra selekcja elementów składających się na świat przedstawiony i niezbędnych dla zbudowania zdarzenia,

• gwarantuje możliwość odtworzenia w procesie odbioru kształtu i sensu skonstruowanego przez autora,

• trzymanie się konwencji stylistycznych i wersyfikacyjnych,

np. bajki Biernata z Lublina

KOMPOZYCJA OTWARTA:

• prowadzi do wieloznaczności, nieokreśloności sensu i niesprecyzowanego znaczenia wypowiedzi,

• wymaga zupełnie odmiennej postawy odbiorcy, zdecydowanie aktywnej,

• przyznaje mu prawo do ostatecznego ukształtowania i uporządkowania znaczenia wypowiedzi,

• odbiorca staje się do pewnego stopnia współtwórcą,

• w ramach całościowo pojętej wypowiedzi plan przedstawiania zdarzeń, plan fabularny zostaje otwarty,

• wewnętrzne stosunki między elementami tego planu wykazują rozluźnienie,

• w opowiadaniu nie jest przestrzegana rygorystycznie konsekwencja uzasadnień przyczynowo-skutkowych i uzasadnień psychologicznych,

• przełamanie konwencji stylistycznych i wersyfikacyjnych,

np. „Beniowski” Słowackiego, poezja symbolizmu, utwory dramatyczne Brechta

KOMPOZYCJA NATURALNA:

• prosta, wynika z naturalnego toku przedstawień,

• kompozycja zdaje się być naturalną koniecznością założeń i treści utworu, nie zaś owocem przemyśleń i wysiłków twórcy,

• mało „zauważalna”, ponieważ niezauważalna jest także wszelka logiczność tworu słownego,

KOMPOZYCJA SZTUCZNA:

• układ jednostek konstrukcyjnych jest przedmiotem kunsztownych zabiegów kompozycyjnych,

• efekt zauważalny, niezwykłość, trudność,

• rodzaje: ramowa: szufladkowa, cyfrowa, przeniesiona (+kompozycja form podawczych).

KOMPOZYCJA RAMOWA:

• jeden z najdawniejszych w tradycji literackiej systemów kompozycyjnych,

• polega na równorzędnym związaniu szeregu jednostek konstrukcyjnych zupełnie treściowo od siebie niezależnych, lecz rodzajowo identycznych przez pewne wspólne ich założenie sytuacyjne, określające ich sens jako zbioru,

• cykl opowiadań powiązanych jedną sytuacją opowiadania,

• w epice: przedstawienie pewnej sytuacji ukazanej w pierwszej jednostce konstrukcyjnej utworu - nierównorzędnej z dalszymi; rozwój sytuacji może znaleźć wyraz w paralelnej do niej końcowej jednostce konstrukcyjnej, a nawet w „drobnych” jednostkach konstrukcyjnych, których celem jest akcentowanie zmienności sytuacji,

• sytuacja opowiadania:

- opowiadanie jednej osoby (a rabski zbiór „Baśnie z tysiąca i jednej nocy”: opowiada baśni Szecherezada, opóźniająca zaciekawieniem, które budzi u swego pana i władcy, moment swej śmierci)

- opowiadanie grona osób („Dekameron” Boccaccia)

KOMPOZYCJA SZUFLADKOWA:

• odmiana kompozycji ramowej,

• polega na uzasadnionych sytuacją opowiadania narracjach kilku uczestników rozmowy, narracjach w ten sposób skomponowanych, że jedna wyrasta z drugiej, która nie jest dokończona, lub też jedna mieści w sobie opowiadanie drugie,

• silne zwarcia opowiadań w ramach sytuacji, ale z drugiej strony osłabienie dynamizmu fabularnego,

• forma ta służy przede wszystkim krytyce rzeczywistości, polemice pisarza z oficjalnie obowiązującymi poglądami,

np. „Rękopis znaleziony w Saragossie” Jana Potockiego (autor dla zdystansowania swoich poglądów posługuje się chwytem fikcji znalezionego manuskryptu)

KOMPOZYCJA CYFROWA:

• zasadniczym czynnikiem: ilość jednostek konstrukcyjnych,

• układ kompozycyjny zdecydowany jest przez ilość rozmaicie w zakresie nad-, pod- i współrzędności ustosunkowanych wzajemnie jednostek konstrukcyjnych,

• wyborem cyfry mogą kierować różne względy: upodobanie osobiste autora dla pewnej cyfry lub jej sens symboliczny (wybór cyfry-klucza ze wzgl. na sens symboliczny znamienny dla artysty średniowiecznego),

np. „Boska komedia” Dantego - oparta na trójce przez cześć dla Boga w Trójcy Jedynego; składa się z trzech części (Piekło, Czyściec, Raj), każda z wyjątkiem pierwszej (34) ma 33 pieśni, aby suma dopełniała się do cyfry 100 reprezentującej jedność; strofy tych pieśni to trójwersowe tercyny.

KOMPOZYCJA PRZENIESIONA:

• zjawisko przeniesienia kompozycji na dzieło literackie z dzieła malarskiego, rzeźbiarskiego, architektonicznego, muzycznego,

• nie może być mowy o ściśle pojętym „przeniesieniu” konstrukcji kompozycyjnej z innych sztuk na dzieło literackie,

• wg Walzla - istnieje dzieło sztuki „w ogóle”, którego tylko pewnymi odmianami są szczególne jego typy: dzieło malarskie, rzeźbiarskie, literackie itd.; wychodząc z takiego założenia, można mówić o jakiejś art. kompozycji „w ogóle”, której jedne właściwości przejawiają się silniej w jednym typie dzieła, inne w drugim; dążność twórcy do uwypuklenia jakichś cech pozwoliłaby mówić o przeniesieniu typu kompozycji z jednej dziedziny sztuki w drugą,

• najwięcej istotnych zbliżeń odnaleźć można między sztuką muzyczną a literacką, dlatego, że mają jeden rys wspólny: obie są sztukami czasowymi

np. powtórzenie „tematyki literackiej” obrazów szkoły historycznej („Bitwa pod Grunwaldem” Matejki a bitwa pod Grunwaldem w „Krzyżakach”)